Βασίλης Τσακίρογλου

Ο Εμανουέλ Μακρόν αντιλαμβάνεται πλήρως τι σημαίνει φανατισμός - και δη θρησκευτικός ή ακόμη πιο συγκεκριμένα ισλαμικός φανατισμός. Γι’ αυτό και εσχάτως έχει επιλέξει να επιτίθεται κατά μέτωπο κραδαίνοντας τα προκλητικά πρωτοσέλιδα του «Charlie Hebdo» εν είδει πολεμικού λάβαρου. Ούτως ή άλλως, το «Charlie Hebdo» αποτελεί μοναδική παγκοσμίως περίπτωση ανελέητης μαχόμενης σάτιρας ενάντια ακόμη και σε ευθείες φονικές απειλές.

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όμως, εξ ορισμού αποκλείεται να καταλαβαίνει καν τι εννοεί ο Μακρόν όταν διακηρύσσει ότι «πρέπει να υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα στη βλασφημία». Ο Μακρόν πιστεύει ότι οφείλει να στηρίζει έντυπα όπως το «Charlie Hebdo» ακόμη και όταν οι σκιτσογράφοι του παρεκτρέπονται και χλευάζουν απροκάλυπτα τον Μωάμεθ, προκαλώντας μαζική οργή ακόμη και στους μετριοπαθείς μωαμεθανούς. Το δόγμα του «Charlie Hebdo» είναι «γελοιοποιήστε κάθε φανατικό από όπου κι αν προέρχεται». Και είναι αλήθεια ότι κατά καιρούς τα κόμικ του έχουν ποδοπατήσει, πάντα με εικονοκλαστικό, βιτριολικό χιούμορ, τον Πάπα, τους Εβραίους, τους ακροδεξιούς κ.λπ. Ωστόσο, καμία θρησκευτική μορφή δεν έχει γίνει τόσο συχνά και τόσο έντονα περίγελος στις σελίδες του όσο ο Μωάμεθ. Σε ένα από τα πλέον ακραία, σε βαθμό αισχρότητας, σκίτσα του ο Μωάμεθ απεικονίζεται πεσμένος στα τέσσερα, με την κελεμπία του τραβηγμένη και ένα αστέρι να αστράφτει ανάμεσα στα γυμνά του οπίσθια. Σε σύγκριση με αυτό, το τελευταίο πρωτοσέλιδο του «Charlie Hebdo» που έκανε έξω φρενών τον Ερντογάν μοιάζει με αθώο πείραγμα.

Βεβαίως, ουδείς αμφιβάλλει ότι ο Τούρκος πρόεδρος θα διέταζε χωρίς κανέναν δισταγμό να ριχτούν στην πυρά τα φύλλα του γαλλικού εβδομαδιαίου σατιρικού περιοδικού και οι συνεργάτες του να τιμωρηθούν παραδειγματικά, όπως αξίζει σε όσους προσβάλλουν τα ιερά και όσια σύμβολα του Ισλάμ, πόσο μάλλον τον ίδιο τον μεγάλο προφήτη. Για τον Μακρόν, όμως, η εκτός ορίων εικονοκλαστική σάτιρα του «Charlie Hebdo» είναι απόδειξη του πόσο στέρεες είναι η ελευθεροτυπία και η ελευθερία του λόγου, οι ιδεολογικοί πυλώνες της 3ης Γαλλικής Δημοκρατίας. Κατά τον Ερντογάν, η προσβολή είναι απλώς ασυγχώρητη. Θα δικαιολογούσε έως και ιερό πόλεμο εναντίον της Ευρώπης.

Πέρα από την όποια σύγκρουση συμφερόντων γύρω από τη ΝΑ Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, τις επεκτατικές βλέψεις Μακρόν και Ερντογάν, τις μεταξύ τους αναμετρήσεις γοήτρου και δύναμης κ.λπ., η διαφορά πολιτισμικών αξιών και παραδόσεων ανάμεσα στους δύο ηγέτες είναι αβυσσαλέα. Τόσο χαοτική, όσο η διάσταση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας από τον συγκεκαλυμμένο ολοκληρωτισμό του τουρκικού καθεστώτος. Κι αυτό που εκθέτει το ασύμβατο των δύο κοσμοθεωριών είναι ακριβώς το «Charlie Hebdo», ένα σατιρικό έντυπο ανάγωγο, άναρχο και απολίτικο, εντελώς ασεβές και πολύ συχνά βλάσφημο πέρα από κάθε αποδεκτό όριο. Τις τελευταίες μέρες ο Εμανουέλ Μακρόν χρησιμοποιεί ως όπλο το θράσος του «Charlie Hebdo» εναντίον του Ερντογάν και γενικότερα οποιουδήποτε εκπροσωπεί την ισλαμικού τύπου οπισθοδρομική θρησκοληψία. Από την πλευρά του, ο Τούρκος ηγέτης στο «Charlie Hebdo» βρίσκει μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να στοχοποιήσει ολόκληρη τη Δύση και να περιβάλλει τον εαυτό του με την αίγλη του τιμωρού των απίστων εκ μέρους ολόκληρου του ισλαμικού κόσμου.

Ενα περιθωριακό έντυπο

Το νέο κύμα τζιχαντιστικής φρίκης με τις βάρβαρες δολοφονίες Γάλλων πολιτών σχετίζεται, άμεσα ή έμμεσα, με τα βλάσφημα αντι-ισλαμικά σκίτσα του «Charlie Hebdo». Για μια φορά ακόμη στην 50χρονη ιστορία του, ένα σχεδόν περιθωριακό έντυπο με αναλογικά χαμηλή κυκλοφορία βρίσκεται στο επίκεντρο μιας μείζονος διεθνούς κρίσης, η οποία εκδηλώνεται με αιματηρή βία, ειδεχθείς φόνους και αποκεφαλισμούς.

Και είναι βεβαίως μια κρίση απείρως πολλαπλάσια της πραγματικής αναγνωσιμότητας του «Charlie Hebdo». Με τα σημερινά δεδομένα, η μέση κυκλοφορία του εντύπου κυμαίνεται στα 55.000 φύλλα. Ο πληθυσμός της Γαλλίας είναι περίπου 67 εκατομμύρια άνθρωποι και οι πωλήσεις των κορυφαίων ημερήσιων εφημερίδων είναι της τάξης των 300.000 φύλλων. Εως το 2014 όσοι αγόραζαν κάθε Τετάρτη το καινούριο τεύχος του δεν υπερέβαιναν τους 30.000. Ωστόσο, το μακελειό της 7ης Ιανουαρίου 2015 με την πολύνεκρη επίθεση τζιχαντιστών στα γραφεία του στο Παρίσι, αντί να του δώσει τη χαριστική βολή, διέσωσε το παραπαίον από οικονομικής άποψης εφημεριδάκι. Το φύλλο που εκδόθηκε αμέσως μετά την ομαδική δολοφονία βασικών στελεχών του «Charlie Hebdo» κυκλοφόρησε σε 8 εκατομμύρια αντίτυπα. Οι συνδρομητές από 15.000 εκτοξεύτηκαν στους 260.000. Παράλληλα, η γαλλική κυβέρνηση, εκδοτικά συγκροτήματα, ιδιωτικοί και δημόσιοι οργανισμοί, εντός και εκτός Γαλλίας, έσπευσαν να το συνδράμουν με γενναίες χρηματικές δωρεές ήδη από την επομένη της τραγωδίας. Συγκεντρώθηκαν περί τα 15 εκατ. ευρώ, τα οποία αποταμιεύτηκαν για τη διασφάλιση της επιβίωσης του εντύπου. Παρ' όλα αυτά, μετά το αρχικό, παγκόσμιο κύμα συμπαράστασης με το σύνθημα και hashtag στο Twitter #JeSuisCharlie («Είμαι κι εγώ Charlie»), οι πωλήσεις και αντιστοίχως τα έσοδά του παρουσιάζουν σταθερή πτώση από χρονιά σε χρονιά. Αντιστρόφως προς τα κέρδη, τα λειτουργικά έξοδα έχουν πολλαπλασιαστεί, καθώς από το 2015 και μετά απαιτούνται δαπάνες ύψους 1,5 εκατ. ευρώ ετησίως για τη φρούρηση των εργαζομένων, τη φύλαξη των γραφείων κ.λπ. Ως εκ τούτου, οι μέτοχοι είναι απαισιόδοξοι για το μέλλον του εντύπου τους. Το τρέχον ιδιοκτησιακό σχήμα του «Charlie Hebdo» αποτελείται κατά ένα μέρος από δύο αρθρογράφους, τους Γιαν Ντινέρ και Ζιλ Ραβό και τον καλλιτέχνη κόμικ «Juin», ενώ διπλό μερίδιο μετοχών (περίπου 70%) κατέχει ο εκδότης και διευθυντής, ο οποίος υπογράφει με το ψευδώνυμο «Riss». Το υπόλοιπο μερίδιο ανήκει στον Ερίκ Πορτό, πρώην διευθυντή του «Charlie Hebdo», ο οποίος αναζητά τρόπο να απεμπλακεί πωλώντας τις μετοχές του. Βρίσκεται όμως σε διαμάχη με τον «Riss», γεγονός που αποκλείει την ομαλή μετάβαση σε μια διαφορετική εταιρική σύνθεση.

Το μακελειό του 2015

Κατά κόσμον ο «Riss» είναι ο 54χρονος σχεδιαστής κόμικ Λοράν Σουρισό και βασικό στέλεχος του «Charlie Hebdo» από το 1992. Τον Ιανουάριο του 2015, όταν οι τζιχαντιστές δολοφόνοι έκαναν επιδρομή στα γραφεία της εφημερίδας, ο «Riss» ήταν παρών. Γλίτωσε με μια σφαίρα στον ώμο. Από το κρεβάτι του νοσοκομείου σκίτσαρε κόμικ ώστε η συμβολή του να μη λείψει από το ιστορικό φύλλο του «Charlie Hebdo» αμέσως μετά την αιματοχυσία. Στο πρωτοσέλιδό του απεικονιζόταν και πάλι ο Μωάμεθ, αλλά κρατώντας την επιγραφή «Je suis Charlie», ενώ ο κεντρικός τίτλος ήταν «Ολα έχουν συγχωρηθεί».

Αντίθετα από τον «Riss», στον οποίο η ζωή χαρίστηκε κατά τύχη, στην επίθεση έπεσαν νεκροί 12 άνθρωποι. Οι 8 εξ αυτών ήταν συνεργάτες του «Charlie Hebdo». Κυρίως όμως οι εκτελεστές φρόντισαν να εξολοθρεύσουν τους κατεξοχήν δράστες της κατά συρροήν βλασφημίας εις βάρος της θρησκείας τους, τους καλλιτέχνες των κόμικ. Οι «Cabu» (Ζαν Καμπό, 76 ετών), Φιλίπ Ονορέ, 73 ετών, «Tignous» (Μπερνάρ Βερλάκ, 57 ετών) και ο μέγας Ζορζ Βολίνσκι, 80 ετών, ένας από τους σπουδαιότερους Γάλλους κομίστες και διάσημος παγκοσμίως, έβαψαν όλοι με το αίμα τους τα μισοτελειωμένα σκίτσα που ετοίμαζαν. Μαζί με αυτούς, νεκρός έπεσε και ο 47χρονος «Charb» (Στεφάν Σαρμπονιέ), καλλιτέχνης και προκάτοχος του «Riss» στη διεύθυνση του «Charlie Hebdo». O «Charb» ξεχώριζε ως «ιδεολογικός καθοδηγητής» του εντύπου, εκφράζοντας τη βασική γραμμή της εφημερίδας με δημόσιες δηλώσεις του τύπου «πρέπει να συνεχίσουμε τη σάτιρά μας έως ότου το Ισλάμ να καταντήσει τόσο κοινότοπο και αδιάφορο όσο ο καθολικισμός». Κατ' αυτόν τον τρόπο ο «Charb» προσέδιδε μια ευρύτερη, οικουμενική, διάσταση στην ύπαρξη του «Charlie Hebdo» και στην επιμονή του να προκαλεί και να διεγείρει θρησκευτικά πάθη. Ο δε «Tignous», επίσης θύμα της επίθεσης, έλεγε ότι «τα καλύτερα κόμικς δεν είναι αυτά που κάνουν τον αναγνώστη απλώς να γελά και να προβληματίζεται, αλλά εκείνα που τον κάνουν να ντρέπεται που γελά με τόσο σοβαρά ζητήματα».

Ρίζες στη Γαλλική Επανάσταση

Η ομαδική δολοφονία του 2015 ήταν το χειρότερο και πλέον τραγικό επεισόδιο βίας στην ιστορία του «Charlie Hebdo». Δεν ήταν όμως το τελευταίο. Με θράσος και πνεύμα ατόφιας άρνησης υποχώρησης απέναντι στον έσχατο τρόμο, οι συνεργάτες του περιοδικού αψηφούν τον κίνδυνο που αποδεδειγμένα διατρέχουν. Και πάλι ήταν ο «Charb» αυτός που είχε διακηρύξει, λίγο καιρό πριν σκοτωθεί ο ίδιος, ότι «καλύτερα να πεθάνω όρθιος παρά να ζω γονατιστός».

Τιμώντας αυτή τη θαρραλέα στάση ζωής, οι διάδοχοι συντελεστές τον περασμένο Σεπτέμβριο αποφάσισαν να αναδημοσιεύσουν τα σκίτσα που είχαν προκαλέσει τον χαμό των συντρόφων τους το 2015. Η κυβέρνηση Μακρόν στάθηκε αναφανδόν στο πλευρό τους, το αποτέλεσμα ήταν όμως η αναζωπύρωση της τζιχαντιστικής φρίκης και η σφαγή αθώων.

Η επιμονή του «Charlie Hebdo» στην ίδια πολιτική μοιάζει ανεξήγητη, παρανοϊκή σε βαθμό αυτοκαταστροφικού ιδεασμού. Προκειμένου, όμως, να καταλάβει κανείς τι είναι και τι επιδιώκει, θα πρέπει να ανατρέξει στο παρελθόν. Οχι μόνο στην ιστορία του συγκεκριμένου εντύπου, αλλά στην ιστορία των ιδεών που αναπτύχθηκαν στη Γαλλία από τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση του 1789.

Το «Charlie Hebdo» εντάσσεται στην παράδοση του λεγόμενου «gouaille», ενός όρου αμετάφραστου στα ελληνικά, ο οποίος αναφέρεται σε λαϊκά εικονογραφημένα έντυπα. Τα «gouaille» υπονόμευσαν τη μοναρχία και συνέβαλαν καθοριστικά στη διάδοση ενός αντικληρικαλιστικού πνεύματος που εν τέλει οδήγησε στον σαφή και οριστικό διαχωρισμό Εκκλησίας και κράτους, έναν ακρογωνιαίο λίθο του γαλλικού δημοκρατικού πολιτεύματος. Στα «gouaille» όλα συγχωρούνταν και ποτέ δεν ήταν αρκετά βέβηλα ώστε να προκαλέσουν αποτροπιασμό στους Γάλλους. Αντιθέτως, οι πρόδρομοι των κόμικς τύπου «Charlie Hebdo» ήταν δημοφιλείς ακριβώς επειδή παρουσίαζαν τη Μαρία Αντουανέτα σε άσεμνες περιπτύξεις με μέλη της αριστοκρατίας, καλόγριες σε λεσβιακά όργια, τον σατανά να ανακουφίζει τις σωματικές του ανάγκες στο πρόσωπο του Πάπα, ανάμεσα σε γελοιογραφίες που εξευτέλιζαν τον βασιλιά κ.λπ. Η αποκαθήλωση των ειδώλων και κάθε αυθεντίας συνθέτει το φόντο στο οποίο πήρε τη θέση του το «Charlie Hebdo», ανάμεσα σε άλλα παρόμοια έντυπα, όπως το πολύ πιο επιτυχημένο «Le Canard enchaîné» («Το αλυσοδεμένο καναρίνι»).

Το «Charlie Hebdo» γεννήθηκε το 1970, όταν απαγορεύτηκε ο άμεσος πρόγονός του, το «Hara-Kiri Hebdo», επειδή γελοιοποίησε τον θάνατο του στρατάρχη και προέδρου της Γαλλίας Σαρλ ντε Γκολ. Το «Charlie Hebdo» υπηρέτησε το είδος της σάτιρας που μαστιγώνει κάθε είδους κοσμική ή εκκλησιαστική εξουσία έως το 1981, όταν και υπέκυψε στην οικονομική αιμορραγία εξαιτίας των περιορισμένων πωλήσεων. Αναστήθηκε εκ νεκρών το 1992 με πρωτοβουλία μιας ομάδας σκιτσογράφων - κάτι που λίγο πολύ γινόταν ανέκαθεν. «Charlie Hebdo» κατά λέξη είναι ο «Εβδομαδιαίος Τσάρλι», όπου «Τσάρλι» είναι είτε ο περίφημος ήρωας των κόμικς Τσάρλι Μπράουν, είτε ο Σαρλ ντε Γκολ, μια και το DNA του εντύπου είναι το ανατρεπτικό, ισοπεδωτικό και βέβηλο χιούμορ. Είναι το ίδιο αντισυμβατικό πνεύμα που κάποτε οδήγησε τους συντελεστές του να μετατρέψουν σε θυρεό το σχόλιο μιας ενοχλημένης αναγνώστριας, η οποία είπε για το «Charlie Hebdo» ότι «είναι χαζό και απαίσιο». Αν μη τι άλλο, ο Ταγίπ Ερντογάν θα συμφωνούσε.