Πώς θα γίνει το Ηρώδειο μετά το «λίφτινγκ»: Το αρχιτεκτονικό αριστούργημα που «είδε» από ταυρομαχίες και δελφικές γιορτές, μέχρι την Κάλλας και τον Νουρέγιεφ

Το πιο όμορφο ανοιχτό θέατρο της Αθήνας, συνώνυμο με τις ωραίες βραδιές με πανσέληνο κάτω από την Ακρόπολη και το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, θα μείνει κλειστό για τρία χρόνια, καθώς κρίθηκαν απαραίτητες οι αναστηλωτικές εργασίες και η συντήρησή του.

Σύμφωνα με πληροφορίες του «ΘΕΜΑτος», το κλείσιμο του Ηρωδείου θα έχει έναν πανηγυρικό τόνο με μια σημαντική παράσταση του Δημήτρη Παπαϊωάννου, αφιερωμένη στο έργο του, σε συνεργασία με το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Ιδρυμα Γουλανδρή.

Οι εργασίες στο Ηρώδειο είχαν κριθεί απαραίτητες εδώ και τρία χρόνια, καθώς τίθεται ζήτημα επικινδυνότητας και φθοράς πολλών κρίσιμων σημείων -σχετικές δηλώσεις έχει κάνει στο παρελθόν και η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη-, αλλά ο φόρτος του προγράμματος και των εκδηλώσεων δεν είχε βοηθήσει κάτι τέτοιο να είναι εφικτό. Τώρα όμως οι εργασίες στο μνημείο από τον τοίχο του κοίλου μέχρι τις παρόδους και τα εδώλια θεωρούνται απαραίτητες εξαιτίας της σχεδόν εξαντλητικής χρήσης του και της φθοράς από τις καιρικές συνθήκες.

Οι εργασίες αποκατάστασης στο Ηρώδειο μπορεί να είναι προγραμματισμένες να ξεκινήσουν αμέσως μετά το κλείσιμό του, τον προσεχή Οκτώβριο, αλλά ουσιαστικά αποτελούν συνέχεια ενός επίπονου έργου που έχει ξεκινήσει εδώ και χρόνια και συνιστά συνέχεια προηγούμενου ΕΣΠΑ που περιλάμβανε μελέτες και έργα συντήρησης και αναστήλωσης του μνημείου.

Προκειμένου, μάλιστα, οι εργασίες να γίνουν όπως πρέπει και να υλοποιηθούν με τον δέοντα τρόπο οι μελέτες, οι οποίες σύμφωνα με πληροφορίες έχουν ήδη προχωρήσει, είχε συσταθεί στο παρελθόν μια ειδική ομάδα που διαθέτει την απαραίτητη γνώση ώστε να επιβλέπει τα έργα: από τον πολιτικό μηχανικό του ΥΠΠΟ Βασίλη Χανδακά, αλλά και τον βραβευθέντα για το έργο του και βαθύ γνώστη όχι μόνο του Ηρωδείου, αλλά και του γειτονικού θεάτρου του Διονύσου, του Ιερού του Ασκληπιού, καθώς και όλης της νότιας κλιτύος (πλαγιάς) της Ακρόπολης, Μιχάλη Λεφαντζή, και φυσικά τον μόνιμο πλέον «κάτοικο» Ακρόπολης, άμεσα συνδεδεμένο με τις αναστυλωτικές εργασίες στον Ιερό Βράχο και το Ηρώδειο, Μανώλη Κορρέ. Αυτοί είναι που φροντίζουν ώστε να γίνουν όλα με τον δέοντα τρόπο στο Ηρώδειο και να αποφευχθούν λάθη από προηγούμενες εργασίες, που είχαν δημιουργήσει ακόμα και στατικά προβλήματα στο μνημείο, το οποίο δεν συνιστά ένα απλό θέατρο, αλλά έναν εν λειτουργία εμβληματικό χώρο με τεράστια ιστορία.

Το σκεπασμένο Ηρώδειο, οι ταυρομαχίες και οι ατελείωτες ιστορίες του

Για δέκα ολόκληρα χρόνια έφτιαχναν το αριστούργημα της αρχιτεκτονικής, που θεμελίωσε ο φιλότεχνος Τιβέριος Κλαύδιος Αττικός Ηρώδης, ένας από τους περιώνυμους γαμπρούς και μαικήνες της εποχής που αγαπούσε τη φιλοσοφία και τις τέχνες και σκοπό είχε να μετατρέψει την πόλη σε σημείο αναφοράς. Ειδικά το θέατρο που αφιέρωσε στη μνήμη της αδικοχαμένης και φιλόμουσης συντρόφου του Ασπασίας Αννίας Ρηγίλλης, η οποία πέθανε το 160 μ.Χ., είχε ως σκοπό να φιλοξενεί μουσικούς αγώνες -δηλαδή συναυλίες-και να είναι από τα πιο ωραία και επιβλητικά της εποχής του, με λευκές μαρμάρινες πλάκες να καλύπτουν το δάπεδο της ορχήστρας, ενώ τους τοίχους κοσμούσαν περίτεχνα ψηφιδωτά, που στην πορεία καλύφθηκαν με πλάκες και με μια σειρά από αγάλματα να στολίζουν τον περίγυρό του.

Μάλιστα, σε αντίθεση με ό,τι πιστευόταν, το Ηρώδειο είχε ξύλινη στέγη, σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποίησε ο Μανόλης Κορρές, ο οποίος γνωρίζει καλά κάθε γωνιά του θεάτρου. Η στέγη, σύμφωνα με τα ευρήματα που εντόπισε, ήταν ένα πραγματικό αρχιτεκτονικό θαύμα, αφού στήθηκε χωρίς ενδιάμεσους στύλους. Η κατασκευή μάλιστα οφείλεται σε μια ασύλληπτη για την εποχή τεχνολογία, που βοήθησε ώστε να μεταφερθούν και να στηθούν πολύτιμα ξύλινα μέρη από κέδρο, βάρος σχεδόν ενός τόνου. Προφανώς δεν θα ταίριαζε τίποτα λιγότερο σε ένα θέατρο όπως αυτό, που στόχο είχε να ανταγωνιστεί το μεγαλοπρεπές προϋπάρχον Ωδείο του Περικλέους.

Ωστόσο, το Ηρώδειο στο πέρας των χρόνων δεν έμελλε να φιλοξενεί πάντα ωραία θεάματα -στον χώρο του έχουν ανέβει ακόμα και ταυρομαχίες-, αλλά κατάφερε να μείνει ανέγγιχτο για 100 χρόνια, μέχρι την καταστροφή του από τους Ερούλους το 267 μ.Χ, ακολουθώντας τη μοίρα πολλών αντίστοιχων εμβληματικών αρχαίων κτιρίων, πλην της Ακρόπολης.

Τα επόμενα χρόνια το μνημείο θα μετατραπεί σε οχυρό ώστε να προστατευτούν οι κάτοικοι από τους επιδρομείς, ενώ οι είσοδοι που οδηγούν στο άνω διάζωμα θα κλείσουν. Είναι, όμως, αυτή η επιχωμάτωση που θα το βοηθήσει ώστε να γλιτώσει από τους απανωτούς επιδρομείς -Καταλανούς, Φράγκους, Βενετούς- και αργότερα τους μαχόμενους Ελληνες, όπως τον Μακρυγιάννη, που θα βρουν εκεί καταφύγιο. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, δηλαδή επί Τουρκοκρατίας, θα χτιστεί ο λεγόμενος σερπεντζές στη δυτική πλευρά του περιμετρικού τοίχου του κοίλου. Οι μαρτυρίες προέρχονται από τους άπειρους περιηγητές που επισκέπτονταν την Αθήνα, οι οποίοι καταγράφουν ότι το θέατρο βρισκόταν σε ένα ειδυλλιακό σημείο, επιχωμένο και άρα σχεδόν αόρατο, με τα πρόβατα να βόσκουν λίγο πιο κάτω και ελάχιστοι να αντιλαμβάνονται την ιστορική του σπουδαιότητα.

Με τα χρόνια άρχισαν διάφορες εικασίες για το τι ακριβώς αφορούσαν τα ερείπιά του: κάποιοι έλεγαν ότι επρόκειτο για τη σχολή του Αριστοτέλη, άλλοι θεωρούσαν ότι ήταν ο Αρειος Πάγος ή το Θέατρο του Διονύσου που βρέθηκε λίγο πιο κάτω. Επρεπε να φτάσουμε στη μεταοθωμανική Αθήνα για να αρχίσουν οι ανασκαφικές εργασίες και να αφαιρεθεί τελικά το χώμα που κάλυπτε το Ωδείο.

Ο πρώτος που αντιλήφθηκε ορθώς ότι επρόκειτο για ωδείο ήταν ο Βρετανός αρχαιολόγος Ρίτσαρντ Τσάντλερ, ο οποίος, ωστόσο, υπέπεσε σε σφάλμα ταυτοποίησης θεωρώντας πως επρόκειτο για προγενέστερο Ωδείο του Περικλέους, δίπλα στο Θέατρο του Διονύσου, που είχε χτιστεί το 435 π.Χ από τον Περικλή για την τέλεση των μουσικών εκδηλώσεων των Παναθηναίων, το οποίο πυρπολήθηκε από τον Σύλλα και ο Παυσανίας το ανέφερε ως το πιο «μεγαλειώδες όλων των κτηρίων των Ελλήνων». Είναι και αυτό ένα από τα εμβληματικά κατεστραμμένα μνημεία της αρχαιότητας και ενδεικτικό της μεγάλης σημασίας που είχαν για τους Αρχαίους Ελληνες τα ωδεία και η μουσική.

Η Βασίλισσα Ολγα εγκαινιάζει το Ηρώδειο

Η νεότερη ιστορία του Ηρωδείου ξεκινάει ουσιαστικά τον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1867, όταν λαμβάνει για πρώτη φορά χώρα παράσταση προς τιμή της νεοστεφθείσας βασίλισσας Ολγας, ενώ το 1926 ο Ρίχαρντ Στράους δίνει μια σειρά από ιστορικές συναυλίες σφραγίζοντας τη βαρυσήμαντη οντότητα ενός θεάτρου που δεν σταμάτησε ποτέ να αναδεικνύει ποιοτικές παραστάσεις.

Οι Δελφικές Γιορτές που αναβίωσε το ζεύγος Σικελιανού το 1927 και το 1930 βοήθησαν ώστε το αρχαίο δράμα να ξαναζωντανέψει στον φυσικό του χώρο και το Ηρώδειο να θυμηθεί εκ νέου το ένδοξο παρελθόν του. Ηταν τότε που σκέφτονταν ότι το θέατρο έπρεπε να λειτουργήσει αποκλειστικά για παραστάσεις αρχαίου ελληνικού δράματος, μέχρι που άρχισαν να φτάνουν τα αιτήματα για μουσικές συναυλίες. Λίγο πριν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Εθνική Οπερα του Βερολίνου θα εγκαινίαζε τις καλοκαιρινές εκδηλώσεις του 1939 με μια συναυλία υπό τη διεύθυνση του Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν που θα γράψει ιστορία. Η αναγκαιότητα της φιλοξενίας περισσότερων θεατών οδήγησε στη διεύρυνσή του.

Η ανάγκη αυτή προέκυψε ιδιαίτερα όταν το 1957 εκλήθη στην Ελλάδα για να εγκανιάσει το Φεστιβάλ Αθηνών και τη μεταπολεμική πολιτιστική σκηνή η Μαρία Κάλλας. Το τεράστιο ποσό που είχε δοθεί για τις εμφανίσεις της θεωρήθηκε σκάνδαλο για μια Ελλάδα που προσπαθούσε οικονομικά να σταθεί στα πόδια της, ενώ η άρνηση της σπουδαίας ντίβας να εμφανιστεί στο Ηρώδειο λόγω ασθενείας είχε προκαλέσει τεράστιο πολιτικό θέμα. Τελικά η παράσταση δόθηκε, ύστερα από πολλές περιπέτειες, και η παρουσία της Κάλλας ήταν η αρχή για την άφιξη κορυφαίων ονομάτων στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και στο Ηρώδειο που ήταν συνώνυμο της πορείας του.

Την ίδια χρονιά στο Ηρώδειο θα ανέβουν οι «Πέρσες» του Κουν που θα γράψουν Ιστορία, ενώ κανείς δεν θα ξεχάσει σπουδαίες προσωπικότητες που πέρασαν από το Ηρώδειο, από τον Λουτσιάνο Παβαρότι και τον Χοσέ Καρέρας μέχρι τον Ρουντόλφ Νουρέγιεφ και τη Μάρθα Γκράχαμ, συμβάλλοντας καταλυτικά στη σπουδαία ιστορία του.

Δεν μπορεί κανείς να μη νιώθει δέος καθώς καλείται να εμφανιστεί στη σκιά της Ακρόπολης, με τους γρύλους να δίνουν τον ρυθμό και το καλοκαιρινό φεγγάρι να φωτίζει τα λευκά μάρμαρα. Αξιοθαύμαστη και η ακουστική του, αφού η αρχιτεκτονική βοηθάει ώστε ο ήχος να φτάνει στα πάνω διαζώματα: στο κάτω διάζωμα από την αρχή της κατασκευής του εικάζεται ότι υπήρχαν ορειχάλκινα ηχεία που συνέβαλαν στην ένταση του ήχου δικαιώνοντας τη χρήση του.

Οι εργασίες ανακατασκευής - Πώς αναμένεται να γίνουν

Για να καταλάβει κανείς τη σημασία του Ηρωδείου θα πρέπει, ωστόσο, να έχει μια γενικότερη εικόνα του ευρύτερου τόπου στον οποίο εντάσσεται, που αγγίζει όλη τη νότια κλιτύ της Ακρόπολης και φτάνει μέχρι τη Διονυσίου Αεροπαγίτου, όπου είναι η κύρια είσοδος, με τα εμβληματικά πεζόστρωτα που κατασκεύασε ο Πικιώνης. Δεν είναι τυχαίο ότι το Ηρώδειο συνορεύει με το Ιερό του Ασκληπιού και του Διονύσου, προς τιμήν του οποίου γιορταζόταν η λαμπρότερη γιορτή της Αθήνας, συνώνυμη με την ιστορία του θεάτρου, τα Εν Αστει Διονύσια. Το ότι βρίσκεται στο δυτικό άκρο της νότιας κλιτύος της Ακρόπολης μόνο τυχαίο δεν είναι, αφού συνιστά μέρος του συνολικότερου ιερού τόπου.

Ανακατασκευές έλαβαν χώρα στο Ηρώδειο ήδη από το 1997 και γι’ αυτόν τον λόγο οργανώθηκε ειδική επιτροπή που υπάρχει μέχρι σήμερα και επιβλέπει τις εργασίες που λέγεται Επιτροπή Μνημείων Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως. Από τότε ξεκίνησαν οι εργασίες αναστήλωσης της σκηνής και της αποκατάστασης των θολωτών παρόδων και των κλιμακοστασίων, ενώ αποκαταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό, αφού είχαν αποκολληθεί κομμάτια, το ανατολικό και δυτικό τόξο της εντυπωσιακής θολωτής πρόσοψης της σκηνής.

Για τη διαμόρφωση μάλιστα των συμπληρωμάτων, ώστε να μη μοιάζουν ξένα με την αρχική πρόσοψη, λήφθηκαν εκμαγεία και με χρήση παντογράφου κατασκευάστηκαν από νέο πειραϊκό ακτίτη -και όχι άλλη πρόσθετη ύλη που θα μπορούσε να δημιουργήσει πρόβλημα στατικότητας. Ταυτόχρονα με τις στερεωτικές εργασίες των τοιχών του μνημείων ξεκίνησαν από τότε και αναμένεται να συνεχιστούν οι εργασίες στα αρχαία μαρμάρινα εδωλίων και στις κλίμακες που παραμένουν πάντοτε έκθετα στην επίπονη χρήση όσο και στις καιρικές συνθήκες. Αρκεί, επίσης, να δει κανείς πώς ήταν στις αρχές του 2000 οι πάροδοι και ειδικά οι θόλοι και την όψη που έχουν μετά την αποκατάστασή τους, αφού είναι από τα πρώτα πράγματα που επηρεάζονται από τις καιρικές συνθήκες, ενώ επιβεβλημένη είναι η απομάκρυνση των βρύων που αναπτύσσονται ανάμεσα στις πέτρες.

Τη μεγαλύτερη φθορά λόγω της εκτεταμένης χρήσης έχουν, όμως, υποστεί τα εδώλια κι έτσι τόσο η συντήρηση όσο και η αποκατάσταση των ζημιών πρέπει να είναι πολύ προσεκτικές, να μελετηθεί το υλικό, το συγκεκριμένο μάρμαρο και να ληφθούν υπόψη και οι προηγούμενες μελέτες και αναστηλωτικές εργασίες. Το πιο απαιτητικό κομμάτι, πάντως, όσον αφορά την αναστήλωση, είναι πάντα οι θόλοι, καθώς στις προηγούμενες αντίστοιχες εργασίες διαπιστώθηκε ότι είχαν διαφορετική κλίση, με αποτέλεσμα η επιφάνειά τους να μοιάζει περισσότερο με κώνο, με αποτέλεσμα να έχει καταστήσει ακόμα πιο δύσκολο το έργο της αποκατάστασης.

Σε αυτό βοήθησε σε τεράστιο βαθμό και αναμένεται να βοηθήσει εκ νέου η τεχνολογία, αφού κατάφερε να μελετήσει με ακρίβεια τους θόλους σε 3D μοντέλο και να αποτυπωθούν οι γενέτειρες. Επίσης, διορθώθηκαν τα μεγάλα λάθη που είχαν γίνει από προηγούμενες αναστηλώσεις, ακόμα και τα στατικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν από κακές παρεμβάσεις στο παρελθόν όπου πρόχειρα είχαν καλυφθεί φθορές από τσιμεντοκονίαμα. Το σημαντικό με τις σημερινές εργασίες είναι ότι ακολουθούν τη λογική της αρχικής κατασκευής, προτιμώντας σε πολλές περιπτώσεις τη συγκόλληση in situ και τη λάξευση με το χέρι, όσο χρονοβόρα και δαπανηρή και αν φαίνεται.

Τεράστιες αναμένεται να είναι οι φθορές και στο δάπεδο της ορχήστρας, καθώς δυστυχώς δεν τηρούνται οι κανόνες που θέλουν να απαγορεύονται αυστηρά τα τακούνια, τα οποία φθείρουν όχι μόνο το εσωτερικό αλλά και τον εξωτερικό χώρο του Ηρωδείου, δημιουργώντας επιπλέον καταστροφές στα εδώλια και τις παρόδους.

Παρά τα όποια προβλήματα, όμως και άλλα που αναμένεται να προκύψουν στην πορεία, το Ηρώδειο θα συνεχίσει να λετουργεί κανονικά μέχρι τέλη Οκτωβρίου με μια σειρά από σημαντικές παραστάσεις, μεταξύ των οποίων και μια νέα εκδοχή του «Μέσα» του Δημήτρη Παπαϊωάννου, αλλά αυτή τη φορά μεταφερμένη όχι μόνο στο αστικό τοπίο αλλά και τις Κυκλάδες, μια εξωτερική αναπαράσταση του εσωτερικού κόσμου του σπουδαίου δημιουργού και καλλιτέχνη.

Κλείσιμο με Δημήτρη Παπαϊωάννου

Σε μια χρονιά όπου το Ηρώδειο είδε περισσότερες παραστάσεις από κάθε άλλη χρονιά, αφού πολλοί ήταν οι φορείς, εκτός από το Φεστιβάλ Αθηνών, που θέλησαν να το χρησιμοποιήσουν, θα έπρεπε να βρεθεί μια παράσταση που να συνάδει με τον χώρο και να σημαίνει πολλά για την τέχνη και την Ιστορία. Δεν θα μπορούσε, επομένως, να βρεθεί καλύτερη συγκυρία από την ειδική παράσταση που ετοιμάζει ο Δημήτρης Παπαϊωάννου με άξονα τις Κυκλάδες και εμπνευσμένος από προηγούμενους τρόπους αξιολόγησης του αστικού τοπίου, όπως είχαμε δει στο «Μέσα».

Τα διάφορα ηχο-τοπία, η χρήση της τεχνολογίας και η μανιακή προσήλωση σε κάθε απτή, σωματική λεπτομέρεια που προϋποθέτει η περφόρμανς είναι τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν αυτή την παράσταση-έκπληξη που θα ανεβάσει στο Ηρώδειο, «Hors serie», όπως συνηθίζουν να λένε στη Γαλλία. Ο εμβληματικός καλλιτέχνης και δημιουργός καταθέτει αυτή τη δυναμική σύνθεση μέσα από την πολυετή του πείρα από την παράλληλη συμβίωση στο πολύβουο περιβάλλον της Αθήνας και στο αυθεντικό τοπίο των Κυκλάδων, μια σύνδεση και επιρροή από την πρώιμη θητεία του δίπλα στον Τσαρούχη και τη γενιά του ’30 και την κατοπινή του αναφορά στα στοιχεία του μοντερνισμού.

Ως εκ τούτου η παράσταση, που έχει ήδη πάρει έγκριση από το ΚΑΣ, θα συνοδεύσει με τον καλύτερο τρόπο την ολοκλήρωση των πολιτιστικών δρώμενων στο Ηρώδειο και το κλείσιμό του για μια τριετία και είναι μια συνεργασία του καλλιτέχνη με το Ιδρυμα Γουλανδρή και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.