Γιώργος Μέργος

Στη σημερινή εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης η γνώση αποτελεί κεντρικό παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης, γεωπολιτικής ισχύος και πολιτιστικής επιρροής μιας χώρας. Ταυτόχρονα είναι γνωστό ότι η εκπαίδευση αποτελεί τη σημαντικότερη κλίμακα κοινωνικής κινητικότητας, κοινωνικής συνοχής, αλλά και ανισότητας αν δεν υπάρχουν ασφαλιστικές δικλείδες και ίσες ευκαιρίες. Έχουμε πολλά παραδείγματα χωρών, που με έμφαση στην εκπαίδευση πέτυχαν ισχυρή βελτίωση της οικονομικής ευημερίας, της ποιότητας ζωής και της κοινωνικής συνοχής, αλλά και σημαντική εξωτερική επιρροή. 

Στην επόμενη δεκαετία ο ρόλος της τεχνολογίας θα είναι καθοριστικός στο ψηφιακό μετασχηματισμό της οικονομίας αλλά και της κοινωνίας, με την εκπαίδευση ως καταλύτη στη δημιουργία ανθρώπινου κεφαλαίου. Η υψηλή ανεργία, που αφήνει πίσω της η δεκαετής δημοσιονομική και υγειονομική κρίση, είναι κυρίως διαρθρωτική και συνδέεται με τα προβλήματα στη λειτουργία της αγοράς εργασίας και τις αδυναμίες στην ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου. Στην Ελλάδα το ποσοστό απασχόλησης παραμένει χαμηλό σε σύγκριση με τις άλλες Ευρωπαϊκές χώρες και υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν δυσχέρειες στην εξεύρεση εργαζομένων με επιθυμητές δεξιότητες. Αυτό συνδέεται πιθανότατα με τις γνωστές αδυναμίες της τριτοβάθμιας, αλλά και της δευτεροβάθμιας και της τεχνικής εκπαίδευσης. Για την προσαρμογή και επιβίωση στο ανταγωνιστικό περιβάλλον που δημιουργείται  μετά από μια δεκαετή οικονομική κρίση, αλλά και λόγω της πανδημίας και μετά από αυτή,  υπάρχει άμεση ανάγκη για αλλαγή στη μεθοδολογία αλλά και στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης. 

Στη μετά COVID-19 εποχή παρουσιάζονται επίσης τεράστιες αλλαγές στο επιχειρηματικό περιβάλλον στο οποίο πρέπει να προσαρμοστούν ταχύτατα οι επιχειρήσεις. Αυτές που θα μείνουν πίσω θα αντιμετωπίσουν προβλήματα. Η σύγχρονη οικονομία εξαρτάται από την ύπαρξη ποιοτικού ανθρώπινου δυναμικού με δεξιότητες υψηλού επιπέδου και μηχανισμούς που προωθούν την καινοτομία. Οικονομία που δεν διακρίνεται για τις υψηλού επιπέδου δεξιότητες του πληθυσμού της και την καινοτόμο κουλτούρα της δεν θα επιβιώσει αν δεν αλλάξει, αν δεν εξελιχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορέσει να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις όπως αυτές διαμορφώνονται σε παγκόσμιο επίπεδο. 

Η Ελλάδα πρέπει να δημιουργήσει ένα πλαίσιο δράσης για την αναβάθμιση του ανθρώπινου κεφαλαίου ως μοχλού ενθάρρυνσης της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας, μέσω της εκπαίδευσης, της επανακατάρτισης και της δια βίου μάθησης. Χώρες που έδωσαν έμφαση στην ποιότητα του ανθρώπινου δυναμικού (πχ Φινλανδία στη δεκαετία του 1990) είδαν πολύ σύντομα εξαιρετικά αποτελέσματα όχι μόνο στην οικονομία αλλά και γενικότερα στην κοινωνία και την ποιότητα ζωής. Οι ελληνικές εξαγωγές παραμένουν σχετικά μειωμένου τεχνολογικού περιεχομένου και χαμηλής προστιθέμενης αξίας, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να υστερεί ως προς τη συμμετοχή της στις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας. Αυτό συναρτάται σε μεγάλο βαθμό με την ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου, τις επενδύσεις  σε Έρευνα & Ανάπτυξη (R&D), αλλά και τις άμεσες ξένες επενδύσεις που θα συνέβαλλαν καθοριστικά στον εκσυγχρονισμό του παραγωγικού εξοπλισμού και στη μεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας. Σήμερα, μεγάλο τμήμα της παγκόσμιας οικονομίας πηγάζει και εξαρτάται άμεσα από τον τεχνολογικό-ψηφιακό μετασχηματισμό. Για παράδειγμα, έννοιες άγνωστες μέχρι πρόσφατα έχουν όχι μόνο καθιερωθεί, αλλά τείνουν να κυριαρχήσουν στο δημόσιο διάλογο για την ανάπτυξη, κι αποτελούν μορφές οικονομικής δραστηριότητας, στους οποίους το ανθρώπινο κεφάλαιο και η πανεπιστημιακή εκπαίδευση δεν έχουν απλώς καθοριστικό, αλλά κεντρικό ρόλο. 

Η έμφαση της αναπτυξιακής στρατηγικής στο ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελεί μονόδρομο για την ελληνική οικονομία. Ο κίνδυνος εγκλωβισμού της οικονομίας μας είναι ορατός, γιατί αφενός δεν μπορούμε να ανταγωνιστούμε τις χαμηλού κόστους εργασίας αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας και τη γειτονική Τουρκία, αλλά και αφετέρου γιατί η οικονομία μας χαρακτηρίζεται από συρρικνωμένη τεχνολογικά παραγωγή σε δραστηριότητες χαμηλής προστιθέμενης αξίας, παρά τις λίγες λαμπρές εξαιρέσεις εξαιρετικά καινοτόμων επιχειρήσεων που δεν αλλάζουν την μεγάλη εικόνα. Μόνο η αλλαγή του παραγωγικού προτύπου με έμφαση στο ανθρώπινο κεφάλαιο και την ενίσχυση της καινοτομίας μπορούν να διασφαλίσουν την αναβαθμισμένη συμμετοχή μας στις διεθνείς αλυσίδες αξίας. Σε μία τέτοια προσπάθεια, κανένα ταλέντο δεν πρέπει να χάνεται λόγω ανεπαρκούς εκπαίδευσης, τα δε εμπόδια πρέπει να περιοριστούν, ώστε το ανθρώπινο κεφάλαιο να αναπτύσσεται έγκαιρα και να αξιοποιείται αποτελεσματικά.

Κεντρικοί στόχοι του αναπτυξιακού σχεδίου Πισσαρίδη είναι η ενίσχυση της παραγωγικότητας και των εξαγωγών, καθώς και η διασύνδεση παραγωγής και τεχνολογίας με την προώθηση των μεταρρυθμίσεων σε κρίσιμους τομείς, όπως η δημόσια διοίκηση, η παιδεία, η υγεία και η δικαιοσύνη. Μεγάλη σημασία για την επιτυχία του σχεδίου έχει η ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου και για το λόγο αυτό ο ρόλος της εκπαίδευσης καθοριστικός. Η πρόσφατη ψήφιση του νόμου για την Τριτοβάθμια εκπαίδευση είναι μια σημαντική προσπάθεια στη βελτίωση της λειτουργίας των πανεπιστημίων. 

Στόχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας θα πρέπει να είναι η ανάπτυξη αναλυτικής και συνθετικής σκέψης, χαρακτηριστικών και δεξιοτήτων που δεν καλλιεργούνται στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Σήμερα, η εκπαιδευτική μεθοδολογία στην Ελλάδα επικεντρώνεται στη μεταφορά γνώσης, ενώ στην ψηφιακή εποχή, που η πληροφορία είναι ευρέως διαθέσιμη με την πολυπλοκότητα των μέσων πληροφόρησης,  ο στόχος της εκπαίδευσης πρέπει να είναι η «ικανότητα αναζήτησης της γνώσης» και η σύνθετική και αναλυτική ικανότητα. Χρειάζονται δεξιότητες στην ψηφιακή τεχνολογία, δημιουργικότητα, αναλυτική και κριτική σκέψη, προσαρμοστικότητα, συντονισμός και ομαδικό πνεύμα. Είναι άμεση η ανάγκη να αφήσουμε πίσω την απομνημόνευση και τον καθορισμό της παιδείας από τις πανελλήνιες εξετάσεις και να εστιάσουμε στην ανάπτυξη δεξιοτήτων. Οι πανελλήνιες εξετάσεις, με συγκεκριμένη και πολύ περιορισμένη ύλη, είναι σύστημα αξιολόγησης και επιλογής αντικειμενικό μεν, αλλά εξαιρετικά αναποτελεσματικό, γιατί καλλιεργεί στους νέους  λάθος ικανότητες, άχρηστες στη σημερινή εποχή για τις μελλοντικές τους ανάγκες τόσο στο πανεπιστήμιο όσο και στη ζωή.

Έμφαση πρέπει να δοθεί στην τεχνολογική εκπαίδευση STEM (Science, Technology, Engineering, Mathematics). Διάφορες μελέτες (McKinsey) υπολογίζουν ότι στην Ευρώπη η ζήτηση για δεξιότητες STEM προβλέπεται να αυξηθεί κατά 39% ως το 2030. Αυτό σημαίνει ότι στο πολύ κοντινό μέλλον εργαζόμενοι που δεν διαθέτουν ικανότητες STEM και δεν έχουν μάθει να συνεργάζονται και να αλληλεπιδρούν μέσα σε ευρύτερες ομάδες και σύνθετα περιβάλλοντα δεν θα είναι σε θέση να ερμηνεύουν και να συνδυάζουν ταχύτατα μεγάλο όγκο διαρκώς μεταβαλλόμενης πληροφορίας με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Αυτό σημαίνει την ανάγκη σύζευσης ακόμα και των κοινωνικών επιστημών με όλο αυτό το φάσμα γνώσεων, ικανοτήτων και δεξιοτήτων που συνθέτουν τα επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα της εκπαίδευσης STEM.

Η τριτοβάθμια εκπαίδευση θα πρέπει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του κράτους και να αναπτύξει πρωτοβουλίες που θεραπεύουν τις συγχρονες ανάγκες της κοινωνίας αλλά και της οικονομίας είτε σε εθνικό επίπεδο για τα κεντρικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, είτε σε περιφερειακό επίπεδο για τα περιφερειακά ιδρύματα. Τα γραφεία διασύνδεσης και τα κέντρα επιχειρηματικότητας των πανεπιστημίων είναι εξαιρετικές  δραστηριότητες αλλά με πολύ περιορισμένη ακόμη, για διάφορους λόγους, εμβέλεια. Για παράδειγμα, η δημιουργία του Κέντρου Έρευνας, Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας «Αρχιμήδης» από το Πανεπιστήμιο Αθηνών με δύο δράσεις, τη μεταφορά τεχνολογίας στον παραγωγικό ιστό και τον επιχειρηματικό επιταχυντή είναι εξαιρετική πρωτοβουλία που πρέπει να έχουν όλα τα πανεπιστήμια, καθένα στο χώρο τον οποίο υπηρετεί. Τέλος, κατά την περίοδο της πανδημίας αναδείχθηκε η ανάγκη ανάπτυξης της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, η οποία βεβαίως δεν υποκαθιστά την εκπαίδευση με φυσική παρουσία σε όλα τα σημεία, αλλά την συμπληρώνει όπου χρειαστεί και βελτιώνει την προσβασιμότητα. 

Παιδεία και οικονομία είναι χώροι που συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται. Για να ενισχυθεί ο ρυθμός ανάπτυξης η χώρα μας χρειάζεται εκπαιδευτικό σύστημα που ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες, ενισχύει την αναλυτική και συνθετική σκέψη, χρησιμοποιεί ως εργαλείο βελτίωσης την αξιολόγηση, προωθεί τη δημιουργικότητα, την καινοτομία και τη συνεχή βελτίωση. Ταυτόχρονα, η προσπάθεια προσέλκυσης του επιστημονικού δυναμικού που εγκατέλειψε την Ελλάδα στα χρόνια της κρίσης είναι όχι μόνο ανάγκη, αλλά και εθνική υποχρέωση. Η μετανάστευση λόγω της κρίσης τουλάχιστον μισού εκατομμυρίου νέων στερεί την οικονομία από πολύτιμο, τεχνολογικά προηγμένο, ανθρώπινο κεφάλαιο, αλλά έχει και πολλές άλλες αρνητικές επιπτώσεις κοινωνικές, δημογραφικές και πολιτιστικές. Αυτό το ανθρώπινο κεφάλαιο, όταν επαναπατρισθεί, μπορεί να είναι ο ισχυρότερος μοχλός οικονομικής ανάπτυξης και τεχνολογικής αλλαγής της οικονομίας, αλλά και κοινωνικής και πολιτιστικής ανανέωσης. 

Συμπερασματικά, ο ρόλος του ανθρώπινου κεφαλαίου είναι κεντρικής σημασίας για την ανάκαμψη της οικονομίας μετά τη δεκαετή κρίση, την ανταγωνιστικότητα  και την κοινωνική συνοχή. Η βελτίωση της αποτελεσματικότητας του εκπαιδευτικού συστήματος και της ποιότητας των εκπαιδευτικών υπηρεσιών θα ενισχύσει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, θα διασφαλίσει κοινωνική συνοχή και ποιότητα ζωής, αλλά επίσης θα  αυξήσει την πολιτιστική επιρροή της Ελλάδος γενικότερα. Η εξωστρέφεια του εκπαιδευτικού μας συστήματος μπορεί να κάνει την Ελλάδα κέντρο παιδείας και πολιτισμού, πολλαπλασιάζοντας την οικονομική, πολιτική και πολιτιστική της επιρροή με σημαντικά παράπλευρα οφέλη οικονομικά, κοινωνικά και εθνικά. Όμως, για να επιτευχθούν όλα αυτά θα πρέπει το εκπαιδευτικό μας σύστημα να απαλλαγεί, πρώτα και κύρια, από την κομματικοποίηση των συνδικαλιστικών και των φοιτητικών οργανώσεων, να αντιμετωπίσει άμεσα την παραβατικότητα και την ανομία, να αποκτήσει ανταγωνιστικότητα και εξωστρέφεια και να επικεντρωθεί στην καλλιέργεια νέων ιδεών, ποιότητας, αριστείας και αξιοκρατίας, ενισχύοντας την κοινωνική κινητικότητα και την κοινωνική συνοχή.