Γ. Χ. Παπαγεωργίου

Μετά το σκάσιμο της φούσκας των ενυπόθηκων δανείων και το κραχ του 2008, η παγκόσμια οικονομία μπήκε σε μακρά ύφεση και κρίση, ενώ ακολούθησαν η πανδημία, ο πόλεμος, η ενεργειακή κρίση και ο πληθωρισμός.

Σήμερα ζούμε σε ένα τοπίο μόνιμης κρίσης και ανασφάλειας, η οποία ενίσχυσε τις ακραίες πολιτικές επιλογές, κυρίως εκείνες της Ακρας Δεξιάς, αλλά και σε ορισμένες -λιγότερες- περιπτώσεις της Αριστεράς, όπως συμβαίνει κατά κανόνα στην Ιστορία.
Τα φαινόμενα αυτά έχουν μελετηθεί διεξοδικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έχουν δείξει ότι όταν οι πολίτες βιώνουν ταυτόχρονα συνθήκες οικονομικής πίεσης και αμφισβήτησης της ταυτότητάς τους, έχουν τη τάση να προτιμούν αυταρχικούς ηγέτες και επιστροφή στο παρελθόν.

Σύμφωνα με τις έρευνες αυτές, που ξεκίνησαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να ερμηνεύσουν την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία, όταν οι άνθρωποι πιέζονται οικονομικά και είναι ανασφαλείς προτιμούν ένα «σιδερένιο χέρι» να τους καθοδηγεί. Το φαινόμενο αυτό έχει περιγραφεί ως «αυταρχική προσωπικότητα», η οποία είναι αποτέλεσμα όχι μόνο ψυχολογικών, αλλά και κοινωνικών συνθηκών, ενώ μπορεί να προδικάσει και τις πολιτικές προτιμήσεις.

Το κλασικό παράδειγμα είναι η έρευνα (Mac Williams, 2016) που έδειξε ότι άνθρωποι που θεωρούν πιο σημαντικό για ένα παιδί να είναι «σεβάσμιο - υπάκουο - ευγενικό» είναι πιο πιθανό να προτιμήσουν έναν αυταρχικό ηγέτη σε σχέση με εκείνους που απαντούν ότι σημαντικότερο είναι το παιδί να είναι «ανεξάρτητο - αύταρκες - συμπονετικό». 

Υπάρχει βέβαια μεγάλος αντίλογος για τις έρευνες αυτές, αλλά πολλά στοιχεία επιβεβαιώνονται και από εκλογικές αναλύσεις, όπως η έρευνα 365 εκλογών σε 18 χώρες από το 1948 έως το 2023 του γερμανικού Kiel Institut το 2024, η οποία έδειξε ότι ένα πληθωριστικό σοκ 10 μονάδων δίνει 2,8 μονάδες στα ακραία κόμματα, ενώ ανάλογη επίδραση έχει η πτώση των πραγματικών μισθών και η πτώση του ΑΕΠ. Αλλες έρευνες έχουν δείξει ότι περισσότερο κερδίζει η Ακρα Δεξιά παρά η Αριστερά.

Το άλλο σημαντικό στοιχείο είναι η αίσθηση ταυτότητας που έχουν οι άνθρωποι. Από την εθνική ταυτότητα μέχρι την αίσθηση της γειτονιάς, η οποία μπορεί να βάλλεται είτε από την οικονομική αλλοίωση καθώς τα μικρομάγαζα χάνονται και έρχονται πολυεθνικές, είτε ακόμα από την πολιτισμική αλλοίωση λόγω μετανάστευσης - ακόμα κι αν αυτή είναι οικονομικά επωφελής.
Γι’ αυτό άλλωστε οι αυταρχικοί ηγέτες πάνε συνήθως πακέτο με μια μισαλλόδοξη ρητορική που εστιάζει σε εύκολες λύσεις, οι οποίες έρχονται από το παρελθόν και στοχοποιούν έναν ορατό εχθρό, τον «ξένο» και τον «διαφορετικό». 

Είναι πολύ απλό -και καθησυχαστικό- για έναν απλό άνθρωπο που πιέζεται να βγάλει τον μήνα να πιστέψει ότι τα προβλήματα θα λυθούν εάν διώξουμε τους ξένους και γυρίσουμε το ρολόι 20 χρόνια πίσω από το να αναλυθεί διεξοδικά και να γίνει κατανοητή η περίπλοκη, θολή, αδιαφανής και εν τέλει αντιδημοκρατική λειτουργία του σύγχρονου, απρόσωπου, αγοραίου καπιταλισμού που έχει ξεπεράσει σε ισχύ την πολιτική εξουσία.

Το πολιτικό και διεθνές τοπίο, δυστυχώς, μοιάζει με εκείνο του Μεσοπολέμου και το υπογραμμίζει διαρκώς πληθώρα αναλυτών, ιστορικών και πολιτικών προσώπων.

Είναι σταθερή η επιδείνωση των συνθηκών εργασίας και διαβίωσης των απλών ανθρώπων για ένα μεγάλο τμήμα της λεγόμενης μεσαίας τάξης, ίσως το μεγαλύτερο, τις δύο τελευταίες δεκαετίες, προς όφελος όλο και μεγαλύτερων και ισχυρότερων οικονομικών μονάδων και υπερ-δισεκατομμυριούχων.

Εκείνο που λείπει είναι η εναλλακτική πρόταση που θα κοιτάζει στο μέλλον.

Διότι εκεί βρίσκεται η ιστορική διάκριση ανάμεσα σε προοδευτικούς και συντηρητικούς. Η συντηρητική αντίληψη αναζητεί λύσεις στο παρελθόν, όπου κατά κανόνα όλα ήταν αυστηρότερα: από τους δασκάλους και τα κοινωνικά ήθη μέχρι τις συνθήκες εργασίας, τους νόμους και τις ποινές.

Αντίθετα, η προοδευτική αντίληψη αναζητά καινούριες λύσεις με κύριο γνώμονα τα συμφέροντα του απλού ανθρώπου και το συλλογικό καλό.

Διότι διαφορετικά, τα σενάρια δεν είναι αισιόδοξα και τα έχουμε ξαναδεί στην Ιστορία. 

Πολύ γρήγορα, σε περιόδους κρίσης, αβεβαιότητας και διάβρωσης της κοινωνικής ταυτότητας των ανθρώπων, τα αδιέξοδα οδηγούν στην αναζήτηση ενός εξωτερικού εχθρού.

Ενός εξωτερικού εχθρού, εναντίον του οποίου η μόνη λύση που σερβίρεται είναι τελικά ο πόλεμος.