Ευγενία Μανωλίδου

Πριν από μερικές ημέρες παρακολούθησα το διεθνές εκπαιδευτικό συνέδριο «Η Εκπαίδευση και οι Μεγάλες Προκλήσεις του 21ου αιώνα» που διοργάνωσε το Κολλέγιο Αθηνών στο πλαίσιο της εκατονταετηρίδας του. Σκοπός του ήταν να ανοίξει έναν ουσιαστικό διάλογο για το μέλλον και το όραμα της εκπαίδευσης, τον ρόλο του εκπαιδευτικού, τις κρίσιμες δεξιότητες των μαθητών και την ενσωμάτωση των αναδυόμενων τεχνολογιών στη διδασκαλία. Κρατώ ιδίως τον προβληματισμό για έναν ορίζοντα όλο και πιο τεχνολογικά προσανατολισμένο και, αντίστροφα, όλο και λιγότερο εστιασμένο στην ανθρώπινη διερώτηση.

Σύμφωνα με το πρόγραμμα PISA του ΟΟΣΑ (2022), στην Ελλάδα μόλις το 62% των μαθητών 15 ετών πέτυχε τουλάχιστον Επίπεδο 2 στην ανάγνωση, έναντι υψηλότερου μέσου όρου στο σύνολο των χωρών-μελών του ΟΟΣΑ. Στα μαθηματικά, το αντίστοιχο ποσοστό είναι 53%, όταν ο μέσος όρος κυμαίνεται περίπου στο 69%. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι ότι μόνο το 2% των μαθητών έφτασε στα υψηλότερα επίπεδα 5 και 6, όπου μετρώνται η κριτική και αναλυτική ικανότητα. Τα δεδομένα αυτά δείχνουν πως ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών δυσκολεύεται να εντοπίσει την κύρια ιδέα ενός κειμένου, να ξεχωρίσει τεκμήριο από άποψη ή να εξηγήσει λογικά μια απλή κατάσταση. Η εκπαίδευση, με άλλα λόγια, φαίνεται να χάνει σταδιακά τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη γνώση και την κατανόηση.

Παράλληλα καταγράφηκε συνολική πτώση επιδόσεων σε ανάγνωση και μαθηματικά σε διεθνές επίπεδο σε σχέση με το 2018, γεγονός που εντείνει την ανησυχία για την ανθεκτικότητα των θεμελιωδών γνωστικών δεξιοτήτων.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ταχεία διείσδυση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην εκπαιδευτική καθημερινότητα δημιουργεί μια «παράδοξη ευκολία»: η μηχανή παρέχει άμεσες, πειστικές απαντήσεις, άρα ο μαθητής κινδυνεύει να παραιτηθεί από την πράξη της διερώτησης. Οι διεθνείς οργανισμοί προτείνουν ρητά ένα αντίβαρο. Η UNESCO, στο πρώτο παγκόσμιο πλαίσιο πολιτικής για την παραγωγική Τεχνητή Νοημοσύνη (generative AI) στην εκπαίδευση, υπογραμμίζει την ανάγκη ανθρωποκεντρικής θέασης, ενίσχυσης της παιδαγωγικής κρίσης και ικανότητας αξιολόγησης πηγών. Ο ΟΟΣΑ, στον Ψηφιακό Ορίζοντα για την Εκπαίδευση και στις κατευθύνσεις για την ΤΝ, τονίζει ότι οι χώρες χρειάζονται «κανόνες προστασίας» αλλά και στοχευμένη καλλιέργεια κριτικής σκέψης μέσω κατάλληλων διδακτικών πρακτικών. Επιπλέον, τα έργα του ΟΟΣΑ για τη διδασκαλία και αποτίμηση δημιουργικότητας/κριτικής σκέψης συγκροτούν κοινότητες πρακτικής με παραδείγματα εφαρμογών στην τάξη.

Και τι σημαίνουν, τελικά, όλα αυτά; Έχοντας χάσει πια το θάρρος της απορίας, την περιέργεια που κινεί τη γνώση, την ικανότητα να αμφισβητούν, μήπως τελικά τα παιδιά μας έχουν ξεμάθει να μαθαίνουν; Και ας αναρωτηθούμε ακόμη: Ποιος ήταν ο πρώτος που δίδαξε την ανθρωπότητα πως η αληθινή μάθηση δεν αρχίζει από την απάντηση, αλλά από την ερώτηση; Ποιος έδειξε ότι η παιδεία δεν είναι μετάδοση πληροφοριών, αλλά γέννηση σκέψης; Ποιος καλλιέργησε στους νέους το ήθος του διαλόγου, την αυτογνωσία, την ικανότητα να αναζητούν την αλήθεια μέσα από την ίδια τη λογική και όχι να επαναλαμβάνουν γνώμες που τους προσφέρονται έτοιμες; Ποιος άφησε στην ιστορία της ανθρωπότητας το αποτύπωμα μιας διδασκαλίας που δεν περιείχε καμία ύλη, αλλά γέννησε όλες τις επιστήμες;

Ακριβώς.

Όσο κι αν δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε, αυτό που πραγματικά κάνουν οι αλγόριθμοι είναι να μας σπρώχνουν πίσω στην αγκαλιά του Σωκράτη.

Η επιστροφή στη φιλοσοφική διερώτηση και στη γλωσσική ακρίβεια αποτελεί προϋπόθεση για τη συγκρότηση νοητικής αυτονομίας, γι’ αυτό και η καλλιέργεια του στοχασμού, της λογικής ανάλυσης και της σημασιολογικής διάκρισης των εννοιών οφείλει να ξεκινά ήδη από τα πρώτα στάδια της εκπαίδευσης.

Δεν πρόκειται για επαναφορά της φιλοσοφίας ή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας ως γνωστικών αντικειμένων, αλλά για την αξιοποίησή τους ως παιδαγωγικών εργαλείων που ενισχύουν τη διανοητική πειθαρχία, την επιχειρηματολογία και την κριτική σκέψη. Μέσα από τη γλώσσα και τη φιλοσοφία, ο μαθητής μαθαίνει να ορίζει, να αιτιολογεί και να αμφισβητεί τεκμηριωμένα.

Η παιδεία του μέλλοντος δεν θα σωθεί από την ταχύτητα της πληροφορίας, αλλά από την ποιότητα της σκέψης. Γιατί, στο τέλος, η τεχνολογία μπορεί να προσφέρει απαντήσεις, αλλά μόνο οι ερωτήσεις μπορούν να οδηγήσουν στην αλήθεια. Και αυτό, από την εποχή του Σωκράτη έως σήμερα, παραμένει το θεμέλιο κάθε αληθινής παιδείας.

Η Ευγενία Μανωλίδου είναι μουσικός και διευθύντρια της Σχολής Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Αγωγή»