Απόστολος Παπακωνσταντίνου

Το μεγάλο θεσμικό βήμα που ακολούθησε στην πορεία αυτή ήταν ασφαλώς η υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ (1992) και η δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), ενός νέου πολιτικού μοντέλου, πρωτόγνωρου στην ανθρώπινη ιστορία, τόσο ως προς τη σύλληψη, όσο και ως προς τις πολιτικές, ιδεολογικές και, κυρίως, θεσμικές προδιαγραφές του. Ήταν η εποχή στην οποία, όσοι προσδοκούσαν μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία κρατών, πίστεψαν στη γρήγορη οικοδόμησή της (βλ. Απ. Παπακωνσταντίνου, Το «πολίτευμα» της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών 1995, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1996). Όσα ακολούθησαν διέψευσαν, τουλάχιστον εν μέρει, τις προσδοκίες αυτές.

Η εν πολλοίς βιαστική διεύρυνση της Ένωσης με τις χώρες του τέως ανατολικού μπλοκ και η σταδιακή άνοδος του εθνικιστικού λαϊκισμού επέφεραν ανάσχεση της θεσμικής ορμής προς την πολιτική ενοποίηση. Έτσι, η Ε.Ε. παρέμεινε έως σήμερα ένα ιδιότυπο πολιτικό μόρφωμα «εν τω γίγνεσθαι» που απέχει τόσο από την παραδοσιακή μορφή της Συνομοσπονδίας, όσο όμως και από την Ομοσπονδία (για τα μοντέλα αυτά Απ. Παπακωνσταντίνου, Κράτος και Διεθνές Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2001). Ένα από τα βασικά συμπτώματα αυτής της ανολοκλήρωτης πολιτικής ένωσης αποτελεί, δίχως αμφιβολία, η απουσία κοινής πολιτικής ασφάλειας και άμυνας, αφού ο τρίτος «θεσμικός πυλώνας» της Συνθήκης του Μάαστριχτ (Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας - Κ.Ε.Π.Π.Α.), που εμπεριείχε προοπτικά την κοινή άμυνα, ανασχέθηκε στον βωμό των «εθνικών συμφερόντων».

Ο πολιτικός, θεσμικός και ιδεολογικός παραλογισμός στον οποίο οδηγεί η υστέρηση στον τομέα της αμυντικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας αποτυπώνεται, κατά τρόπο χαρακτηριστικό, στην τρέχουσα περίοδο, όπου δοκιμάζεται ευθέως η εδαφική ακεραιότητα δυο ευρωπαϊκών χωρών (Ελλάδος και Κύπρου) από ενέργειες τρίτης χώρας. Πόσο αδιανόητο και παράλογο φαίνεται σε κάθε παρατηρητή να παραμένει αδρανής η Ένωση μπροστά σε μια τέτοια πρόκληση και να δηλώνει αδύναμη να υπερασπιστεί τα ίδια της τα σύνορα…

Δεν χωρεί ασφαλώς αμφιβολία ότι η επικράτηση του λαϊκισμού την πρόσφατη εποχή της (παγκόσμιας) οικονομικής κρίσεως στοίχισε και εξακολουθεί να στοιχίζει στη χώρα μας. Την περίοδο αυτή χάθηκε η εμπιστοσύνη, η οποία είναι, κατά την έκφραση κορυφαίου Ευρωπαίου ηγέτη, «το ισχυρότερο νόμισμα, που δύσκολα ανακτάται». Όμως, οι εποχές παρέρχονται, η σελίδα για τη χώρα γυρίζει και οι πληγές αρχίζουν να ξεθωριάζουν. Η χώρα μας οφείλει να ορθώσει ένα διαφορετικό πολιτικό και ηθικό ανάστημα. Τώρα αξιώνουμε την «αλληλεγγύη» της Ε.Ε.

Η Ε.Ε. βρίσκεται σήμερα εμπρός σε ένα σταυροδρόμι, όπου η ιστορία φέρνει τους ηγέτες εξαιρετικά σπάνια. Εάν δεν υπάρξει «ευρωπαϊκή ασπίδα» απέναντι στις προκλήσεις της Τουρκίας, είναι απολύτως βέβαιο ότι το ευρωπαϊκό όραμα είναι καταδικασμένο σε οικτρή αποτυχία. Δεν είναι τόσο θέμα αλληλεγγύης, όσο θέμα θεσμικής, άρα πολιτικής και ιδεολογικής, επιβίωσης της Ένωσης. Είναι ζήτημα υπαρξιακό γι’ αυτήν, ίσως περισσότερο ακόμη από ό,τι είναι για τη χώρα μας. Ενδεχομένως δεν ζούμε στη εποχή των μεγάλων Ευρωπαίων πολιτικών. Ζούμε όμως σε εποχή μεγάλων γεωστρατηγικών προκλήσεων, που απαιτούν ιστορική συνείδηση και γενναίες αποφάσεις.