Η ιστορία των πανηγυριών: Ξεκίνησαν από τα Παναθήναια, επιβίωσαν στην Τουρκοκρατία, άντεξαν στον χρόνο και αγκαλιάστηκαν από τους νέους

Τα πανηγύρια στην Ελλάδα αποτελούν μια ζωντανή γέφυρα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, μια παράδοση που κουβαλά μνήμες αιώνων και εξακολουθεί να ορίζει το συλλογικό βίωμα των κοινοτήτων.

Οι απαρχές τους βρίσκονται στην αρχαιότητα, τότε που οι γιορτές προς τιμήν των θεών έδιναν ρυθμό στον ετήσιο κύκλο της πόλης. Στα Παναθήναια, στα Διονύσια, στις τοπικές εορτές κάθε περιοχής, οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν για να θυσιάσουν, να τραγουδήσουν, να αγωνιστούν και να μοιραστούν το φαγητό και το κρασί.

Η θρησκευτική λατρεία ήταν άρρηκτα δεμένη με την κοινή χαρά, κι αυτό το αποτύπωμα έμεινε ανεξίτηλο μέσα στους αιώνες. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, οι αρχαίες εορτές αντικαταστάθηκαν από αυτές των αγίων, και σιγά-σιγά δημιουργήθηκε το πανηγύρι όπως το ξέρουμε σήμερα: γύρω από μια εκκλησία ή ένα μοναστήρι, με τη θεία λειτουργία να αποτελεί την αφετηρία και την πλατεία ή το προαύλιο να μετατρέπεται στη συνέχεια σε χώρο συνεύρεσης και γλεντιού.

Για τις κοινότητες της υπαίθρου το πανηγύρι ήταν πάντα κάτι περισσότερο από γιορτή. Ηταν η στιγμή που έσπαγαν οι αποστάσεις και οι κοινωνικοί φραγμοί, που οι συγγενείς και οι φίλοι συναντιόντουσαν ξανά, που οι ξενιτεμένοι επέστρεφαν για λίγες μέρες στο χωριό. Η πλατεία γινόταν το κέντρο του κόσμου: εκεί στήνονταν τα τραπέζια, άναβαν οι φωτιές για το ψήσιμο, έβγαιναν τα όργανα και ο χορός ξεκινούσε με κυκλικό σχηματισμό, σύμβολο της ισότητας και της ενότητας της κοινότητας.

Πλούσιοι και φτωχοί, ηλικιωμένοι και νέοι, όλοι μοιράζονταν το ίδιο τραπέζι, το ίδιο ποτήρι κρασί, τον ίδιο ρυθμό. Η μουσική του κάθε τόπου έδινε το στίγμα. Στην Ηπειρο το κλαρίνο έσκιζε τον αέρα με μελωδίες που κουβαλούσαν πόνο αλλά και ανάταση, στα νησιά το βιολί και το λαούτο έπλεκαν χορούς που κρατούσαν ώρες, στη Θράκη οι γκάιντες και τα χάλκινα ξεσήκωναν τους πάντες σε ξέφρενο γλέντι.

Κάθε πανηγύρι ήταν και μια ζωντανή έκθεση της τοπικής μουσικής παράδοσης, ένας τρόπος να μεταδοθεί από γενιά σε γενιά η μνήμη μέσα από τον ήχο. Πέρα όμως από τη μουσική και τον χορό, τα πανηγύρια ήταν και οι μεγάλες αγορές της υπαίθρου. Οι πλανόδιοι έμποροι έστηναν πάγκους με υφάσματα, εργαλεία, ζώα, παιχνίδια και γλυκίσματα.

Ήταν η στιγμή που το χωριό προμηθευόταν όσα δεν μπορούσε να βρει εύκολα στην καθημερινότητα, κι έτσι το πανηγύρι λειτουργούσε ως κέντρο οικονομικής ζωής. Και βέβαια ήταν και χώρος κοινωνικών σχέσεων. Για πολλά κορίτσια και αγόρια που ζούσαν σε αυστηρές κοινωνίες το πανηγύρι ήταν η μοναδική ευκαιρία να γνωριστούν. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές παλιές ιστορίες ξεκινούν με τη φράση «γνωρίστηκαν σε ένα πανηγύρι».

Ακόμη και στις δύσκολες περιόδους, τα πανηγύρια δεν σταμάτησαν. Στην Τουρκοκρατία λειτούργησαν ως μυστικός συνεκτικός ιστός της ταυτότητας, ενώ στη νεότερη Ελλάδα έγιναν ο καλοκαιρινός θεσμός που κρατούσε ζωντανή την επαφή με τον τόπο καταγωγής. Με τη μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό το πανηγύρι πήρε και έναν ρόλο επιστροφής. Ηταν η στιγμή που οι «του χωριού» και οι «ξενιτεμένοι» ξαναγίνονταν μία κοινότητα έστω και για λίγες ώρες.

Καθώς ο χρόνος περνούσε, τα πανηγύρια εκσυγχρονίστηκαν. Οι ορχήστρες εμπλουτίστηκαν με ηλεκτρικά όργανα, τα τραπέζια μεγάλωσαν, τα ηχεία γέμισαν τον αέρα με πιο δυνατούς ήχους. Ωστόσο, η ουσία παρέμεινε η ίδια: το συλλογικό βίωμα, η μοιρασιά, η χαρά του να ανήκεις σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό σου. Κάθε χορός που άνοιγε με τον παπά και τον πρόεδρο του χωριού και συνέχιζε με όλους τους κατοίκους, κάθε ποτήρι κρασί που περνούσε από χέρι σε χέρι, κάθε τραγούδι που σήκωνε τον κόσμο όρθιο, όλα αυτά ήταν η ζωντανή απόδειξη ότι τα πανηγύρια δεν είναι απλώς διασκέδαση, αλλά μια πολιτιστική κληρονομιά που άντεξε στον χρόνο.

Κι αν σήμερα έχουν αλλάξει μορφή, αν οι πλατείες φωτίζονται με προβολείς και οι ορχήστρες παίζουν με μικρόφωνα, το πνεύμα μένει αναλλοίωτο. Τα ελληνικά πανηγύρια είναι, πάνω απ’ όλα, η συλλογική μνήμη ενός λαού που έμαθε να τραγουδά και να χορεύει ακόμη και μέσα στις πιο δύσκολες συνθήκες. Είναι η ζωντανή απόδειξη ότι η γιορτή είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής ταυτότητας.

Τα τελευταία χρόνια τα πανηγύρια αναβιώνουν προσαρμοσμένα στις απαιτήσεις του σύγχρονου κόσμου και πρωτίστως της νεολαίας που διψά για αυθεντική, σχεδόν πρωτόγονη διασκέδαση και άμεση επικοινωνία μακριά από τα απρόσωπα social media. Οι νέοι δεν αρκούνται πια σε ψηφιακά likes και emojis· έχουν ανάγκη να συναντηθούν, να φλερτάρουν, να επικοινωνήσουν σε όλα τα επίπεδα, να νιώσουν μέρος ενός ζωντανού κύκλου. Στα πανηγύρια βρήκαν τη διέξοδο. Εκεί όπου η χαρά δεν αποτυπώνεται σε οθόνες, αλλά στα πρόσωπα, εκεί όπου η μουσική δεν έρχεται από playlist, αλλά από τα χέρια των μουσικών, εκεί όπου για μια νύχτα όλοι ανήκουν σε μια κοινότητα που γιορτάζει. Και ίσως γι’ αυτό, όσο κι αν αλλάζουν οι καιροί, τα πανηγύρια δεν θα πάψουν ποτέ να αποτελούν τον πιο αληθινό καθρέφτη της ελληνικής ψυχής.