Πόλη με παρελθόν

Καθισμένος στο καφέ «Μούσες» στην γωνία των οδών Αδριανού και Αγ. Φιλίππου, στο κέντρο της Αθήνας, θα αντικρίσεις από τη μία πλευρά την Ακρόπολη να στέκει αγέρωχη ψηλά στον ιερό βράχο, και να λάμπει σαν κεχριμπάρι όταν πέφτει νύχτα, ενώ από την άλλη πλευρά θα δεις παλιές πολυκατοικίες και σύγχρονα κτίρια να φτάνουν πολύ κοντά σε εδάφη ανασκαφών, όπου κείτονται δεξιά και αριστερά αρχαία ερείπια.

Τέτοιου είδους αξιοθέατα βλέπεις, όταν επισκέπτεσαι μία πόλη με μεγάλη ιστορία. Τμήματα αυτού του ένδοξου παρελθόντος βρίσκονται δίπλα ή και κάτω από σύγχρονες δομές και άλλοτε γίνεται ανασκαφή, επισκευή και αποκατάστασή τους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις αφήνονται στην τύχη τους. Στο Κάιρο, η σύγχρονη πόλη έχει επεκταθεί τόσο πολύ, με αποτέλεσμα να σμίξει με την περιοχή γύρω από τις πυραμίδες της Γκίζας, που κάποτε καλύπτονταν από έρημο. Το ίδιο και στην Κωνσταντινούπολη, το μνημειώδες υδραγωγείο του Ουάλεντος, που χτίστηκε τον 4ο μ.Χ. αιώνα, εξυπηρετεί σήμερα το σύγχρονο οδικό δίκτυο της πόλης και έχει μετασχηματιστεί, για να προσαρμοστεί αναλόγως στον αστικό ιστό.

Πίσω από κάθε μεικτό τοπίο παρελθόντος και παρόντος, υπάρχει μία σειρά από αποφάσεις, για το που θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα. Δεδομένου ότι τα περισσότερα σύγχρονα οικοδομήματα έχουν κατασκευαστεί πάνω στα αρχαία λείψανα, για την «απελευθέρωση» των δεύτερων, απαιτείται καταστροφή των πρώτων. Πρέπει δηλαδή τα νέα κτίρια να ανοικοδομηθούν ξανά και να συμπεριλάβουν σωστά, μέσα ή κάτω από αυτά, τα αρχαία ευρήματα, με τρόπο που να τα διαφυλάσσουν, αλλά και να μην τα κρύβουν.

Στην περίπτωση της Αθήνας, επειδή η πόλη γνώρισε μεγάλη άνθηση στο παρελθόν και αποτέλεσε μία από τις μεγαλύτερες μητροπόλεις του κόσμου, με πολλά μνημεία και οικήματα να κοσμούν την έκτασή της, και παρά τα γεγονότα που ακολούθησαν και κατέστρεψαν μεγάλο μέρος αυτής της κληρονομιάς, βλέπουμε την αντίθεση ανάμεσα στο σύγχρονο και το παλιό πιο έντονα απ’ ότι σε άλλες πόλεις με ιστορία, όπως η Κωνσταντινούπολη ή το Κάιρο. Η σύγχρονη ελληνική πρωτεύουσα καλύπτει σχεδόν ολοκληρωτικά τα αρχαία ερείπια της πόλης των Αθηνών, με μερικά ξέφωτα ιστορίας να ξεπροβάλλουν στον πυκνοδομημένο αυτό αστικό ιστό. Πρόκειται για ένα πραγματικό πεδίο μάχης, όπου το αρχαίο μάχεται να διατηρηθεί ζωντανό απέναντι στο σύγχρονο, που έχει «καταπιεί» τεράστιες εκτάσεις ιστορίας και πολιτισμού. Όποιο κτίριο παραμένει όρθιο, είναι και ο νικητής αυτής της ιδιαίτερης μάχης. Μέχρι στιγμής το καινούριο υπερέχει του παλιού.

Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις έχει γίνει και επιτυχημένα το πάντρεμα του αρχαίου με το σύγχρονο. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την κατασκευή των γραμμών 2 και 3 του μετρό, όπου παρουσιάζει μία ισορροπημένη προσέγγιση των δύο αυτών κόσμων. Οι σταθμοί του μετρό της Αθήνας αποτελούν ένα σπουδαίο μείγμα αρχαίων και σύγχρονων στοιχείων, όπου αναδεικνύεται η ιστορικότητα της υπόγειας Αθήνας, χωρίς να παρεμποδίζεται η διέλευση των συρμών και του κόσμου. Ακόμη, κτίρια όπως το Μέγαρο Καρατζά και το Μουσείο της Ακροπόλεως συνδυάζουν εξίσου όμορφα το παλιό και το σύγχρονο στοιχείο, καθώς παρά το επιβλητικό της κατασκευής τους, αφήνουν την αρχαία πόλη από κάτω να αναπνεύσει!

Βέβαια, τέτοιοι ειρηνικοί συμβιβασμοί δεν είναι πάντοτε δυνατοί ή επιθυμητοί. Στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν η Ελλάδα αποφάσισε να αποκαλύψει την μαγεία του ένδοξου παρελθόντος της, μια και ολόκληρη η Ευρώπη είχε ερωτευτεί τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την ιδέα της ανεξαρτησίας του ελληνικού έθνους, νικητής ήταν χωρίς αμφιβολία ο αρχαίος κόσμος. Η Ακρόπολη, για παράδειγμα, ήταν ένας πυκνοκατοικημένος τόπος, που όμως «καθαρίστηκε» πλήρως, με αποτέλεσμα ο χώρος να πάρει την μορφή που είχε τον 5ο π.Χ. αιώνα, και να αποκαλυφθεί ο Παρθενώνας και οι υπόλοιποι λαμπροί ναοί της Ακροπόλεως. Έτσι όμως καταστράφηκαν ολοσχερώς οικοδομικά δείγματα ηλικίας 2.500 χρόνων! Ακόμη, στην αλλαγή του 20ου αιώνα, οι Γάλλοι έδωσαν αποζημιώσεις και έχτισαν εξολοκλήρου ένα ελληνικό χωριό, για να μπορέσουν ανενόχλητοι να ολοκληρώσουν την ανασκαφή του αρχαίου ιερού των Δελφών. Επρόκειτο για μία συνηθισμένη πρακτική που λάμβανε χώρα σε σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους, μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα, όπου οι μελέτες και οι ανασκαφές γίνονταν από ξένους φορείς σε συνεργασία με την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία.

Μία άλλη στιγμή νίκης του αρχαίου έναντι του νέου, ήταν αυτή με την αρχαία αγορά της Αθήνας. Οι πρώτοι εκσκαφείς της περιοχής ήταν Αμερικάνοι, που ξεκίνησαν το έργο τους το 1931. Η αγορά αποτελεί πλέον ένα από τα διασημότερα αξιοθέατα της Αθήνας, με πολλά μνημεία να έχουν αποκατασταθεί στην έκτασή της, όπως το μνημείο των Αέρηδων και η Στοά του Αττάλου με την περίφημη κιονοστοιχία, που λειτουργεί σήμερα ως μουσείο. Το κτίριο αυτό ανακατασκευάστηκε το 1950 με δωρεά χρημάτων από την οικογένεια Rockefeller.

Το θέμα είναι ότι ενώ το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς έχει αποκατασταθεί, ένα σημαντικό τμήμα στην βόρεια πλευρά παραμένει κάτω από σύγχρονα κτίρια, δρόμους, αλλά και τη γραμμή του τραίνου Αθήνα – Πειραιάς, που φτιάχτηκε σταδιακά από το 1869 μέχρι το 1957. Μέχρι πριν από δύο δεκαετίες ως λύση προτάθηκε η απελευθέρωση μικρών αρχαίων τμημάτων μεταξύ των σύγχρονων δομών, όπου αυτό ήταν εφικτό. Έτσι σήμερα μπορεί κανείς να δει λίγα αρχαία ερείπια δεξιά και αριστερά από τις γραμμές του τραίνου.

Την τελευταία περίοδο οι ανασκαφές στην αρχαία αγορά συνεχίζονται με μεγάλη επιτυχία, και έχει αποκαλυφθεί ένα μέρος της διάσημης Ποικίλης Στοάς, κοντά στο Μοναστηράκι. Η άγνωστη αυτή στους περισσότερους στοά πήρε το όνομά της από τα πολλά και πολύχρωμα έργα τέχνης που φιλοξενούσε στο εσωτερικό της (λέγεται και Πεισιανάκτειος, από το όνομα του γαμπρού του Κίμωνος, Πεισιάνακτα). Η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών έλαβε ήδη άδεια από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο να συνεχίσει τις ανασκαφές στην περιοχή, αποσκοπώντας να αποκαλύψει την Ποικίλη Στοά σε όλο της το μεγαλείο. Το Ε' Τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας έκρινε με την απόφαση 48/2018 ότι επιτρέπεται η κατεδάφιση δύο διατηρητέων κτιρίων που είναι χτισμένα πάνω στην Ποικίλη Στοά και σύμφωνα με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών δεν υπάρχει τρόπος να διατηρηθούν.

Στο μεταξύ πολλοί κάνουν λόγο για τη δημιουργία ενός μεγάλου αρχαιολογικού πάρκου στην καρδιά της σύγχρονης Αθήνας, που θα περικλείει στο εσωτερικό του όλα τα σπουδαία ευρήματα της αρχαίας αγοράς και θα εκτείνεται μέχρι τον Κεραμεικό, που αποτελούσε το αρχαίο νεκροταφείο της πόλης. Η μάχη, λοιπόν, ανάμεσα στην αρχαία και σύγχρονη Αθήνα φαίνεται πως δεν έχει τελειώσει ακόμη, και η συνέχεια προμηνύεται συγκλονιστική!