Πίρι Ρέις: Παλιό και μικρό, αλλά φέρνει «φουρτούνες» από το 1987 - Η νέα Navtex της Τουρκίας για έρευνες στο Αιγαίο

Επί 38 συναπτά έτη το 36μετρο τουρκικό ωκεανογραφικό σκάφος «Πίρι Ρέις» τροφοδοτεί με ένταση, ασκήσεις ετοιμότητας, αλλά και σειρά από μικρές ή μεγάλες κρίσεις τις ελληνοτουρκικές σχέσεις: κάθε έξοδός του αρχικά σε διεθνή ύδατα δείχνει να στοχεύει ευθέως στο status quo στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, αλλά και στην εύθραυστη ισορροπία στο πεδίο των διμερών σχέσεων.

Χαρακτηριστική η νέα NAVTEX της Τουρκίας για επιστημονικές έρευνες του «Πίρι Ρέις» από τις 4 έως τις 14 Οκτωβρίου σε εκτεταμένη περιοχή, ακόμη και στο κέντρο του Αιγαίου, καλύπτοντας πλήρως τη δυνητική ελληνική υφαλοκρηπίδα αλλά και την περιοχή ελληνικής ευθύνης έκδοσης NAVTEX.

Η περιοχή που καλύπτει η τελευταία χρονικά τουρκική NAVTEX εκτείνεται από τη Θάσο μέχρι τη Χίο, Αη Στράτη, Μύκονο, Ικαρία και Φούρνους.

Οι έρευνες αφορούν τουρκικά χωρικά ύδατα και διεθνή ύδατα, αλλά σε περιοχές δυνητικής ελληνικής υφαλοκρηπίδας με την Ελλάδα το βράδυ της Πέμπτης να εκδίδει δική της NAVTEX, με ισχύ ως τις 25 Οκτωβρίου, στην οποία υπενθυμίζει ότι η τουρκική περιλαμβάνει παράνομα περιοχές στην ελληνική υφαλοκρηπίδα και την ελληνική περιοχή ευθύνης

Η πρώτη κρίση

Η πρώτη φορά που το «Piri Reis» προκάλεσε... βραχυκύκλωμα μεταξύ των δύο χωρών ήταν τον Μάρτιο του 1987, όταν έφερε στα πρόθυρα πολεμικής σύρραξης την Ελλάδα, στην οποία κυβερνούσε από το 1981 το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, με την Τουρκία, στην οποία ήταν πρόεδρος ο στρατηγός Εβρέν, ο αργηγός του πραξικοπήματος του 1980 με το οποίο ανατράπηκε ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ. Πρωθυπουργός, μετά τις εκλογές του 1983 ήταν ο Τουργκούτ Οζάλ, ο οποίος εκείνες τις ημέρες είχε μεταβεί στο Τέξας για εγχείρηση ανοικτής καρδιάς.

Η κρίση ουσιαστικά ξεκίνησε όταν η κοινοπραξία που εκμεταλλευόταν από το 1973 τα κοιτάσματα της Θάσου, με επικεφαλής την καναδική Denison, θέλησε να προχωρήσει σε γεώτρηση στη θέση Μπάμπουρα, 10 μίλια ανατολικά της Λήμνου, εκτός ελληνικών χωρικών υδάτων, αλλά θεωρητικά εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας, η οποία όμως δεν είχε (όπως και σήμερα) οριοθετηθεί. Γιατί; Επειδή είχαν στοιχεία ότι θα έβρισκαν πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου, σε μια χρονιά όπου η τιμή του brent «έπαιζε» μεταξύ 17 και 20 δολαρίων ανά βαρέλι.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου -διά του τότε υπουργού Βιομηχανίας Αναστάσιου Πεπονή- έλαβε δραστικά μέτρα για να αποτρέψει μια τέτοια εξέλιξη. Μάλιστα, τον Φεβρουάριο του 1987 επιχείρησε να αγοράσει αναγκαστικά το ποσοστό της εταιρείας. Σιωπηλή πρόθεση της Αθήνας ήταν να τηρηθεί το Πρωτόκολλο της Βέρνης του 1975 μεταξύ Καραμανλή και Ντεμιρέλ (μία συμφωνία την οποία κατήγγειλλε δημοσίως το ΠΑΣΟΚ), με το οποίο είχε συμφωνηθεί ότι οι δύο χώρες θα απέφευγαν ενέργειες εκτός των χωρικών υδάτων των 6 μιλίων μέχρι να συμφωνηθεί η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας στο Αιγαίο.

Από την άλλη πλευρά, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών διά του τότε υφυπουργού Γιάννη Καψή σημείωνε ότι η Ελλάδα δεν θα υποχωρούσε από κανένα δικαίωμα, απλώς θα επέλεγε εκείνη τον χρόνο και τον τόπο των ερευνών. Μέσα στο κλίμα αμοιβαίας καχυποψίας που επικρατούσε, η τουρκική πρεσβεία στην Αθήνα ερμήνευσε τη «διαρροή» Καψή ως μυστικό σχέδιο των Ελλήνων να αιφνιδιάσει με γεώτρηση στον Μπάμπουρα ώστε να δημιουργήσει τετελεσμένα στην οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας.

Στις 19 Μαρτίου 1987 η Αγκυρα έστειλε το «Piri Reis» στα διεθνή ύδατα του Αιγαίου και στη συνέχεια διαμαρτυρήθηκε στο ΝΑΤΟ ότι το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό παρενόχλησε το πλοίο, με τον πρόσθετο ισχυρισμό ότι η Ελλάδα είχε θέσει τις Ενοπλες Δυνάμεις της σε επιφυλακή προκειμένου να προχωρήσει σε γεώτρηση στον Μπάμπουρα. Στις 26 Μαρτίου η Τουρκία ανακοινώνει ότι το «Piri Reis» θα πλεύσει στο Αιγαίο την επομένη. Στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας στην Αγκυρα ο Κενάν Εβρέν δηλώνει ότι «η Τουρκία θα προχωρήσει σε έρευνες αν η Ελλάδα κάνει το ίδιο». Λίγο νωρίτερα, η Ελλάδα είχε προχωρήσει σε μίνι επιστράτευση συγκεκριμένων ειδικοτήτων και ο ελληνικός στόλος μέσα σε λίγες ώρες είχε αποπλεύσει για το βόρειο Αιγαίο.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου

Την Παρασκευή 27 Μαρτίου, ο Ανδρέας Παπανδρέου συγκαλεί εκτάκτως το Υπουργικό Συμβούλιο και δηλώνει ότι αν οι Τούρκοι επιχειρήσουν έρευνες στο Αιγαίο, η Ελλάδα θα απαντήσει επί του πεδίου. Ταυτόχρονα, με επίκληση της συμφωνίας του 1983 δίνεται η εντολή να κλείσει η αμερικανική βάση της Νέας Μάκρης (κάτι που δεν έγινε πράξη) και ο Κάρολος Παπούλιας ταξιδεύει στη Σόφια προκειμένου να δοθεί το μήνυμα ότι η Ελλάδα, αν δεχτεί επίθεση, περιμένει τη βουλγαρική στρατιωτική συνδρομή - ήταν το περίφημο «σημαντικό μήνυμα προς τον Ζίβκοφ» για το οποίο μιλούσε τότε ο Ανδρέας Παπανδρέου.

Αμέσως μετά το Υπουργικό Συμβούλιο, ο Παπανδρέου συγκαλεί στο σπίτι του, στο Καστρί, το Εκτελεστικό Γραφείο του ΠΑΣΟΚ, στο οποίο είχε μετακινήσει δύο μήνες νωρίτερα όλα τα κορυφαία κομματικά στελέχη, βγάζοντάς τα από την κυβέρνηση. Τους ενημερώνει αναλυτικά -και στη συνέχεια μένει μόνος με τον Ακη Τσοχατζόπουλο- έως τα ξημερώματα, με τα τηλέφωνα κλειστά. Η κρίση είχε ήδη αρχίσει να αποκλιμακώνεται, καθώς ήταν φανερό ότι οι δύο πλευρές ζητούσαν το ίδιο πράγμα η μία από την άλλη: να μην ξεκινήσουν έρευνες και γεωτρήσεις εκτός των χωρικών τους υδάτων.

Εντέλει, η τουρκική πλευρά απέσυρε το «Piri Reis» στα χωρικά της ύδατα και στις 30 Ιανουαρίου του 1988 (κατά σύμπτωση, ακριβώς οκτώ χρόνια πριν από την κρίση των Ιμίων) η συνάντηση Παπανδρέου - Οζάλ στο Νταβός σήμανε την οριστική λήξη της κρίσης για εκείνη την περίοδο. Τον Ιούνιο εκείνης της χρονιάς ήρθε -από το βήμα της Βουλής- το «mea culpa» από τον Παπανδρέου, ο οποίος είχε κατηγορηθεί από τη Νέα Δημοκρατία του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη ότι στο Νταβός είχε βάλει το Κυπριακό «στο ράφι».

Στα κυπριακά οικόπεδα

Μετά την κρίση του ’87, το «Piri Reis» επανέκαμψε στα νερά της Ανατολικής Μεσογείου το 2011, τη στιγμή που η Ελλάδα βρισκόταν στον αστερισμό των μνημονίων και της δημοσιονομικής προσαρμογής. Μάλιστα, η επανεμφάνισή του συνοδεύτηκε από ειδική διαφήμιση της 40ετούς προσφοράς του από την τουρκική πλευρά, καθώς το πλοίο είναι ιδιοκτησία του Ινστιτούτου Θαλασσίων Επιστημών της Σμύρνης και όχι του Πολεμικού Ναυτικού της γειτονικής χώρας.

Αν και επισήμως το «Piri Reis» σκόπευε να πραγματοποιήσει έρευνες 3 εβδομάδων στην Ανατολική Μεσόγειο, ανάμεσα στα οικόπεδα που επρόκειτο να ερευνήσει, ήταν και το Οικόπεδο 12, όπου πραγματοποιούσαν το ίδιο διάστημα έρευνες η Κυπριακή Δημοκρατία και η Noble Energy, επιχειρώντας για άλλη μία φορά να διαταράξει την ισορροπία ισχύος στην ευρύτερη περιοχή. Πλέοντας παγίως σε διεθνή ύδατα, αλλά εντός της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) της Κυπριακής Δημοκρατίας, το «Piri Reis» συνόδευαν «διακριτικά» τουρκικά πολεμικά πλοία, σε αντίποινα της κίνησης της Λευκωσίας να εκκινήσει τότε τις έρευνες για φυσικό αέριο, εντός των ορίων της ΑΟΖ της.

Το γεγονός ότι επρόκειτο για μια ωμή κίνηση προβολής ισχύος επιβεβαίωσε, άλλωστε, ο ίδιος ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δηλώνοντας τον Σεπτέμβριο του 2011 ότι «εμείς κάνουμε αυτό που ορίζει η ευθύνη μας, δίχως περιστροφές και θα συνεχίσουμε να το κάνουμε. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το “Piri Reis” έχει ξεκινήσει έρευνες στη νότια Κύπρο. Στείλαμε το πλοίο και αυτό εκφράζει μiα βούληση. Δείχνουμε την παρουσία μας εκεί», έλεγε, καθώς το «Piri Reis» μπαινόβγαινε στο Οικόπεδο 12.

Ωστόσο, η NAVTEX της τουρκικής υδρογραφικής υπηρεσίας που εκδόθηκε την περασμένη Κυριακή από τον σταθμό της Σμύρνης μοιάζει περισσότερο με «κίνηση άμυνας», κατά ορισμένους αναλυτές, απέναντι στην επισημοποίηση της συνεργασίας της Chevron με την HELLENiQ ENERGY για τη διενέργεια ερευνών νοτίως της Κρήτης. Πολύ περισσότερο, όταν η συγκεκριμένη NAVTEX αφορούσε διάσπαρτα, μεμονωμένα σημεία σε έναν νοητό άξονα που ξεκινούσε από τα Στενά των Δαρδανελλίων μέχρι το κεντρικό Αιγαίο, χωρίς να δεσμεύει κάποια συγκεκριμένη περιοχή, προκαλώντας, ωστόσο, την ακαριαία αντίδραση της Αθήνας.

Οι ισχυροί ενεργειακοί δεσμοί μεταξύ Ελλάδας και ΗΠΑ, με φόντο τη συμφωνία, λειτουργούν μάλλον ανασταλτικά απέναντι σε οποιαδήποτε κίνηση μεγαλύτερης κλιμάκωσης από πλευράς της Αγκυρας, η οποία αρκέστηκε στην κατά το δοκούν επίκληση της Συνθήκης της Λωζάνης στα τέλη της εβδομάδας, ως απάντηση στην άσκηση ετοιμότητας που διέταξε το ελληνικό Πεντάγωνο σε όλη την επικράτεια, η οποία συσχετίστηκε ευθέως με το «Piri Reis», όχι όμως και για τους συμμετέχοντες στη συνεδρίαση του ΚΥΣΕΑ.

Διακρατική διελκυστίνδα

Με ειρωνικό σχεδόν τρόπο έσπευσε να αποσυνδέσει τα δύο γεγονότα ο αρμόδιος υπουργός Νίκος Δένδιας, δηλώνοντας μετά το πέρας του Κυβερνητικού Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας: «Δείτε μια φωτογραφία του “Piri Reis” και θα καταλάβετε γιατί δεν συζητήθηκε στο ΚΥΣΕΑ», λίγες μόλις ώρες προτού ο υπουργός Eξωτερικών Γιώργος Γεραπετρίτης εκκινήσει εκ νέου τις συζητήσεις με τη Λιβύη για οριοθέτηση ΑΟΖ, προσθέτοντας έναν ακόμη πονοκέφαλο που οφείλει να διαχειριστεί με το εσωτερικό της ακροατήριο, η τουρκική πλευρά. 

Ποιες είναι όμως οι δυνατότητες του «Piri Reis», το όνομα του οποίου παραπέμπει στον γνωστό οθωμανό ναύαρχο και χαρτογράφο, ο οποίος δημιούργησε την Παγκόσμια Χάρτα το 1513, που καθελκύστηκε το 1978 στη Δυτική Γερμανία; Ο καθηγητής Xουσεΐν Aβνί Mπενλί, υποδιευθυντής του Iνστιτούτου Θαλάσσιων Eπιστημών και Tεχνολογίας και επιστημονικός υπεύθυνος των ερευνών εκείνου του Mάρτη, όπως και μέλη του πληρώματος είχαν μιλήσει στην «Ελευθεροτυπία» το 2000, δηλαδή 13 χρόνια μετά την κρίση του ‘87.

Μεταξύ άλλων, το δημοσίευμα ανέφερε: «“Δεν ερευνούσαμε για πετρέλαιο”, λέει ο κ. Mπενλί. H δήλωσή του αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Yστερα από 17 χρόνια μπορεί να λέει ό,τι θέλει υποθέσαμε. “Oχι”, επέμεινε. “Δεν ερευνούσαμε για πετρέλαιο. Tο σκάφος ούτε σήμερα ούτε και τότε διέθετε μηχανήματα για υποθαλάσσιες έρευνες βάθους άνω των 100 μέτρων. Kαι υδρογονάνθρακες βρίσκονται σε βάθος πολύ μεγαλύτερο από 100 μέτρα”. “Eξάλλου”, λέει, “δεν ξέρω τίποτα από πετρέλαια. Eίμαι περιβαλλοντολόγος ειδικευμένος στο θαλάσσιο περιβάλλον”». Kαι τότε προς τι τα όσα γράφτηκαν τότε, γιατί η χρησιμοποίησή τους σε μια διακρατική διελκυστίνδα, που έφτασε τόσο κοντά στην ένοπλη σύγκρουση; Σηκώνουν με απορία τους ώμους.

Φωτογραφίες: EUROKINISSI, Getty images / Ideal image, ΑΡΧΕΙΟ