Μουσείο Ακρόπολης: Ακρωτηριασμένες αρχαιότητες και σύγχρονα έργα τέχνης συνομιλούν στην έκθεση του Michael Rakowitz

Την απεγνωσμένη κραυγή όλων των πολιτιστικών θησαυρών που,  κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων, καταστράφηκαν, ακρωτηριάστηκαν ή εκλάπησαν και παραμένουν «αιχμάλωτοι» μακριά από την πατρίδα τους, όπως τα Γλυπτά του Παρθενώνα,  αλλά και το ιερό χρέος του σύγχρονου κόσμου απέναντί τους αποτυπώνει, με μοναδικό τρόπο η έκθεση του καταξιωμένου Ιρακινοαμερικανού καλλιτέχνη Michael Rakowitz, με τίτλο, «Michael Rakowitz & Ancient Cultures» που συνδιοργανώνεται από τον  Πολιτιστικό και Αναπτυξιακό Οργανισμό κοινής ωφέλειας ΝΕΟΝ, το Μουσείο της Ακρόπολης και το υπουργείο Πολιτισμού.

Πρόκειται για έναν ρηξικέλευθο διάλογο ανάμεσα σε αρχαία έργα τέχνης από την τη Μέση Ανατολή, τη νοτιοανατολική Μεσόγειο και την Ελλάδα με σύγχρονες, δικές του δημιουργίες, μια αλληγορική τριλογία, που θα εγκαινιαστεί στις 12 Μαΐου στο Μουσείο της Ακρόπολης για να αναπτυχθεί και να ολοκληρωθεί, στον περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου και στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης, στη σκιά του Παρθενώνα που αποτελεί το σύμβολο του Δυτικού Πολιτισμού, μέσα στο 2026.

Παρακολουθώντας, συγκλονισμένος, από την τηλεόραση, τις καταστροφές και τις λεηλασίες των ανυπολόγιστης αξίας μνημείων, μουσείων και αρχαιολογικών χώρων στο Ιράκ, τον τόπο καταγωγής του, κατά τις πολεμικές συρράξεις, ο γεννημένος στη Νέα Υόρκη Michael Rakowitz έθεσε λοιπόν ως σκοπό της ζωής του τη διάσωση των πολιτιστικών αγαθών – θυμάτων. Όχι με τον κλασικό αρχαιολογικό τρόπο, αλλά μέσω της αναπαράστασής τους με τη χρήση σύγχρονων αναλώσιμων υλικών, από εφημερίδες της Μέσης Ανατολής μέχρι συσκευασίες τροφίμων του Βόρειου Ιράκ, τα οποία κουβαλούν άσβεστες μνήμες, εικόνες και μυρωδιές από την ιστορία τους. Και κάπως έτσι η κραυγή της πολιτιστικής καταστροφής γίνεται πιο ισχυρή και το αίτημα για την επιστροφή των παρανόμως αποσπασμένων από τον τόπο τους αρχαιολογικών θησαυρών, ακόμη πιο επιτακτικό.

Ο ίδιος ο καλλιτέχνης εξομολογείται: «Τα τελευταία τρία χρόνια, κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού αυτών των εκθέσεων είχα την τύχη να ταξιδέψω επανειλημμένα στην Αθήνα. Κάθε φορά, περίμενα με ενθουσιασμό την άφιξή μου σε αυτή την καταπληκτική πόλη και θρηνούσα, όταν έπρεπε να φύγω. Πραγματικά, έχω νοσταλγήσει την Αθήνα, έναν τόπο που με αγκάλιασε και τον αγκάλιασα κι εγώ. Ως παιδί ενός γιατρού που αφιέρωσε τη ζωή του στη θεραπεία και την αποκατάσταση των τραυματισμένων και των καταρρακωμένων, και μιας Εβραίας από τη Βαγδάτη, συνδέομαι βαθιά με τις κατά τόπους ιστορίες εκτοπισμού και αποκατάστασης. Το ίδιο το Μουσείο Ακρόπολης στο οποίο εκτίθενται τα εξαίσια μέλη του Παρθενώνα, ενώ τα άλλα μισά έχουν αποσπαστεί βίαια, έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης, καθώς μου δίδαξε πολλά και μου άνοιξε νέους ορίζοντες στην κατανόηση του δικού μου έργου. Το γεγονός ότι μπορώ να εκθέσω το έργο μου εδώ με αφήνει άφωνο, καθώς δεν συνδέεται μόνο με το παρελθόν, αλλά ανοίγει παράθυρα σε ένα μέλλον όπου αντικείμενα και άνθρωποι μπορούν να επανενωθούν. Με αγάπη, σας λέω «ευχαριστώ». Σας ευχαριστώ που με καλέσατε εδώ».

Τα τρία μέρη της έκθεσης

Η τριλογία ξεκινά με την έκθεση «Allspice», η οποία θα φιλοξενείται στην αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης από τις 13 Μαΐου έως τις 31 Οκτωβρίου 2025 και περιλαμβάνει αρχαιότητες που προέρχονται από το Ινστιτούτο Μελετών Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο και την Κυπριακή Συλλογή Θ. Ζιντίλη, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης οι οποίες συνεκτίθενται με σύγχρονα έργα του καλλιτέχνη, «επανεμφανίσεις» ιστορικά λεηλατημένων και πρόσφατα κατεστραμμένων ανάγλυφων γλυπτών που κοσμούσαν τους τοίχους του αρχαίου ασσυριακού παλατιού της Νιμρούντ-Kalḫu. Οι ανάγλυφες αυτές πλάκες παρουσιάζονται με κενά ανάμεσά τους, κάνοντας εμφανείς τις ρωγμές τους.

Ο ίδιος εξηγεί γιατί επέλεξε να δώσει σε αυτή την έκθεση τον τίτλο «Allspice», που σημαίνει μπαχάρι: «Ανατρέχοντας στις ιρακινές συνταγές της μητέρας μου, ένα από τα πιο διαδεδομένα υλικά είναι το μπαχάρι. Αυτό το άγουρο αποξηραμένο μούρο, αλεσμένο σε σκόνη, έχει γεύση που θυμίζει πολλά πράγματα ταυτόχρονα: Κανέλα, γαρύφαλλο, μοσχοκάρυδο, νότες από καρδάμωμο. Αποτελεί ένα από τα βασικά υλικά και κυρίαρχες γεύσεις στο ιρακινό μπαχαρικό μείγμα baharat και, όταν δεν είναι διαθέσιμα τα υπόλοιπα μπαχαρικά, λειτουργεί ως υποκατάστατο, διατηρώντας την γευστική ταυτότητα της συνταγής. Η λέξη “υποκατάστατο”- substitute προέρχεται από το λατινικό substituere, που προέρχεται από το statuere, του οποίου το ουσιαστικό παράγωγο είναι το statua, ή άγαλμα —έννοιες κεντρικές στην εργασία μου, ως γλύπτης, τις τελευταίες δύο δεκαετίες, δημιουργώντας γλυπτά που αποτελούν «υποκατάστατα» άλλων γλυπτών που έχουν εξαφανιστεί ή καταστραφεί».

«Ο θαυμαστός πολιτισμός, των Ασσυρίων, από τους παλαιότερους πολιτισμούς της λεκάνης της Μεσογείου, συνδυάζεται και συνδιαλέγεται με τις ελληνικές αρχαιότητες σε αγαστή και δημιουργική σύμπνοια με τις σύγχρονες δημιουργίες του Michael Rakowitz ο οποίος εμπνέεται από τον πολιτισμό του βιβλικού βασιλείου της αρχαίας Ασσυρίας, που μας κληροδότησε αριστουργηματικά έργα τέχνης της Μεσοποταμίας. Δυστυχώς, κάποια από αυτά, αντιμετώπισαν σχετικά πρόσφατα τη δήωση και την καταστροφή. Πολλά, ακέραια ή θραύσματα, εκλάπησαν και απομακρύνθηκαν βιαίως από τους τόπους που τα δημιούργησαν. Πέραν όλων των άλλων μηνυμάτων της τριλογίας, παραπέμπει ευθέως στην καταστροφή και τη βίαιη υφαρπαγή των Γλυπτών του Παρθενώνα» επισημαίνει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη ενώ ο ιδρυτής του ΝΕΟΝ, Δημήτρης Δασκαλόπουλος, κάνει λόγο για μια «συνεργασία που σηματοδοτεί τη μακροχρόνια δέσμευση στη σύγχρονη τέχνη και την πολιτιστική κληρονομιά» και συμπληρώνει πως «το έργο του Michael Rakowitz σε σχέση με τους αρχαίους πολιτισμούς θα ενισχύσει την σταθερή μας προσπάθεια: η τέχνη να είναι πολύπλευρα προσβάσιμη σε ένα ευρύτερο, τοπικό και διεθνές κοινό και οι ιδέες της επιδραστικές.»

Ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Γενικός Διευθυντής Μουσείου Ακρόπολης και συνεπιμελητής της έκθεσης υπογραμμίζει με νόημα: «Για τις αρχαιότητες θα πρέπει κανείς να κάνει τον βασικό διαχωρισμό: είναι πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι; Αν εκπατρίστηκαν από τον τόπο τους για λόγους σωτηρίας, θα μπορούσε να τις θεωρήσει κάποιος ως πρόσφυγες, που σε οποιαδήποτε στιγμή που οι συνθήκες θα το επέτρεπαν θα μπορούσαν και θα έπρεπε να επιστρέψουν στις κοιτίδες τους. Αυτός ο εκπατρισμός, όμως, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να συνδέεται με κλοπή, αρπαγή ή εμπόριο. Αν πάλι εκπατρίστηκαν βιαίως από κλοπή, αρπαγή, συναλλαγή, δωροδοκία, για λόγους παράνομης ιδιοκτησίας, πλουτισμού κλπ., τότε οι αιχμάλωτες αρχαιότητες θα πρέπει να αποδοθούν εκεί που ανήκουν… Έως ότου υπάρξει αποκαταστατική Δικαιοσύνη, τα έργα του Rakowitz, είτε αυτά που είναι ολόκληρα είτε αποτελούνται από τμήματα διαμελισμένων αγαλμάτων, αρχιτεκτονικών συνόλων ή από «επανεμφανίσεις», παραμένουν ουσιαστικά σκιές και φαντάσματα με ένα άρωμα μνήμης και «ανθρωπιάς», που λειτουργούν και ως υπόμνηση της απώλειας χιλιάδων αντικειμένων, που κινούνται μεταφερόμενα από έκθεση σε έκθεση κι από χώρα σε χώρα, ευαισθητοποιώντας συνειδήσεις έως την επιδιωκόμενη αποκατάσταση της Δικαιοσύνης».

Η εν λόγω έκθεση περιλαμβάνει δύο ακόμα νέες αναθέσεις έργων. Το «A Baghdadi Amba Dictionary», παρουσιάζεται μέσα στην βιτρίνα των βιβλίων και συνδέεται με την παρουσίαση του Λεξικού της Ασσυριακής του Σικάγο (CAD), την εγκυκλοπαιδική μελέτη μιας γλώσσας που δεν ομιλείται εδώ και 2.000 χρόνια. Το τελικό αποτέλεσμα είναι 21 τόμοι. Πρόκειται για μια πλήρη καταγραφή της Ακκαδικής, της αρχαιότερης γνωστής Σημιτικής γλώσσας, γραμμένης με τη σφηνοειδή γραφή. Ο Rakowitz διατηρεί και μεταφέρει μια διάλεκτο της διασποράς που έμαθε από την Ιρακινο-Εβραία μητέρα του. Δημιουργεί χειροποίητα βάζα με Άμπα-amba (ένα τουρσί με βάση το μάνγκο που κατέχει σημαντική θέση στην κουζίνα του Ιράκ και πωλείται στο Σικάγο σε ασσυριακά παντοπωλεία) στο εξωτερικό των οποίων έχει γράψει στο γυαλί ένα γλωσσάριο όρων και εκφράσεων που του έμαθε μέσα στα χρόνια η μητέρα του Yvonne. Αυτά τα βάζα θα προσφερθούν στη λήξη της έκθεσης.

Η τελευταία ανάθεση αποτελεί ένα είδος κολάζ μεταξύ πολιτισμών καθώς συνδέει το σώμα της ασσυριακής θεότητας lamassu με την γενειοφόρο ανδρική κεφαλή, από την Κύπρο.

Από την πλευρά της η συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Διευθύντρια του ΝΕΟΝ, Ελίνα Κουντούρη, σημειώνει: «Η καλλιτεχνική γλώσσα του Rakowitz είναι άκρως προσωπική, αλλά έχει καθολική εμβέλεια, σαν ο καλλιτέχνης να μας προσφέρει μια ιστορία του κόσμου μέσω της προσπάθειάς του να διασώσει την πολιτιστική ιστορία του Ιράκ. Το έργο του μεταβολίζει την καταστροφή που επιφέρει ο πόλεμος επιστρέφοντας στα ίδια τα αντικείμενα: είτε είναι χαμένα, αγνοούμενα ή ατελή. Τα αποκαθιστά εξ ολοκλήρου, αλλά όχι «ανακατασκευάζοντάς τα», όρος στον οποίο αντιτίθεται κατηγορηματικά. Αντ' αυτού, προτείνει τον όρο «επανεμφάνιση» ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο έργο του. Η παραγωγή αυτών των αντικειμένων ως έργων τέχνης αποτελεί μέρος της υλικής και άυλης παρακαταθήκης μας. Η έκθεση Allspice είναι κάτι περισσότερο από μια έκθεση σύγχρονης τέχνης σε διάλογο με την αρχαιότητα. Πρόκειται για την επισφαλή κατάστασή μας στο παρόν και τη γλώσσα της επιβίωσης. Ενώνοντας τις δυνάμεις τους, δημιουργός και θεατής, διασφαλίζουν ότι οι πόλεμοι παραμένουν στη μνήμη και αναγνωρίζουν τα διαγενεακά τραύματα, τις απώλειες και τις απουσίες. Πίσω από τους τοίχους του Μουσείου Ακρόπολης, αυτή η αφήγηση γίνεται τόσο μια πράξη ίασης όσο και μια πράξη αντίστασης».

Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης, που θα φιλοξενηθεί από τον Οκτώβριο του 2025 μέχρι τον Δεκέμβριο του 2026 στον περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου της Ακρόπολης, θα παρουσιαστεί το έργο Michael Rakowitz The Invisible Enemy Should not Exist, Lamassu of Nineveh, που φιλοτεχνήθηκε το 2018, είναι φτιαγμένο από μεταλλικά κουτιά από κονσέρβες σιροπιού χουρμά από το Ιράκ και αναπαριστά το μήκους περίπου 4,3 μέτρων άγαλμα του φτερωτού ταύρου, της προστατευτικής ασσυριακής θεότητας που βρισκόταν στην είσοδο της Πύλης Nergal της Νινευή από το 700 π.Χ. μέχρι τον Φεβρουάριο του 2015, όταν το ISIS το κατέστρεψε μαζί με αντικείμενα στο κοντινό Μουσείο της Μοσούλης.

Η ολοκλήρωση της τριλογίας θα πραγματοποιηθεί στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης μέσα από μια έκθεση που θα λειτουργεί από τον Μάιο έως τον Δεκέμβριο του 2026, η οποία διηγείται ιστορίες διασποράς μέσα από υλικά οικοδόμησης όπως η αρχαία πλίνθος και ο πηλός.