Από τις κουμπαριές με τον Ερντογάν στα Μνημόνια: Το νέο βιβλίο του πρέσβη Κασκαρέλη που τα έζησε όλα

Στα 39 χρόνια που υπηρέτησε από κρίσιμες θέσεις την Ελληνική Διπλωματία, ο Βασίλης Κασκαρέλης, με την πένα του, επιχείρησε μια όχι απλή καταγραφή όσων έζησε πριν και μετά το ξέσπασμα της μεγάλης παγκόσμιας καταιγίδας με την 11η Σεπτεμβρίου 2001, αλλά να αποτυπώσει τη δική του σημαντική μαρτυρία για την ελληνική «Τέλεια Καταιγίδα» που οδήγησε στην κρίση των Μνημονίων αλλα και όλα τα μεγάλα διεθνή γεγονότα στα οποία είχε άμεση εμπλοκή από τις θέσεις του ως ΜΑ στην Ε.Ε. και πρέσβης στην Ουασιγκτον.

Το νέο βιβλίο του Β. Κασκαρέλη, «Η Ελληνική Τέλεια Καταιγίδα 2004-2013» (εκδόσεις Μεταίχμιο), κυκλοφορεί ήδη και θα παρουσιαστεί τη Δευτέρα 6 Οκτωβρίου στις 8.30 μ.μ., στο Public Café, στην Πλατεία Συντάγματος. Για το βιβλίο θα μιλήσουν ο διευθυντής της Καθημερινής Αλέξης Παπαχελάς και ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Κωνσταντίνος Φίλης, ενώ ο συγγραφέας Βασίλης Κασκαρέλης θα υπογράψει αντίτυπα του βιβλίου του.

Η διαδρομή του Β. Κασκαρέλη στη διπλωματία συνδέθηκε με τις μεγάλες κοσμοϊστορικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών: την περίοδο μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο (1974) και το «Βυθίσατε το Χόρα» (1976) από την Πρεσβεία στην Άγκυρα· τη μονομερή ανακήρυξη της «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου» (1983) και την κρίση με το τουρκικό ερευνητικό σκάφος Piri Reis στο Αιγαίο (1987) από την Πρεσβεία στη Λευκωσία· την πτώση του Τείχους του Βερολίνου (1989) και την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (1990) από την Ελληνική Στρατιωτική Αποστολή στο Δυτικό Βερολίνο· τον πόλεμο στα Δυτικά Βαλκάνια (1999) από τη Μόνιμη Αντιπροσωπεία στον ΟΗΕ· το τρομοκρατικό κτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001· τους πολέμους στο Αφγανιστάν (2001) και στο Ιράκ (2003) από τη Μόνιμη Αντιπροσωπεία στο ΝΑΤΟ· καθώς και την απόρριψη του Σχεδίου Ανάν για το Κυπριακό (2004) και τις διευρύνσεις του ΝΑΤΟ (2004) και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2004) από τη Μόνιμη Αντιπροσωπεία στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Μια θαυμαστη πορεία που συνδέθηκε με όλα τα μεγάλα γεγονότα των τελευταίων πέντε δεκαετιών. Ο Β. Κασκαρέλης, όμως, βρήκε την υπομονή και τη θέληση να καταγράψει με αναλυτικό, αλλά και με ιδιαίτερα γλαφυρό και καθαρό τρόπο, τα διπλωματικά παζάρια, τις μικρές και μεγάλες διπλωματικές μάχες, αλλά και τη συνειδητοποίησή , υπηρετώντας τόσα χρόνια στα κέντρα λήψης αποφάσεων, των λόγων που η Ελλάδα οδηγήθηκε στο κέντρο της τέλειας καταιγίδας.

Η συνεισφορά του και με το δεύτερο βιβλίο του είναι σημαντική, καθώς αποκαλύπτει άγνωστα παρασκήνια σε κρίσιμες διαβουλεύσεις με τους Ευρωπαίους εταίρους αλλά και τους Αμερικανούς και αναδεικνύει τις μεγάλες αδυναμίες της χώρας, τις οποίες, ως διπλωμάτης που υπηρετεί την πατρίδα στο εξωτερικό, βλέπει πολύ πιο καθαρά και χωρίς εξωραϊσμούς.

Αρκετά από τα σημεία του βιβλίου μπορεί να εγείρουν ενστάσεις, όπως η επικριτική στάση του απέναντι στη Λευκωσία για την απόρριψη του Σχεδίου Ανάν, καθώς και η αντίληψη που με την εμπειρία του καταθέτει, ότι τα ζητήματα στην εξωτερική πολιτική πρέπει να επιλύονται, γιατί αλλιώς κακοφορμίζουν.

«Όταν τα αναλογίζεσαι, αφού εγκαταλείψεις τον στίβο, συνειδητοποιείς ότι αποφάσεις που αλλάζουν τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων λαμβάνονται με μια εντυπωσιακή ηρεμία και ρεαλισμό που βασίζεται στην κυνική λογική. Όσο κι αν ακούγεται περίεργο, σε αυτή τη βάση στηρίζεται η πολυμερής μάχιμη διπλωματία, διότι η Ιστορία διδάσκει ότι οι συναισθηματικές πατριωτικές εξάρσεις οδηγούν σε λανθασμένες εκτιμήσεις και αποφάσεις, οι οποίες τελικά προκαλούν πολύ μεγαλύτερες καταστροφές στη χώρα και κατ’ επέκταση στους απλούς πολίτες».

Τις συνταρακτικές ιστορικές εξελίξεις που έζησα το διάστημα 2000–2004 στο ΝΑΤΟ τις κατέγραψα στα προηγούμενα βιβλία μου. Στο νέο βιβλίο κατέγραψα με λεπτομέρειες όσα έζησα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις ΗΠΑ. Λεπτομέρειες ίσως κουραστικές, αλλά απαραίτητες για την πλήρη εικόνα και την ευκολότερη δυνατή κατανόηση από τους αναγνώστες όσων προηγήθηκαν της «Ελληνικής Τέλειας Καταιγίδας» και της εκδήλωσής της, η οποία έπληξε ανελέητα την πολιτική, οικονομική και κοινωνική καθημερινότητα της Ελλάδας.

Και αυτή η εξέλιξη ήταν προδιαγεγραμμένη και αναμενόμενη. Ο λόγος απλός: οι επί δεκαετίες εσωκομματικές τακτικές με στόχο τον προσπορισμό ψήφων, η αναποτελεσματική λειτουργία του δημόσιου τομέα, οι μικροπολιτικές και εσωκομματικές ισορροπίες για την αποφυγή μετωπικών συγκρούσεων με γνωστά οικονομικά και συντεχνιακά συμφέροντα και, παράλληλα, η αδιαφορία ή η άγνοια ακόμα και βασικών διαδικασιών του πολύπλοκου μηχανισμού των Βρυξελλών από την πλειονότητα των πολιτικών.

Στις προσωπικές και ανοικτές συζητήσεις μου στο εξωτερικό με τους Πρωθυπουργούς της χώρας (συνεργάστηκα προσωπικά και σε τακτική βάση με πέντε Πρωθυπουργούς), πάντα έλεγα τα πράγματα όπως τα έβλεπα και έκανα έντονη κριτική για την απογοητευτική κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα. Όταν εστίαζα στην οικονομική κρίση, μου έλεγαν: «Βασίλη, υπερβάλλεις. Δες τι γίνεται στην Ιρλανδία, στην Πορτογαλία». Απαντούσα: «Ναι, αλλά στην Ιρλανδία έχουν πρόβλημα στον τραπεζικό τομέα, στην Πορτογαλία στη δημόσια διοίκηση. Εμείς στην Ελλάδα έχουμε προβλήματα από τη μία άκρη στην άλλη· στα δικαστήρια, στα πανεπιστήμια, στα νοσοκομεία, στις δημόσιες μεταφορές, στη δημόσια τάξη, στις εφορίες, στους δήμους, στη δημόσια διοίκηση, για να αναφέρω ενδεικτικά μόνο ορισμένα».

Σημειωτέον ότι ιδιαίτερα σοβαρό είναι το θέμα της νοοτροπίας «ο καθένας για τον εαυτό του». Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι δύο άλλες χώρες ξεπέρασαν γρήγορα την κρίση. Οι Ιρλανδοί δέχθηκαν, χωρίς διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις, να εξοφλήσουν μέσω των φόρων τους τα χρέη των τραπεζών, για το καλό του συνόλου. Οι Πορτογάλοι μπήκαν την ίδια εποχή με την Ελλάδα στα μνημόνια, αλλά βγήκαν μόλις τρία χρόνια μετά την επιβολή τους».

Η Ελλάδα και η «Τέλεια Καταιγίδα»

«Η Ελλάδα χρειάστηκε δώδεκα χρόνια (έως το 2022), και ακόμη βέβαια προσπαθεί να χειριστεί το χρέος, το οποίο το 2024 ανερχόταν σε 405 δισ. ευρώ ή στο 152% του ΑΕΠ. Αν και δεν δεχόμαστε εύκολα την κριτική, κυρίως όταν προέρχεται από ξένους, αντιγράφω —επειδή δυστυχώς πιστεύω ότι αποδίδει πιστά την εικόνα της κατάστασης— όσα έγραφε ο Αμερικανός δημοσιογράφος Michael Lewis:

«Αυτή η χώρα δεν λειτουργεί συλλογικά. Λειτουργεί ως συνονθύλευμα από εξατομικευμένα μόρια, που καθένα έχει μάθει να επιδιώκει τα ατομικά του συμφέροντα σε βάρος του κοινού καλού».

Επίσης, όταν έκανα κριτική για τη διαφθορά που επικρατεί μεταξύ δημόσιων και επιχειρηματικών συμφερόντων, η απάντηση των συνομιλητών μου ήταν: «Αυτά γίνονται και σε σοβαρές, δημοκρατικές και καλά οργανωμένες χώρες. Δύσκολα αποφεύγονται». Η δική μου απάντηση ήταν: «Συμφωνώ, αλλά στις σοβαρές χώρες υπάρχουν “κόκκινες γραμμές” και όποιος αποφασίσει να τις περάσει υφίσταται τις συνέπειες».

Και έφερνα ως παράδειγμα την Πολιτεία του Ιλινόις (Σικάγο) στις ΗΠΑ, αντίστοιχη σε έκταση και πληθυσμό με την Ελλάδα, με τεράστια για τα ελληνικά δεδομένα οικονομία (1 τρισ. δολάρια το 2022), η οποία διοικείται από έναν Κυβερνήτη, αντίστοιχο με τον Πρωθυπουργό. Η διαφθορά εκεί ήταν και είναι ιστορικά διαδεδομένη. Όμως η ουσιαστική διαφορά είναι ότι τουλάχιστον από το 2000 αξιωματούχοι με ευρύτατη εξουσία —μεταξύ των οποίων τέσσερις Κυβερνήτες, μέλη της τοπικής Κυβέρνησης και της Γερουσίας, ακόμα και Ανώτατος Δικαστής— βρίσκονται έγκλειστοι, με τις γνωστές πορτοκαλί στολές και χωρίς καμία ειδική μεταχείριση, σε ομοσπονδιακές φυλακές.

Στην Ελλάδα, από όσο θυμάμαι, μόνο ένας πολιτικός κατέληξε στη φυλακή, και αυτό για οφθαλμοφανή διαφθορά: ο Άκης Τσοχατζόπουλος, ο οποίος καταδικάστηκε από το «ταχύτατο» δικαστικό μας σύστημα το 2012, δηλαδή δέκα χρόνια μετά την υπουργική του θητεία στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, σε ποινή κάθειρξης είκοσι ετών, και αφέθηκε ελεύθερος μετά από έξι χρόνια, το 2018. Αυτό, πιστεύω, συνοψίζει όλα όσα υποστήριξα πιο πάνω.»

Η εικόνα που αποτυπώνει ο Β. Κασκαρέλης είναι δραματική και ίσως αποκαλυπτική για το τι έφταιξε και οδήγησε την Ελλάδα στη χρεοκοπία. Διαφθορά, ερασιτεχνισμός, αδιαφορία για την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών κονδυλίων, αλλά και η αντίληψη ότι «εύκολα κοροϊδεύουμε τους Ευρωπαίους». Ο έμπειρος διπλωμάτης καταγράφει στο βιβλίο του, εξαντλητικά και γλαφυρά πολλές φορές, τον επιπόλαιο και ελαφρύ τρόπο με τον οποίο Έλληνες υπουργοί χειρίστηκαν μείζονος σημασίας ζητήματα με τις Βρυξέλλες, ενδιαφερόμενοι αποκλειστικά για την ψηφοθηρία.. Είναι ενδεικτικές οι εξιστορήσεις του Β. Κασκαρέλη για δύο περιστατικά, όταν ο τότε Υπουργός Γεωργίας Σ. Χατζηγάκης έφτασε στις Βρυξέλλες για να διαπραγματευτεί το πακέτο των 500 εκατομμυρίων που είχε υποσχεθεί η κυβέρνηση, ενώ η Κομισιόν προειδοποιούσε ότι κάτι τέτοιο ήταν παράνομο.

«Με ειδοποιεί (ο Σ. Χατζηγάκης) ότι θα έρθει με δύο συμβούλους του. Τελικά, εμφανίζεται με δύο νεαρές δεσποινίδες: η μία ανιψιά του, χωρίς απολύτως καμία επαγγελματική εμπειρία, “για να μαθαίνει”, και η δεύτερη “με πλούσια εμπειρία” στα ευρωπαϊκά, που τελικά αποδείχθηκε ότι επρόκειτο απλώς για μία πεντάμηνη πρακτική άσκηση στις Βρυξέλλες».

Αυτά ήταν οι πρακτικές που είδαμε να αναβιώνουν τώρα με τον ΟΠΕΚΕΠΕ, αλλά καταγράφονται και άλλα τέτοια περιστατικά με τα ευρωπαϊκά κονδύλια στον αμαρτωλό ΟΣΕ, τον Νηογνώμονα, αλλά και τα κονδύλια για τα έργα υποδομής.

«Ενδεικτικό παράδειγμα της καταστροφικής διαχείρισης κρίσιμων θεμάτων είναι το ακόλουθο: Το σημαντικότερο ποσοστό των κονδυλίων των ΚΠΣ προοριζόταν για την αναβάθμιση των υποδομών της χώρας. Θα περίμενε κανείς ότι οι αρμόδιοι υπουργοί θα μετείχαν ενεργά (διαπραγματεύσεις, παρεμβάσεις, δημιουργία σχέσεων με ξένους ομολόγους) στις μηνιαίες υπουργικές συνεδριάσεις στις Βρυξέλλες, προκειμένου να διαμορφώσουν ένα θετικό κλίμα για τα ελληνικού ενδιαφέροντος θέματα. Τα σχεδόν έξι χρόνια της θητείας μου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο “Σαρακατσάνος” –όπως αναφερόταν με υπερηφάνεια– Υπουργός Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων Γιώργος Σουφλιάς δεν πάτησε ούτε μία φορά το πόδι του στις Βρυξέλλες. Περιττεύει κάθε σχόλιο…».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η εκτίμηση που διατυπώνει ο Β. Κασκαρέλης για μια κομβική στιγμή των ελληνοτουρκικών το 2004, όταν η τότε νέα κυβέρνηση Κώστα Καραμανλή «εγκατέλειψε» το Ελσίνκι και τον δρόμο που είχε ανοίξει το 1999 για παραπομπή στη Χάγη. Ο ίδιος, από τη θέση του Μόνιμου Αντιπροσώπου στην Ε.Ε., χειρίστηκε όλες τις δύσκολες διαπραγματεύσεις εκείνης της περιόδου.

«Πολλά έχουν γραφτεί για την αδυναμία της Κυβέρνησης Κώστα Καραμανλή να χειριστεί τα σχετικά με την Τουρκία θέματα και ειδικότερα τα Συμπεράσματα του Ελσίνκι (1999). Αυτό που εξανάγκασε την Αθήνα στην περιθωριοποίηση των αποφάσεων του Ελσίνκι ήταν η τακτική που ακολουθήθηκε εκείνη την κρίσιμη περίοδο από την Κύπρο και κατέληξε στην απόρριψη του Σχεδίου Ανάν. Κατά γενική ομολογία, την περίοδο εκείνη η Λευκωσία είχε μια κρυφή ατζέντα και έναντι της Αθήνας, ελπίζοντας ότι θα έβγαινε κερδισμένη από το “blame game” που πίστευε πως είχε στήσει σε βάρος της Τουρκίας.

Αποδείχθηκε στην πράξη ότι όλοι οι υπολογισμοί της ήταν λάθος. Το αποτέλεσμα ήταν ότι για μία ακόμα φορά η Αθήνα επωμίστηκε τις ευθύνες, και όλες οι κινήσεις εστιάστηκαν στο να μην εκτροχιαστεί η ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Από την άλλη πλευρά, και για τη συμπλήρωση της εικόνας, τη μεγαλύτερη ευθύνη για τη συντήρηση της έντασης με τη γειτονική χώρα και για την ατολμία επίλυσης —έστω και μέρους— των προβλημάτων, τη φέρει η Αθήνα. Όπως υποστήριζα ήδη από τη δεκαετία του 1990, λόγω φόβου και αδυναμίας των κυβερνήσεων να χειριστούν και να αντιμετωπίσουν τον βέβαιο εσωτερικό αρνητικό αντίκτυπο, εξαιτίας της επί δεκαετίες πλύσης εγκεφάλου για τα «αδιαπραγμάτευτα εθνικά κυριαρχικά δικαιώματα», χάθηκαν πολλές ευκαιρίες. Το αποτέλεσμα ήταν ο πολλαπλασιασμός των διαφορών, που προκάλεσαν άσκοπες εντάσεις.

Η άτολμη συντήρηση των διαφορών επί δεκαετίες είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα τη μεγέθυνση και την κατακόρυφη αύξησή τους, με τη συνακόλουθη πρόκληση αναταράξεων και νέων, de facto, ανεπιθύμητων και κατά πολύ πιο πολύπλοκων προβλημάτων. Τα δε νέα δεδομένα που διαμορφώνονται μετά τις πολεμικές επιχειρήσεις και τις συνακόλουθες ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή, την περαιτέρω αναβάθμιση της Τουρκίας ως περιφερειακής δύναμης, καθώς και η εκλογή του Προέδρου Τραμπ, θα επιδεινώσουν το κλίμα και θα οδηγήσουν σε πολύ χειρότερες καταστάσεις.

Η κριτική περί ενδοτισμού, που αναπαράγεται σε κάθε κρίσιμη διπλωματική εξέλιξη από την ασφάλεια του «γραφείου» και πίσω από την πρώτη γραμμή, είναι εύκολη. Στην Ιστορία, όμως, έχει μείνει το όνομα του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, την ισοπέδωση των στρατιωτικών δομών και το τεράστιο κύμα προσφύγων που άλλαξε την εικόνα της Ελλάδας, συναντήθηκε με τον τότε Πρόεδρο Κεμάλ Ατατούρκ και τον Πρωθυπουργό Ισμέτ Ινονού στην Άγκυρα, τον Οκτώβριο του 1930, και υπέγραψαν διμερές Σύμφωνο Φιλίας. Επιπλέον, το ίδιο έτος πρότεινε τον Ατατούρκ για το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης.

Ένα άλλο γεγονός που δείχνει ότι οι τολμηρές πολιτικές αποφάσεις μπορούν να αλλάξουν τη δυναμική των κρατών είναι το ακόλουθο: Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Γαλλία είχε 1,3 εκατομμύρια απώλειες στρατιωτικών, το 16% του ανδρικού πληθυσμού, ενώ η Γερμανία 4,2 εκατομμύρια. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Γαλλία είχε 1,3 εκατομμύρια απώλειες και η Γερμανία 2,1 εκατομμύρια. Σε αυτά τα νούμερα θα πρέπει να προστεθεί και ο τεράστιος αριθμός τραυματιών και προσφύγων, καθώς και η αλλαγή συνόρων και ονομάτων πόλεων. Μετά, όμως, το τέλος των πολέμων, και παρά τις συγκλονιστικά μεγάλες απώλειες, κατόρθωσαν όχι μόνο να παραμερίσουν τις διαφορές, αλλά και να καταστούν ο «γαλλογερμανικός πολιτικός και οικονομικός άξονας» της Ευρώπης. Αυτά για την Ιστορία.

Αν και μπορεί να ακούγεται κουραστικό, επαναλαμβάνω: η ελληνική πλευρά, λόγω φοβίας και έλλειψης συγκεκριμένης πολιτικής, η οποία οδήγησε σε αδράνεια, δεν επωφελήθηκε από τις δυνατότητες που είχε, ώστε να αποτελέσει καθοριστικό παίκτη στη διαμόρφωση των εξελίξεων στη γειτονιά της…».

Ο Β. Κασκαρέλης, στον επίλογο του βιβλίου του, εμφανίζεται ανήσυχος για την επόμενη μέρα και για το μέλλον της ίδιας της Ευρώπης. Γιατί η «τέλεια καταιγίδα» δεν αφορά πια μόνο την Ελλάδα:

«Οι συνθήκες που διαμορφώνονται διεθνώς, με την άνοδο της πολιτικής και οικονομικής ισχύος νέων δυνάμεων (BRICS – Brazil, Russia, India, China, South Africa), επηρεάζουν άμεσα τις παγκόσμιες ισορροπίες. Αν και κατά τα τελευταία ογδόντα χρόνια έχουν αποφευχθεί παγκόσμιοι πόλεμοι, καταγράφονται δεκάδες περιορισμένης έκτασης πολεμικές αναμετρήσεις, που προκαλούν περιφερειακές ανακατατάξεις δυνάμεων και επιρροής. Τα “σύννεφα” όμως πυκνώνουν καθημερινά, και το πόσο θα διαρκέσει αυτή η κατάσταση είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Για τον λόγο αυτόν ο ζωτικός χώρος μας, δηλαδή τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα πρέπει άμεσα –διότι έχουν χαθεί τα χρονικά περιθώρια– να αναθεωρήσουν βασικές πολιτικές τους, που σχετίζονται με την αποτελεσματική και γρήγορη λήψη αποφάσεων, τουλάχιστον στους τομείς της οικονομίας και της συλλογικής άμυνας, με τη δημιουργία στρατιωτικών δομών αντίστοιχων των νατοϊκών, ώστε να καταστούν παγκόσμιος παίκτης. Δυστυχώς, όμως, με βάση τα σημερινά δεδομένα, ιδίως μετά την κατάρρευση του γαλλογερμανικού άξονα και την αλλαγή των πολιτικών της Ουάσιγκτον, η εικόνα δεν επιτρέπει ούτε συγκρατημένη αισιοδοξία».

Και, όπως έγραψε ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου («Διάλογος Μηλίων και Αθηναίων», Βιβλίο 5, κεφ. 89.1):
«τὰ δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι, καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσι».

Σε ελεύθερη μετάφραση:

«Οι ισχυροί επιβάλλουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους, και οι αδύναμοι υποχωρούν όσο τους επιβάλλει η αδυναμία τους».

Η Ιστορία θα δείξει…