Η ναυμαχία του Τσεσμέ (1770), η πανωλεθρία των Τούρκων και ο Ιωάννης Βαρβάκης

Μία από τις μεγαλύτερες πανωλεθρίες των Τούρκων στην ναυτική τους ιστορία, ήταν η συντριβή τους στη ναυμαχία του Τσεσμέ το καλοκαίρι του 1770. Οι πηγές δεν συμφωνούν για την ακριβή ημερομηνία της ναυμαχίας. Σίγουρα πάντως, έγινε το τρίτο δεκαήμερο του Ιουνίου 1770 και «εντάσσεται» στα Ορλοφικά, στα οποία είχαμε αναφερθεί εκτενώς σε άρθρο μας στις 3/3/2018. Δεν είναι ευρέως γνωστό όμως, ότι στη ναυμαχία αυτή πήρε μέρος και διακρίθηκε ο Ψαριανός εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης, ο οποίος αρχικά ήταν ναυτικός και μετά τη ναυμαχία πήγε στη Ρωσία όπου πλούτισε και πρόσφερε την τεράστια περιουσία που απέκτησε για τις ανάγκες του Αγώνα του 1821 και για κοινωφελείς σκοπούς.

Πριν τη ναυμαχία

Όπως είχαμε δει και στο άρθρο για τα Ορλοφικά, παρά την κινητοποίηση και τον ενθουσιασμό των Ελλήνων και τις αρχικές τους επιτυχίες, τελικά η εξέγερση απέτυχε, κυρίως λόγω του ότι οι ρωσικές δυνάμεις που ήρθαν στην Ελλάδα, ήταν πολύ μικρές. Από ολόκληρη την Πελοπόννησο, ελεύθερη και ανυπότακτη παρέμεινε, και πάλι, μόνο η Μάνη.

Ωστόσο, μετά την αποτυχία του στην ηπειρωτική Ελλάδα ο επικεφαλής των Ρώσων Αλέξιος Ορλόφ, επιδίωκε πάση θυσία να πετύχει μία μεγάλη νίκη επί των Τούρκων. Η ευκαιρία αυτή παρουσιάστηκε στη θάλασσα και ο Ορλόφ δεν την άφησε να πάει χαμένη…

Ο τουρκικός στόλος, στις 9/20 Μαΐου 1770 κατέπλευσε στο Ναύπλιο. Τις ίδιες μέρες, έφτανε στα νερά του Μοριά η δεύτερη ρωσική μοίρα με επικεφαλής τον Σκωτσέζο Elphinstone. Ο τουρκικός στόλος, που τον αποτελούσαν 15 πλοία και ισάριθμα μικρότερα βοηθητικά, είχε επικεφαλής του καπουδάν πασά Ιμπραήμ Χοζαμεδίν.

Ο Elphinstone σκέφτηκε ότι ήταν μεγάλη ευκαιρία να συντρίψει τους Τούρκους και κινήθηκε προς τον Αργολικό Κόλπο.

Όμως, ο καπουδάν πασάς απέφυγε τη σύγκρουση, στηριζόμενος και στα παράκτια πυροβολεία της Αργολίδας. Βλέποντας ο βαλής του Μοριά την επιθετικότητα του Elphinstone, πίεσε τον καπουδάν πασά να εγκαταλείψει την περιοχή, καθώς μάλιστα έφτασε εκεί και άλλη μοίρα του ρωσικού στόλου με επικεφαλής τον Σπιριντόφ. Πραγματικά, ο τουρκικός στόλος εγκατέλειψε εσπευσμένα τα πελοποννησιακά παράλια και κατάφερε να γλιτώσει, καθώς τα ρωσικά πλοία καθηλώθηκαν από νηνεμία στην Ύδρα.

Στις 11/22 Ιουνίου 1770, ο Αλέξιος Ορλόφ, ενώθηκε με τις άλλες δύο μοίρες του στόλου και ανέλαβε την αρχηγία του.

Όπως αναφέραμε, ήθελε με κάθε τρόπο να κατατροπώσει τον τουρκικό στόλο και να αποκλείσει την Κωνσταντινούπολη, στερώντας κάθε δυνατότητα ανεφοδιασμού της.

Ως βάση για τη συγκέντρωση και τον ανεφοδιασμό των πλοίων του, ο Ορλόφ χρησιμοποίησε το λιμάνι της Νάουσας στην Πάρο, όπου σύμφωνα με τις πληροφορίες του, πριν τρεις μέρες βρισκόταν ο τουρκικός στόλος, που αναχώρησε προς άγνωστη κατεύθυνση. Από την Πάρο, ο Ρώσοι έφυγαν αναζητώντας στο Αιγαίο τον τουρκικό στόλο. Ο Βαρβάκης, που είχε πάρει μέρος και σε μάχες στον Μοριά, είπε στον Σπιριντόφ, ότι οι Τούρκοι θα βρίσκονται κάπου μεταξύ Χίου και μικρασιατικών παραλίων. Πράγματι οι Ρώσοι φτάνοντας στα Ψαρά, πληροφορήθηκαν ότι οι Τούρκοι ήταν αγκυροβολημένοι μεταξύ Χίου και Τσεσμέ. Οι Ρώσοι, έσπευσαν αμέσως προς την περιοχή, παραπλέοντας τις Οινούσσες και έφτασαν βορειοανατολικά της Χίου. Σε λίγο θα άρχιζε η ναυμαχία του Τσεσμέ, που θα είχε οδυνηρές συνέπειες για τους Τούρκους…

Η ναυμαχία του Τσεσμέ

Οι δυνάμεις των αντιπάλων, ήταν οι εξής: τον ρωσικό στόλο, αποτελούσαν 9 πλοιάρια της γραμμής με 66 πυροβόλα το καθένα, 7 φρεγάτες, 1 βομβαρδιστικό, 4 μικρότερα πλοία και 17 ελαφρά πλοιάρια.

Ο τουρκικός στόλος απαρτιζόταν από 15 πλοία της γραμμής, 3 φρεγάτες, 7 εξοπλισμένα πλοιάρια και πολλά μικρότερα σκάφη. Μόνο η τουρκική ναυαρχίδα, διέθετε 100 πυροβόλα, ενώ ορισμένα άλλα τουρκικά σκάφη είχαν ανάλογο αριθμό πυροβόλων.

Η διάταξη του ρωσικού στόλου, ήταν η εξής: προφυλακή ήταν η μοίρα του Σπιριντόφ, ο οποίος μαζί με τον Θεόδωρο Ορλόφ επέβαινε στη ναυαρχίδα «Ευστάθιος». Στο κέντρο, βρισκόταν η μοίρα του Αλέξιου Ορλόφ, που διοικούσε τον στόλο από το πλοίο «Τρεις Ιεράρχες» και οπισθοφυλακή, η μοίρα του Elphinstone που επέβαινε στο πλοίο «Σβιατοσλάβ».

Η ρωσική επίθεση, άρχισε το πρωί της 24ης Ιουνίου/5 Ιουλίου 1770 (σύμφωνα με άλλες πηγές στις 26 Ιουνίου/7 Ιουλίου).

Ο τουρκικός στόλος, ανεπτυγμένος σε σχήμα ημικυκλίου, χτυπούσε αδιάκοπα τον ρωσικό. Ο Σπιριντόφ, με τη ναυαρχίδα «Ευστάθιος» κινήθηκε εναντίον της τουρκικής ναυαρχίδας «Ρεάλ Μουσταφά». Ο καπουδάν πασάς Ιμπραήμ Χοζαμεδίν, με κάποια πρόφαση εγκατέλειψε το πλοίο και αποβιβάστηκε στην ξηρά. Αν θυμηθούμε και τη συμπεριφορά του στην Αργολίδα, μάλλον δεν ήταν ιδιαίτερα γενναίος και ικανός ναύαρχος.

Έτσι, τον τουρκικό στόλο διοικούσε ουσιαστικά ο τρίτος ναύαρχος και διοικητής της μοίρας του Αιγαίου Χασάν μπέης Τζεζάερλη Μαντάλογλου. Σύντομα, η ναυμαχία γενικεύθηκε.

Με τις πρώτες κανονιές, καταστράφηκε το πηδάλιο του «Ευστάθιος». Το τουρκικό πλοίο «Καπουδάν πασάς», με 100 κανόνια, έσπευσε να βοηθήσει τη ναυαρχίδα του. Τότε, μια τσαμπέκα (στενόμακρο τρικάταρτο ιστιοφόρο και κωπήλατο πλοίο, που ανέπτυσσε μεγάλη ταχύτητα και αναφέρεται και ως σεμπέκ(ι) ή σαμπέκο), με δέκα κανόνια και ρωσική σημαία, εμφανίζεται μπροστά του και ρίχνει μία ομοβροντία εναντίον του. Παρά τους ελιγμούς του, το «Καπουδάν πασάς», καθώς δεχόταν τα πυρά της τσαμπέκας, δεν μπόρεσε να βοηθήσει τη ναυαρχίδα.

Κυβερνήτης της τσαμπέκας ήταν ο Ιωάννης Βαρβάκης…

Λόγω του σφοδρού ανέμου, ο «Ευστάθιος» παρασύρθηκε και ακούμπησε την τουρκική ναυαρχίδα που καιγόταν. Το ρωσικό πλοίο, πήρε κι αυτό φωτιά. Τελικά και τα δύο πλοία ανατινάχτηκαν. Σε βοήθεια του «Ευστάθιου», είχαν σπεύσει και τα άλλα ρωσικά πλοία, που έριχναν συνεχώς βολές εναντίον των τουρκικών. Πανικόβλητοι οι Τούρκοι, κατέφυγαν με τα πλοία τους στο λιμάνι του Τσεσμέ, όπου θα τους προστάτευαν τα πυροβολεία της ξηράς.

Η επιχείρηση στο Τσεσμέ

Μετά τη μεγάλη τους επιτυχία στη θάλασσα, οι Ρώσοι αποφάσισαν να καταστρέψουν τον τουρκικό στόλο με πυρπολικά. Παρά τις μεγάλες απώλειές τους (523 νεκροί), είχαν αποφασίσει να «τελειώσουν» τους Τούρκους.

Στο μεταξύ στο Τσεσμέ, οι Τούρκοι διαφωνούσαν για το τι έπρεπε να κάνουν, καθώς ο ρωσικός στόλος έφραζε πλέον την είσοδο του λιμανιού της πόλης. Ο Χασάν πρότεινε να προσπαθήσουν να διαφύγουν ανάμεσα στα ρωσικά πλοία, κάτι πολύ ριψοκίνδυνο, ενώ ο Χοζαμεδδίν είχε τη γνώμη να παραμείνουν στο Τσεσμέ, με το σκεπτικό ότι το μικρό φρούριο και τα δύο πυροβολεία της πόλης, θα προστατεύσουν τα καράβια του. Η άποψή του υπερίσχυσε.

Οι Ρώσοι, είχαν αποφασίσει να καταστρέψουν τον ρωσικό στόλο με πυροβολικά. Ο Σπιριντόφ, πρότεινε να μετατραπούν σε πυρπολικά τα ελληνικά καράβια που ήταν μικρά, ευκίνητα και ήταν κατάλληλα και για ρηχά νερά. Ο Έλληνες καπετάνιοι δέχτηκαν. Ο Βαρβάκης μάλιστα απάντησε: «Θα το δώσω το καράβι μου αν με αφήσετε να το κουμαντάρω εγώ». Ο Ούγγρος βαρόνος Φραγκίσκος Τοτ, στρατιωτικός σύμβουλος της Υψηλής Πύλης, γράφει ότι οι Ρώσοι αποφάσισαν να στείλουν πέντε πυρπολικά. Τελικά, στο Τσεσμέ έφτασαν τρία. Προπορεύονταν τα δύο και ακολουθούσε το τρίτο.

Ήταν μεσάνυχτα της 25ης/26ης Ιουνίου 1770

Οι Τούρκοι, βλέποντας τα τρία πυρπολικά, νόμισαν ότι σε αυτά επέβαιναν Ρώσοι λιποτάκτες και άρχισαν να πανηγυρίζουν, σκεπτόμενοι ότι θα τους συλλάβουν, θα τους αλυσοδέσουν και θα τους μεταφέρουν στην Κωνσταντινούπολη. Στο πρώτο πυρπολικό όμως, επικεφαλής ήταν ο Ρώσος Υπολοχαγός Ιλίν, στο δεύτερο ο Βαρβάκης με Ρώσους ναύτες και στο τρίτο ένας Άγγλος. Τα πυρπολικά γλίστρησαν ανενόχλητα στο λιμάνι. Το πυρπολικό του Ιλίν κινήθηκε προς τα δεξιά, ενώ ο Βαρβάκης οδήγησε το δικό του στο κέντρο. Σε λίγο, το πρώτο τουρκικό καράβι ανατινάχθηκε από το πυρπολικό του Ιλίν. Πανικόβλητοι οι Τούρκοι κινήθηκαν προς τα εκεί. Ο Βαρβάκης βρήκε την ευκαιρία να πλησιάσει μια μεγάλη φρεγάτα και να προσκολληθεί πάνω της. Το πλήρωμά της, αντιλήφθηκε τον γενναίο Ψαριανό και τους Ρώσους ναύτες και άρχισε να πυροβολεί προς το μέρους τους. Όταν ο Βαρβάκης βεβαιώθηκε ότι το πυρπολικό του είχε γαντζωθεί για τα καλά στη φρεγάτα, είπε στους ναύτες να κατέβουν στη βάρκα και να φύγουν. Ο ίδιος, τελευταίος βούτηξε στη θάλασσα και ανέβηκε στη βάρκα με τους Ρώσους ναύτες του. Το τρίτο πυρπολικό, δεν μπόρεσε να δεθεί καλά σε κάποιο τουρκικό πλοίο και κάηκε άδοξα μες στο λιμάνι. Πυρπολικό με Άγγλο κυβερνήτη, μάλλον δεν θα μπορούσε να έχει καλύτερη τύχη…

Στο μεταξύ, η φρεγάτα που πυρπόλησε ο Βαρβάκης, άρχισε να καίγεται. Η φωτιά μεταδόθηκε γρήγορα και στα άλλα πλοία, καθώς και στις μπαρουταποθήκες της παραλίας, μετατρέποντας το Τσεσμέ σε κόλαση. «Τις φλόγες των οθωμανικών πλοίων που καίγονταν, οι Ψαριανοί τις έβλεπαν πάνω από τα βουνά της Χίου», γράφει ο Ψαριανός μπουρλοτιέρης του ’21 Κων/νος Νικόδημος. Στις 6 το πρωί, η καταστροφή του τουρκικού στόλου είχε ολοκληρωθεί.

Ο Κωνσταντίνος Κούμας, γράφει: «Το θέαμα ήταν φοβερό, ο κρότος ακούστηκε μέχρι την Αθήνα, στην Σμύρνη εσείετο η γη και τα ρωσικά καράβια που ήταν λίγο μακρύτερα χοροπηδούσαν πάνω στα κύματα. Οι Τούρκοι που ήσαν στα καράβια σώθηκαν κολυμπώντας στη στεριά κι εκεί έσφαξαν όσους βρήκαν Έλληνες και πυρπόλησαν πόλεις και χωριά».

Ο Greyg, που είχε αναλάβει την αρχηγία της επιχείρησης, γράφει: «Η πυρπόληση του τουρκικού στόλου έγινε κατά τις 3 το πρωί. Ευκολότερο είναι να φανταστείς παρά να περιγράψεις τον τρόμο, την έκπληξη και τη σύγχυση που κυριάρχησαν στον αντίπαλο. Ο φόβος των Τούρκων ήταν τόσο μεγάλος, ώστε δεν εγκατέλειψαν μόνο τα πλοία που δεν καίγονταν, αλλά και τα πυροβολεία της ακτής και αυτό ακόμα το φρούριο και την πόλη του Τσεσμέ».

Πυρπολήθηκαν 15 μεγάλα καράβια των 70-100 κανονιών, 9 των 15-30 κανονιών και πολλές γαλέρες. Μόνο ένα πλοίο με το όνομα «Ρόδος» που είχε 66 κανόνια και 5 γαλέρες δεν καταστράφηκαν, αλλά βέβαια πέρασαν στα χέρια των Ρώσων. Μόλις 10 Ρώσοι σκοτώθηκαν, ενώ 10.000-15.000 από τα πληρώματα των τουρκικών πλοίων, ανάμεσά τους πολλοί Έλληνες βίαια ναυτολογημένοι, έχασαν τη ζωή τους. Άλλοι 4.000 τραυματίστηκαν.

Ο Ρώσος συγγραφέας της αφήγησης «Τσεσμέ» Βλαντιμίρ Σίγκιν, γράφει: « Τη μεγαλύτερη επιτυχία είχε το πυρπολικό του Βαρβάκη. Μανουβράροντας κατάλληλα είχε την ευκαιρία να πλησιάσει το μεγάλο τουρκικό πλοίο και έβαλε φωτιά στο δικό του πυρπολικό. Άναψε πύρινους πυρσούς και σε λίγο ακούστηκε τρομερός θόρυβος και η τουρκική φρεγάτα έπεσε σε μία από τις πλευρές του πλοίου. Ένα μετά το άλλο άρχισαν να εκρήγνυνται τα τουρκικά πλοία. Ο Τσεσμεϊκός Όρμος μεταμορφώθηκε σε ένα ηφαίστειο εν ενεργεία. Ο Ιωάννης Βαρβάκης βρισκόταν μέσα σ’ αυτή τη φωτιά, ριψοκινδύνεψε τη ζωή του και τραυματίστηκε βαριά».

Στα πληρώματα των ρωσικών πλοίων, υπηρετούσαν πολλοί ακόμα Έλληνες, κυρίως Μυκονιάτες, αλλά και πολλοί Επτανήσιοι και άλλοι Αιγαιοπελαγίτες.

Η τουρκική πανωλεθρία στο Τσεσμέ (=βρύση, κρήνη), ήταν η μεγαλύτερη μετά από την ήττα των Οθωμανών στη ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571). Οι Έλληνες, για μία ακόμα φορά αναθάρρησαν, ωστόσο και πάλι δεν μπόρεσαν να ελευθερωθούν από τον τουρκικό ζυγό. Έπρεπε να περιμένουν 51 χρόνια ακόμα, για να ξεκινήσουν μόνοι τους, τον δικό τους αγώνα εναντίον των Τούρκων και να ελευθερωθούν…

Ο Ιωάννης Βαρβάκης, η ζωή του οποίου, πραγματικά μυθιστορηματική, έγινε και ταινία από τον Γιάννη Σμαραγδή («Ο Θεός αγαπάει το Χαβιάρι»), πήγε στη Ρωσία, απέκτησε τεράστια περιουσία την οποία διέθεσε σχεδόν εξ ολοκλήρου για τις ανάγκες της Επανάστασης του 1821 και για κοινωφελείς σκοπούς στο Ελληνικό Δημόσιο. Δεν πρόλαβε να δει, ένα μέρος έστω, της Ελλάδας ελεύθερο, καθώς πέθανε τον Ιανουάριο του 1825.

Πηγές: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», Τ.ΙΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ

Varvakis.blogspot.com