Ηθική, χρήμα και έρωτας

Ο σκηνοθέτης της οσκαρικής και άκρως αγαπητής διεθνώς «Επέλασης των βαρβάρων» επιστρέφει με το νέο του πολιτικό-αστυνομικό δράμα από τον Καναδά«Η πτώση της αμερικανικής αυτοκρατορίας».

Ο Ντενί Αρκάν έχει δημιουργήσει τα τελευταία 40 χρόνια ένα κινηματογραφικό σύμπαν, όπου χαρακτήρες και ηθοποιοί έρχονται και φεύγουν, επιτρέποντάς μας κλεφτές ματιές στη φιλολογική ζωή και την ανθρώπινη εξέλιξή τους. Και παρότι οι τίτλοι του είναι βαρύγδουποι, οι ταινίες του κρατούν παραδόξως έναν ανάλαφρο, οικείο τόνο.

Γι’ αυτό και η «Πτώση της αμερικανικής αυτοκρατορίας» αποτελεί άτυπη συνέχεια των ταινιών «Η παρακμή της αμερικανικής αυτοκρατορίας» (1986) και «Η επέλαση των βαρβάρων» (2003). Παρότι οι τρεις αυτές ταινίες συνδέονται με δυο ακόμα (!), ήτοι το «Jesus of Montreal» (1989) και τα «Χρόνια της μαυρίλας» (2007), έχει επικρατήσει ο δεσμός ανάμεσα στην «Παρακμή», την «Επέλαση» και την «Πτώση», ο οποίος συγκρατείται γύρω από το διάλογο περί σεξ, ηθικής και χρήματος. Εδώ ανατρέχουμεστα σημεία σύγκλισής τους.

Η παρακμή
«Τρία πράγματα έχουν σημασία στην Ιστορία.
Πρώτον, τα νούμερα.
Δεύτερον, τα νούμερα.
Και τρίτον, τα νούμερα.
Η Ιστορία δεν έχει να κάνει με την ηθική».

Με ξεκάθαρα πράγματα ξεκινά η «Παρακμή της αμερικανικής αυτοκρατορίας», η πρώτη ταινία του Αρκάν που μας σύστησε μια παρέα καθηγητών της Ιστορίας, οι οποίοι ετοιμάζονται για δείπνο. Τα νούμερα που αναφέρονται στην εισαγωγή έχουν να κάνουν με την ποσότητα γενικότερα, με τα χρήματα, τις στατιστικές και τους ερωτικούς συντρόφους.

Οι άντρες μαγειρεύουν και μιλάνε με περηφάνια για τις κατακτήσεις και τις μοιχείες τους, οι γυναίκες γυμνάζονται και εκφράζονται ανοιχτά για τη σεξουαλικότητά τους. Και οι μεν και οι δε, το κάνουν με μια σαφή δόση ανταγωνισμού – η οποία τελικά θα οδηγήσει στην αποκάλυψη επώδυνων μυστικών.

Όπως είχε γράψει τότε ο Ρότζερ Ίμπερτ για την ταινία «Εδώ έχουμε μια ταινία όπου όλοι μιλάνε για το σεξ, αλλά το πραγματικό θέμα είναι ο πνευματώδης διάλογος». Οι χαρακτήρες ανταγωνίζονται μεν σχετικά με τις σεξουαλικές τους αποδόσεις, αλλά κατά βάση για τις πνευματικές τους ικανότητητες, όπως αυτές αποτυπώνονται μεσπιρτόζικες, κοφτερές ατάκες:
«Η αυτοκρατορία μπορεί να είναι σε παρακμή, αλλά οι άντρες και οι γυναίκες είναι πιο ζωντανοί από ποτέ».
«Η παρακμή ενός πολιτισμού είναι τόσο αναπόφευκτη όσο και τα γηρατειά».
«Είναι αδύνατο να καταλάβεις την εποχή στην οποία ζεις. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να είσαι ευτυχισμένη».

Διασταυρώνοντας τη «Μεγάλη ανατριχίλα» του Λόρενς Κάσντανμε το «My Dinner with Andre» του Λουί Μαλ, ο Αρκάν ήθελε να αποτυπώσει το πώς οι άνθρωποι του Κεμπέκ είχαν περάσει από το συλλογικό στο προσωπικό, έχοντας χάσει πια το ενδιαφέρον τους για τα κοινά και την πολιτική. Το σεξ ήταν ο μόνος κοινός τόπος για τους χαρακτήρες.

Να σημειωθεί εδώ πως η «Παρακμή» ήταν η πρώτη ταινία από τον Καναδά που ήταν υποψήφια για Όσκαρ Ξενόγλωσσης Ταινίας, ενώ κέρδισε το βραβείο FIPRESCI στις Κάνες.


Η επέλαση των βαρβάρων (2003)

H «Επέλαση» κατάφερε να κερδίσει το Όσκαρ Ξενόγλωσσης για τον Καναδά (η πρώτη ταινία στην ιστορία της χώρας), και – μεταξύ άλλων - έλαβε δυο βραβεία (Σεναρίου για τον Αρκάν και Ερμηνείας για τη Μαρί Ζοζέ Κροζ) στις Κάνες.

Eκεί που η «Παρακμή» ξεκινούσε με τη σημασία των αριθμών, η πρώτη σκηνή της «Επέλασης των βαρβάρων» ανοίγει στο χρηματιστήριο του Λονδίνου. Οι αριθμοί έχουν κι εδώ φυσικά κρατούν πρωταγωνιστικό ρόλο.

«Αντίθετα με αυτό που πιστεύουν οι περισσότεροι, ο 20ος αιώνας δεν ήταν τόσο αιματηρός», αναφέρει ο χαρακτήρας του Ρεμί, παίρνοντας πάσα από μια ολόιδια ατάκα που είχε πει ο χαρακτήρας της Ζενεβιέβ Ριού στην «Παρακμή». «Συμφωνούμε πως οι πόλεμοι προκάλεσαν γύρω στα 100 εκατομμύρια θανάτους. Βάλε 10 ακόμα από τα ρωσικά γκούλαγκ. Τα κινεζικά στρατόπεδα, ποτέ θα μάθουμε, αλλά ας πούμε 20 εκατομμύρια. Οπότε 130, 145 εκατομμύρια. Όχι και τόσο εντυπωσιακό. Τον 16ο αιώνα οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι κατάφεραν, χωρίς θαλάμους αερίων ή βόμβες, να σφαγιάσουν 150 εκατομμύρια Ινδιάνων στη Λατινική Αμερική. Με τσεκούρια! Πολλή δουλειά μιλάμε. Ακόμα και με την υποστήριξη της εκκλησίας, ήταν κατόρθωμα. Τόσο που οι Δανοί, Άγγλοι, Γάλλοι και αργότερα οι Αμερικάνοι τους ακολούθησαν και έσφαξαν 50 εκατομμύρια ακόμα. 200 εκατομμύρια νεκροί στο σύνολο! Η μεγαλύτερη σφαγή στην ιστορία έλαβε χώρα εδώ. Και δεν έχουμε ούτε καν ένα τοσοδούλι μουσείο ολοκαυτώματος. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια ιστορία τρόμου».

Αλλά τα νούμερα εδώ δίνουν τη σκυτάλη (και) στον προσωπικό θάνατο. Ο Ρεμί βρίσκεται στα τελευταία στάδια της ζωής του, και ο γιος του Σεμπαστιάν πετάει από το Λονδίνο στον Καναδά για να τον φροντίσει και να συγκεντρώσει την παλιοπαρέα για μια τελευταία φορά.

Ο Αρκάν ήθελε να κάνει μια ταινία για το θάνατο, μετά την ασθένεια των γονιών του, προσεγγίζονταςτο θέμα από όλες τις πλευρές (αν και όχι πάντα αποτελεσματικά, σίγουρα τρυφερά). Από το πώς το σύστημα υγείας αφοσιώνεταιστην παράταση και όχι στην ποιότητα ζωής των τελευταίων ημερών ενός ασθενήμέχρι το δικαίωμα στο κατευνασμό του πόνου με ναρκωτικά και την ευθανασία.

Έχει ενδιαφέρον εδώ, το πώς ενώ ο σκηνοθέτης κατακρίνει το αμερικανικό αξιακό σύστημα, ταυτόχρονα θεωρεί τις ΗΠΑ μια «πιο πολιτισμένη χώρα» από τον Καναδά, σε σκηνές όπως εκείνη που ο γιος προσπαθεί να πείσει τον πατέρα να πάνε στη γειτονική χώρα για να έχει το δικό του δωμάτιο στο νοσοκομείο και cd’sγια να ακούει μουσική!

Ο τίτλος της ταινίας επίσης έχει πολλαπλές αναφορές: η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου και ο επιθετικός καρκίνος, τα σαρωτικά ναρκωτικά, η επέλαση της διανόησης, της ζωής και του θανάτου. Και, σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας, ο καταιγισμός των –ισμών:

«Πιερ: Στην αρχή, ήμασταν υπαρξιστές.
Ντομινίκ: Διαβάζαμε Σαρτρ και Καμί.
Κλοντ: Μετά Φανόν, γίναμε αντί-αποικιοκρατιστές.
Ρεμί: Διαβάσαμε Μαρκούζε και γίναμε μαρξιστές.
Πιερ: Μαρξιστές-Λενινιστές.
Αλεσάντρο: Τροτσκιστές.
Ντιάν: Μαοϊστές.
Ρεμί: Μετά τον Σολζενίτσιν, γίναμε στρουκτουραλιστές.
Πιερ: Καταστασιακοί.
Ντομινίκ: Φεμινίστριες.
Κλοντ: Ντεκονστρουκτιβιστές.
Πιερ: Υπάρχει κάποιος –ισμός που να μην έχουμε υπηρετήσει;
Κλοντ: Τον κρετινισμό».

Μπορεί ο διάλογος και η διανόηση να δίνουν και να παίρνουν, αλλά η «Επέλαση» επιτρέπει στο συναίσθημα να τα ανταγωνιστεί. Υπάρχουν τρομερές στιγμές συγκίνησης, ιδίως ανάμεσα σε πατέρα και γιο, αλλά και στα περιβόητα βίντεο που στέλνει η κόρη του Ρεμί από την άλλη άκρη του ωκεανού.

Και όταν μετάτις τελικές σεκάνς ακολουθεί το «L’ amitie» (Η φιλία) της Φρανσουάζ Αρντί, έρχεται η τελειωτική επέλαση: των δακρύων και της λύτρωσης.



Η πτώση της αμερικανικής αυτοκρατορίας

Στην τρίτη ταινία της τριλογίας, το σκηνικό αλλάζει. Εδώ, ο 36χρονος Πιερ Πολ, ένας διανοούμενος με διδακτορικό στη φιλοσοφία, αναγκάζεται να εργαστεί ως κούριερ για να τα βγάλει πέρα. Μία μέρα, εν ώρα εργασίας, γίνεται αυτόπτης μάρτυρας μίας ένοπλης ληστείας που πάει στραβά: δύο νεκροί και τσάντες γεμάτες εκατομμύρια πεταμένες κάτω. O Πιερ Πολ έρχεται αντιμέτωπος με το δίλημμα του να φύγει με άδεια χέρια ή να πάρει τα λεφτά και να φύγει.

Η «Πτώση» μπορεί να μην συμπεριλαμβάνει τους ίδιους χαρακτήρες με τις δυο πρώτες ταινίες της τριλογίας, αλλά εξελίσσει τη θεματική τους, η οποία εστιάζει στην ηθική και τις αξίες της κοινωνίας του Κεμπέκ. Επιπλέον, οι σταθεροί συνεργάτες του Αρκάν, Πιερ Κιρζί και Ρεμί Ζιράρ, επιστρέφουν μεν, σε άλλους ρόλους δε.

Όπως υπονοεί ο τίτλος της ταινίας, η ιστορία δεν έχει να κάνει μόνο με το πώς ο νεοπλουτισμός αλλάζει τους ανθρώπους, αλλά αναφέρεται και στην πολιτική κατάσταση των ΗΠΑ. «Η ταινία επικεντρώνεται στη σύγχρονη πολιτική συνθήκη στην Αμερική», αναφέρει ο Αρκάν. «Δεν έχει να κάνει ακριβώς με τον Ντόναλντ Τραμπ. Αλλά, κάθε μέρα, οι ειδήσεις που διαβάζουμε δείχνουν μία πτώση. Οι ΗΠΑ πάνε κατά διαόλου, όπως βλέπω τα πράγματα. Έχουν μπλέξει άσχημα.Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μετά τον Καλιγούλα ήρθε ο Νέρωνας, οπότε μην ελπίζετε για κάτι καλύτερο. Αν αποκαθηλωθεί ο Trump, τη θέση του θα πάρει ο αντιπρόεδρος Μάικ Πενς, κάτι ακόμα χειρότερο».

Η ταινία, παρότι κι αυτή πολιτικό δράμα (με νότες χιούμορ), ξεκινά με μια εντυπωσιακή σκηνή με πυροβολισμούς. Όσοι γνωρίζουν τη δουλειά του Αρκάν, δεν εκπλήσσονται: «Οι τρεις πρώτες μου ταινίες ήταν αστυνομικές, με όπλα και ληστές, οπότε πήγα πίσω στις ρίζες μου», εξηγεί ο σκηνοθέτης. «Έχει πλάκα να παίζεις με όπλα και πυροβολισμούς. Το φιλμ νουάρ είναι ένα κλασικό είδος σινεμά και έχει πάντα πλάκα να επιστρέφεις σε αυτό, να κάνεις ανθρωποκυνηγητά. Καμιά φορά δεν ξέρω κι εγώ πώς κύλησα σε αυτές τις φιλοσοφικές ταινίες!»