Η παράδοση συναντά την τεχνολογία - Ο Δρ. Αλέξανδρος Καπανιάρης και η «Εισαγωγή στην Ψηφιακή Λαογραφία»

Πώς μπορεί η παράδοση να παραμείνει ζωντανή στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και των κοινωνικών μέσων;

Στο νέο του βιβλίο «Εισαγωγή στην Ψηφιακή Λαογραφία» (εκδόσεις Ταξιδευτής), ο Δρ. Αλέξανδρος Καπανιάρης δίνει μία σύγχρονη απάντηση: η λαϊκή κουλτούρα δεν είναι στατική, αλλά μετασχηματίζεται μέσα από τα ψηφιακά εργαλεία του σήμερα.

Με ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο που συνδέει τον πολιτισμό με την τεχνολογία, ο συγγραφέας, Διευθυντής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Τρικάλων και Καθηγητής-Σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, διαθέτει μακρά ερευνητική και εκπαιδευτική πορεία στον χώρο της ψηφιακής λαογραφίας, της αρχειακής εθνογραφίας και των ανθρωπιστικών επιστημών.

Βραβευμένος τρεις φορές από τη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ για το επιστημονικό και πολιτιστικό του έργο, επιχειρεί με το νέο του βιβλίο να φέρει πιο κοντά την παράδοση στις σύγχρονες γενιές, αναδεικνύοντας τη σύνδεση της παράδοσης με τις νέες πλατφόρμες: από την ανάλυση τραγουδιών με αλγορίθμους έως το TikTok και το YouTube ως χώρους λαϊκής δημιουργίας.

Η ψηφιακή λαογραφία δεν αφορά μόνο την επιστήμη, αλλά και την εκπαίδευση, την τοπική ανάπτυξη και τον πολιτιστικό τουρισμό. «Δεν πρόκειται για μία νοσταλγική ανάμνηση του παρελθόντος, αλλά για μια δυναμική αφήγηση του παρόντος και ένα εργαλείο για το μέλλον», τονίζει ο Δρ. Καπανιάρης.

Η «ταυτότητα» της λαογραφίας

Η λαογραφία, ως επιστήμη που μελετά την πολιτισμική ταυτότητα, τις αφηγήσεις, τα ήθη και τα έθιμα των κοινωνιών, θεωρείται συχνά ότι ανήκει στο παρελθόν. Στερεότυπα την τοποθετούν σε εικόνες ξεθωριασμένων φωτογραφιών, σε αρχειακά χειρόγραφα, σε μνήμες γιαγιάδων και παππούδων που διηγούνται ιστορίες γύρω από το τζάκι.

Όμως, όπως αποδεικνύει το νέο βιβλίο του Δρ. Αλέξανδρου Καπανιάρη «Εισαγωγή στην Ψηφιακή Λαογραφία» (εκδόσεις Ταξιδευτής), η λαϊκή παράδοση δεν είναι στατική, αλλά δυναμική. Μεταλλάσσεται, αναπαράγεται και βρίσκει νέες μορφές έκφρασης μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον.

Ο συγγραφέας επιχειρεί να φέρει σε διάλογο την παράδοση με την τεχνολογία. Στο βιβλίο του, η ψηφιακή λαογραφία παρουσιάζεται όχι μόνο ως ένα νέο επιστημονικό εργαλείο, αλλά και ως μια στρατηγική προοπτική για τον πολιτισμό, την εκπαίδευση, την οικονομία και την κοινωνική ανάπτυξη.

Τι είναι η Ψηφιακή Λαογραφία;

Η ψηφιακή λαογραφία (digital folklore) αποτελεί τον κλάδο, που μελετά πώς τα λαϊκά στοιχεία – παραδόσεις, μύθοι, τραγούδια, τελετουργίες, παροιμίες, ανέκδοτα, λαϊκές αντιλήψεις – μεταφέρονται, αναπαράγονται και επανανοηματοδοτούνται στο ψηφιακό περιβάλλον. Στον χώρο αυτό, οι παραδοσιακές μορφές έκφρασης συναντούν τα κοινωνικά δίκτυα, τις ψηφιακές πλατφόρμες, τις βάσεις δεδομένων και τις τεχνητές νοημοσύνες.

Σύμφωνα με τον Δρα Καπανιάρη, η ψηφιακή λαογραφία δεν είναι απλώς η «μεταφορά» του παρελθόντος στο διαδίκτυο. Είναι μία νέα συνθήκη παραγωγής πολιτισμού. Ένα ανέκδοτο που διαδίδεται στο Facebook, ένα meme στο Instagram που αντλεί έμπνευση από παραδοσιακά μοτίβα, ή ένα βίντεο στο TikTok με χορούς βασισμένους σε τοπικά έθιμα, αποτελούν σύγχρονες εκφράσεις λαϊκής κουλτούρας.

Επιπλέον, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να αναλύσει μοτίβα σε παραδοσιακά τραγούδια, να ανασυνθέσει χαμένα μουσικά ιδιώματα ή να δημιουργήσει εικονικά μουσεία. Έτσι, η παράδοση όχι μόνο διατηρείται, αλλά και εξελίσσεται σε νέες κατευθύνσεις.

Η μετάβαση από την παραδοσιακή στη σύγχρονη λαογραφία

Η κλασική λαογραφία βασιζόταν στη συλλογή και μελέτη στοιχείων από το παρελθόν: προφορικές μαρτυρίες, λαογραφικά αρχεία, εθνογραφικές έρευνες πεδίου.

Σήμερα, το πεδίο έχει αλλάξει δραστικά. Ο λαογράφος δεν είναι μόνο ο ερευνητής που καταγράφει το τραγούδι του χωριού, αλλά και εκείνος που αναλύει hashtags, emojis, memes ή viral challenges στο διαδίκτυο.

Αυτό δεν σημαίνει, ότι η παραδοσιακή λαογραφία χάνει την αξία της. Αντίθετα, εμπλουτίζεται με νέα εργαλεία και νέες μεθοδολογίες. Ο Δρ. Καπανιάρης τονίζει πως η ψηφιακή λαογραφία δεν αντικαθιστά την κλασική, αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά, ανοίγοντας δρόμους κατανόησης για το πώς οι κοινωνίες σήμερα εκφράζονται και αυτοπροσδιορίζονται.

Ψηφιακές πλατφόρμες ως χώροι λαϊκής δημιουργίας

Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μετατραπεί σε «νέα χωριά» όπου οι άνθρωποι αφηγούνται ιστορίες, μοιράζονται εμπειρίες και δημιουργούν κοινότητες.

Εκεί εμφανίζονται μορφές ψηφιακής λαογραφίας που αξίζει να μελετηθούν:
Τα Memes, που αποτελούν τη σύγχρονη μορφή παροιμιών ή σατιρικών δίστιχων, μεταφέροντας κοινωνικά σχόλια με τρόπο άμεσο και χιουμοριστικό. Τα Hashtags, που λειτουργούν σαν συλλογικά μοτίβα που οργανώνουν εμπειρίες και αναμνήσεις γύρω από μια θεματική (#GreekSummer, #πανηγύρι). Τα Viral βίντεο - από παραδοσιακούς χορούς σε TikTok μέχρι αφηγήσεις τοπικών μύθων στο YouTube, οι πλατφόρμες αυτές αποτελούν χώρους διάδοσης και αναβίωσης παραδόσεων. Τα Podcasts και Blogs προσφέρουν νέες μορφές προφορικής παράδοσης, συνδυάζοντας αφήγηση, ήχο και εικόνα.

Αυτή η μετάβαση δημιουργεί την ανάγκη για νέες μεθόδους τεκμηρίωσης. Όπως παλαιότερα οι λαογράφοι κατέγραφαν προφορικές αφηγήσεις, σήμερα οι ερευνητές καλούνται να αρχειοθετήσουν tweets, posts και βίντεο.

Εκπαίδευση και Ψηφιακή Λαογραφία

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες διαστάσεις που παρουσιάζει ο Δρ. Καπανιάρης είναι η αξιοποίηση της ψηφιακής λαογραφίας στην εκπαίδευση. Μαθητές και φοιτητές μπορούν να προσεγγίσουν την παράδοση όχι ως κάτι αποκομμένο από τη ζωή τους, αλλά μέσα από εργαλεία που ήδη χρησιμοποιούν: κινητά τηλέφωνα, εφαρμογές, πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Ενδεικτικά:
- Δημιουργία ψηφιακών αποθετηρίων μνήμης με συνεντεύξεις ηλικιωμένων που αναρτώνται σε σχολικές ιστοσελίδες.
- Διαδραστικοί χάρτες που συνδέουν τόπους με παραδόσεις, ήθη και ιστορίες.
- Projects storytelling με βίντεο, podcast ή animation που «αναβιώνουν» μύθους και λαϊκά παραμύθια.
- Συνεργατικά wiki όπου οι μαθητές καταγράφουν τοπικά έθιμα και τα εμπλουτίζουν με φωτογραφίες και ηχητικά αρχεία.

Με αυτό τον τρόπο, η παράδοση γίνεται ζωντανή εμπειρία μάθησης, συνδέοντας τη γνώση με την ταυτότητα και την κοινότητα.

Πολιτιστικός τουρισμός και τοπική ανάπτυξη

Η ψηφιακή λαογραφία μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο ανάπτυξης για τις τοπικές κοινωνίες. Ο πολιτιστικός τουρισμός, που βασίζεται στην εμπειρία και τη βιωματική επαφή με την παράδοση, μπορεί να εμπλουτιστεί με ψηφιακές εφαρμογές.

Ειδικότερα, με εικονικές περιηγήσεις σε παραδοσιακά χωριά και μουσεία. Με εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας (AR), που ζωντανεύουν μύθους σε ιστορικούς τόπους. Με ψηφιακούς οδηγοί που συνδέουν παραδοσιακές συνταγές με τοπικές γιορτές. Με οnline φεστιβάλ που φέρνουν κοντά κοινότητες από όλο τον κόσμο.

Αυτές οι δράσεις όχι μόνο προσελκύουν επισκέπτες, αλλά ενισχύουν και την τοπική οικονομία, δίνοντας νέες ευκαιρίες σε δημιουργούς, καλλιτέχνες και επιχειρηματίες.

Η ψηφιακή μνήμη και η ηθική της

Η συλλογή και διάδοση ψηφιακού πολιτισμού συνοδεύεται από κρίσιμα ερωτήματα: Ποιος αποφασίζει τι διατηρείται και τι χάνεται; Πώς προστατεύονται τα πνευματικά δικαιώματα σε παραδοσιακά τραγούδια που ανεβαίνουν στο διαδίκτυο; Τι γίνεται με την αυθεντικότητα όταν ένας μύθος διασκευάζεται σε meme;

Ο Δρ. Καπανιάρης τονίζει ότι «η ψηφιακή λαογραφία χρειάζεται σαφές ηθικό πλαίσιο, ώστε να αποφεύγεται η εμπορευματοποίηση ή η παραχάραξη. Η πρόκληση είναι να αξιοποιηθούν οι νέες τεχνολογίες χωρίς να χαθεί η ουσία της παράδοσης: η συλλογική μνήμη και η αυθεντική έκφραση».

Η παράδοση ως εργαλείο για το μέλλον

Ίσως, το πιο αισιόδοξο μήνυμα του βιβλίου είναι, ότι η παράδοση δεν αποτελεί βάρος, αλλά δύναμη για το μέλλον. Μέσα από την ψηφιακή λαογραφία, η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί να γίνει εργαλείο δημιουργίας, καινοτομίας και κοινωνικής συνοχής.

Η παράδοση παύει να αποτελεί «μουσειακό έκθεμα» καθώς μεταλλάσσεται σε ζωντανό οργανισμό, που μπορεί να αναπτυχθεί μαζί με τη συνδρομή της τεχνολογία.

Στον κόσμο των memes, των hashtags και της τεχνητής νοημοσύνης, η λαογραφία όχι μόνο επιβιώνει, αλλά ανανεώνεται. Και όπως σημειώνει ο συγγραφέας, «δεν πρέπει να τη βλέπουμε ως νοσταλγία για το χθες, αλλά ως δυναμική αφήγηση του σήμερα και πολύτιμο εφόδιο για το αύριο».