Γιάννης Ράζος

Πίσω από την εξομολογητική γλώσσα, τις προσωπικές στιγμές και τις αφηγήσεις παρασκηνίου, διακρίνεται καθαρά μια τριπλή λειτουργία:

• - εργαλείο αυτο-νομιμοποίησης («έκανα λάθη, αλλά κράτησα την πυξίδα»),
• - εργαλείο απονομιμοποίησης παλιών και νέων αντιπάλων,
• - γέφυρα επιστροφής από την ήττα στην αξίωση νέου ρόλου ηγεσίας.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Τσίπρας εμφανίζεται σαν ένας σύγχρονος Ιανός: κοιτάζει ταυτόχρονα προς τα πίσω και προς τα μπροστά. Προς τα πίσω, για να επιλέξει τι θα αναγνωρίσει ως λάθος και τι θα παρουσιάσει ως δικαίωση. Προς τα μπροστά, για να οικοδομήσει μια νέα πολιτική ταυτότητα, περισσότερο «προοδευτικά πατριωτική», πιο θεσμική, πιο «διαχειριστική» – χωρίς όμως να εγκαταλείπει τον πυρήνα του δικού του μύθου.

Η πιο ευδιάκριτη μετατόπιση στην «Ιθάκη» είναι η αλλαγή ταυτότητας. Ο παλιός ηγέτης της «ριζοσπαστικής Αριστεράς» δίνει τη θέση του στον φορέα ενός «νέου προοδευτικού πατριωτισμού». Η στροφή αυτή υπηρετεί δύο στόχους:

1. Να καλύψει το κενό μιας πειστικής δημοκρατικής–πατριωτικής αφήγησης απέναντι στη μακρόχρονη ιδεολογική κυριαρχία της κεντροδεξιάς πάνω στην έννοια «πατρίδα».
2. Να μετακινήσει τον ίδιο τον Τσίπρα από το περιθώριο του αντιμνημονιακού ριζοσπαστισμού προς έναν ευρύτερο κεντροαριστερό/σοσιαλδημοκρατικό χώρο, συμβατό με τις ευρωπαϊκές αξίες.

Αυτή η μετάβαση δεν είναι μόνο ιδεολογική, αλλά και λειτουργική: μετατοπίζει το ερώτημα από το «ποιος υποσχέθηκε τι και δεν το έκανε» στο «ποιος τελικά κράτησε τη χώρα όρθια στην πιο κρίσιμη στιγμή». Η αφήγηση, έτσι, δεν είναι πια ιστορία αποτυχίας ριζοσπαστικής αλλαγής, αλλά ιστορία «υπεύθυνης ηγεσίας» μέσα σε ασφυκτικές συνθήκες.

Εδώ όμως ανακύπτει ένα κεντρικό πρόβλημα: η εξήγηση για το πώς το «Όχι» μετατράπηκε σε «Ναι» παραμένει πολιτικά απονευρωμένη.

• – Δεν απαντά ξεκάθαρα αν η στρατηγική 2012–2015 ήταν αυταπάτη, άγνοια ή κυνική εκμετάλλευση της κοινωνικής οργής.
• – Δεν αντιμετωπίζει μετωπικά το ερώτημα αν το αφήγημα του «σκισίματος των μνημονίων» και του «οι αγορές θα χορεύουν» ήταν πράγματι πίστη σε ένα εναλλακτικό σχέδιο, ή μια συνειδητή υπερβολή για εκλογικά οφέλη

Με αυτόν τον τρόπο, η σχέση του Τσίπρα με την αλήθεια προς την κοινωνία μένει ουσιαστικά εκτός πραγματικής αυτοκριτικής. Η αφήγηση εστιάζει περισσότερο στο «αναγκάστηκα να πάρω μια δύσκολη απόφαση για να μη βγούμε από το ευρώ» και λιγότερο στο «τι υποσχέθηκα, σε τι βαθμό ήξερα ότι ήταν ανέφικτο και γιατί το έκανα».

Η γραμμή είναι σαφής: οι βασικές επιλογές παρουσιάζονται ως σωστές, ενώ τα λάθη περιορίζονται σε λάθη προσώπων και δευτερεύοντες χειρισμούς.

Η «Ιθάκη» προσφέρει ένα χαρακτηριστικό μοτίβο αυτοκριτικής:

• – Γενική και αφηρημένη σχεδόν τελετουργική όταν αφορά τον ίδιο και το ηγετικό κέντρο(«αναλαμβάνω την πολιτική ευθύνη»).
• – Συγκεκριμένη, εξατομικευμένη, συχνά αυστηρή όταν αφορά άλλους: Βαρουφάκη, Λαφαζάνη, Κωνσταντοπούλου, Πολάκη, εσωκομματικοί αντιπάλοι, αλλά και μεταγενέστεροι ηγέτες όπως ο Κασσελάκης.

Εκεί που η αυτοκριτική είναι πιο «τολμηρή» – π.χ. στην παραδοχή λαθών στην υπόθεση Novartis ή στην αναγνώριση ότι ο ΣΥΡΙΖΑ κατέληξε «άτακτος στρατός» – είναι ταυτόχρονα προσεκτικά κωδικοποιημένη ώστε να μην αγγίξει το θεμέλιο της κεντρικής αφήγησης: «Κάναμε λάθη, αλλά η πυξίδα μας ήταν σωστή, και την κρίσιμη στιγμή επιλέξαμε υπεύθυνα».

Αυτό που λείπει, και αποτελεί σημείο αιχμής για πολλούς αριστερούς κριτικούς, είναι:

• – μια σοβαρή ανάλυση για το γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ ηττήθηκε το 2019,
• – γιατί κατέρρευσε εκλογικά το 2023,
• – γιατί δημιουργήθηκε τόσο ισχυρό αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο,
• – και, κυρίως, ποιος ήταν ο ρόλος του Τσίπρα ως αρχιτέκτονα μιας κουλτούρας εξουσίας που συχνά συνδύαζε θεσμικές τάσεις με καταγγελτικό λαϊκισμό.

Η ήττα και η φθορά εμφανίζονται περισσότερο ως αποτέλεσμα «διαπλοκής», εχθρικών ΜΜΕ και ατυχών συνεργατών παρά ως προϊόν δομικών λαθών στρατηγικής, ύφους και πολιτικής κουλτούρας.

Η τραγωδία στο Μάτι είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του ορίου της αυτοκριτικής. Στο βιβλίο, ο Τσίπρας περιγράφει έντονα τη συναισθηματική του κατάρρευση, το «Γιατί Θεέ μου;», την προσωπική του οδύνη. Ανθρώπινα, μπορεί να είναι ειλικρινές. Πολιτικά όμως, δεν αρκεί.

Απουσιάζει:

• – η πλήρης ανάληψη ευθύνης για την επιχειρησιακή ανεπάρκεια,
• – η κριτική των επιλογών προσώπων,
• – η σαφής αποτίμηση της επικοινωνιακής διαχείρισης που βίωσαν πολλοί πολίτες ως προσβολή.

Και, πάνω απ' όλα, λείπει η ευθεία απάντηση στο ερώτημα: «Έπρεπε να παραιτηθώ;».

Εκεί θα φαινόταν αν ο «νέος Τσίπρας» προτάσσει θεσμική ευθύνη αντί προσωπικής επιβίωσης. Η «Ιθάκη» επιλέγει να μείνει στη σφαίρα του προσωπικού δράματος και όχι της θεσμικής αυτοθυσίας.

Η στρατηγική έμφαση στις δύο περιόδους – διακυβέρνηση και αντιπολίτευση – δεν είναι τυχαία.

Στην πρώτη (2015–2019), ο Τσίπρας μπορεί να διεκδικήσει το αφήγημα του ηγέτη που «πήρε δύσκολες αποφάσεις» και «κράτησε τη χώρα στο ευρώ». Εκεί κανείς δεν μπορεί να του φορτώσει τη χρεοκοπία, ούτε να παραγνωρίσει ότι στο τέλος επέλεξε την παραμονή στην ευρωζώνη.

Στη δεύτερη (2019–2023), όμως, αναδεικνύονται τα πραγματικά πολιτικά του ελλείμματα:

• – αδυναμία κατανόησης των μεταβαλλόμενων τάσεων της ελληνικής κοινωνίας,
• – απροθυμία για ουσιαστική αυτοκριτική,
• – ανεπάρκεια στη διαμόρφωση ενός πειστικού εναλλακτικού σχεδίου απέναντι στην τριπλή κρίση (υγειονομική, οικονομική, ενεργειακή),
• – αδυναμία ανανέωσης και ανασυγκρότησης του πολιτικού του χώρου, παρά τη δύναμη του 32%.

Παρά τα παραπάνω, το βιβλίο εξωραΐζει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη δεύτερη περίοδο, εστιάζοντας σε εξωτερικούς παράγοντες και σε λάθη άλλων προσώπων, παρά σε έναν βαθύ απολογισμό στρατηγικής.

Από το σύνολο του βιβλίου, ο Τσίπρας που αναδύεται δεν είναι ο 30άρης ριζοσπάστης των πλατειών και του «Ολαντρέου». Είναι ένας πολιτικός:

• – που έχει μάθει πολλά από την άσκηση εξουσίας,
• – που κατανοεί πολύ καλύτερα τις διεθνείς και ευρωπαϊκές ισορροπίες,
• – που ξέρει πια άριστα να στήνει αφήγημα, εικόνα, ρόλο,
• – που επεξεργάζεται μια νέα πολιτική ταυτότητα, πιο κοντά σε ένα ευρωπαϊκό σοσιαλδημοκρατικό–πατριωτικό προφίλ.

Αλλά ταυτόχρονα είναι ένας πολιτικός που:

• – δεν είναι διατεθειμένος να παραδεχτεί ριζικά την έκταση της αυταπάτης ή της εξαπάτησης του 2015,
• – δεν επιλέγει τη «παραίτηση διά της αλήθειας» στο Μάτι,
• – δεν εμβαθύνει στον τρόπο άσκησης εξουσίας μαζί με τον Καμμένο και το στενό του περιβάλλον,
• – δεν αποδομεί το ίδιο το μοντέλο ηγεσίας και κομματικής κουλτούρας που ο ίδιος οικοδόμησε.

Άρα, αν το ερώτημα είναι:

«Έχουμε έναν πραγματικά νέο Τσίπρα, που έκανε βαθιά αυτοκριτική και αλλάζει μοντέλο πολιτικής;»
Η απάντηση, με βάση την «Ιθάκη», είναι:

έχουμε έναν πιο έμπειρο, πιο επιδέξιο, πιο "συστημικά διαχειρίσιμο" Τσίπρα – αλλά
όχι έναν ριζικά διαφορετικό.

Στο σημερινό πολιτικό τοπίο, όπου:

• – η Νέα Δημοκρατία κυριαρχεί μεν αλλά φθείρεται,
• – η Κεντροαριστερά παραμένει κατακερματισμένη,
• – η κοινωνία βιώνει κούραση, ανασφάλεια και δυσπιστία απέναντι σε όλους,

η «Ιθάκη» λειτουργεί ως δήλωση διαθεσιμότητας. Ο Τσίπρας ζητά να ξαναμπεί στο τραπέζι ως «υποψήφιος ηγέτης ικανότητας διαχείρισης» – όχι πια ως οργισμένος αντισυστημικός, αλλά ως ο πρώην πρωθυπουργός που «έμαθε» και «ωρίμασε».

Το αν η κοινωνία θα του αναγνωρίσει αυτόν τον ρόλο, θα κριθεί όχι μόνο από το βιβλίο, αλλά από το αν θα υπάρξει πράξη που να επιβεβαιώνει την αυτογνωσία που το ίδιο το κείμενο υπαινίσσεται, αλλά δεν ολοκληρώνει.

Μέχρι τότε, η «Ιθάκη» του μοιάζει περισσότερο με μια διαδρομή επανατοποθέτησης, παρά με έναν πραγματικό προορισμό αυτομετασχηματισμού. Ένας σύγχρονος Ιανός, που ξέρει να κοιτάει ταυτόχρονα παρελθόν και μέλλον, αλλά διστάζει ακόμη να κοιτάξει ολοκληρωτικά τον εαυτό του.

Γιάννης Ράζος, Σύμβουλος Στρατηγικής Επικοινωνίας