Το Φραγκοκάστελο, ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης και οι Δροσουλίτες

Με ένα φρούριο της Κρήτης, με μεγάλη ιστορία, το Φραγκοκάστελο, θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Με ιστορία αιώνων, το Φραγκοκάστελο έχει συνδεθεί επίσης και με τους Δροσουλίτες, με τους οποίους θα ασχοληθούμε εκτενώς στο τρίτο μέρος του άρθρου.

Το Φραγκοκάστελο

Το Φραγκοκάστελο είναι φρούριο που βρίσκεται στα δυτικά της νότιας ακτής του νομού Χανίων της Κρήτης, στην περιοχή των Σφακίων.
Τα Σφακιά αποτελούν μέχρι σήμερα μια δυσπρόσιτη τοποθεσία. Ο επιβλητικός όγκος των Λευκών Ορέων δεσπόζει στην περιοχή και έχει καθορίσει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία τους. Στο ανατολικό τμήμα των Σφακίων, τα Λευκά Όρη δεν φτάνουν ως τη θάλασσα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια εκτεταμένη πεδινή έκταση την οποία εκμεταλλεύθηκαν, καθώς είναι και ιδιαίτερα εύφορη, οι κάτοικοι των γύρω περιοχών.

Ίχνη ανθρώπινης παρουσίας γύρω απ’ το Φραγκοκάστελο, υπάρχουν από τα προϊστορικά χρόνια. Εκτεταμένες ήταν και οι ρωμαϊκές θέσεις, ενώ η ακμή της περιοχής φαίνεται ότι συνεχίστηκε και κατά τα πρωτοβυζαντινά χρόνια (6ος αιώνας).

Με τις αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα, φαίνεται ότι αρχίζει η παρακμή και η εγκατάλειψη της περιοχής. Μετά την αραβοκρατία (823-961), η οικιστική δομή της Κρήτης αλλάζει σημαντικά και δημιουργούνται νέοι οικισμοί στην ενδοχώρα.

Στα χρόνια της Βενετοκρατίας (1204-1669), η σημερινή περιοχή των Σφακίων, ανήκει σχεδόν ολόκληρη στην οικογένεια των Σκορδύληδων, από την οποία κατάγονταν οι μεγάλες οικογένειες των Πατέρων και των Παπαδόπουλων που κυριαρχούσαν στα ανατολικά Σφακιά.
Από το δεύτερο μισό του 13ου και κυρίως το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, παρατηρείται πάλι δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή των ανατολικών Σφακίων. Τον 13ο αιώνα, βορειοανατολικά του φρουρίου, χτίζεται και τοιχογραφείται ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικήτα, στη θέση του ιερού βήματος παλαιοχριστιανικής βασιλικής που υπήρχε εκεί.

Τον 14ο αιώνα, χτίζεται ο ανάλογος ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου (στα Σφακιά ονομάζεται “Α(ρχι)στράτηγος”), στη θέση άλλης βασιλικής. Την ίδια περίοδο, υπάρχουν μαρτυρίες για την ύπαρξη των οικισμών Πατσιανός, Καψοδάσος και Σκαλωτή, κοντά στην πεδιάδα.

Ήδη από το 1340, οι φεουδάρχες των Χανίων έστειλαν στη Βενετία τον ευγενή Tomaso Vizzamano για να μεταφέρει αιτήματά τους. Ανάμεσα σ ’αυτά και η οικοδόμηση φρουρίου στη θέση Άγιος Νικήτας. Η αρχική απάντηση των Βενετών, ήταν ότι για την αναγκαιότητα και τη χρηματοδότηση του έργου, θα έπρεπε να απευθυνθούν στον Δούκα και το Συμβούλιο της Κρήτης. Το ίδιο έγινε και δυο χρόνια αργότερα. Τελικά, το 1371, οι Βενετοί δέχτηκαν τα πιεστικά αιτήματα των Κρητικών και αποφάσισαν ότι είναι ανάγκη να οικοδομηθεί ένα φρούριο “in loco vocato Sancto Nicheta, ad mare austri, ubi est bonus portus et aqua fontana” (“στον τόπο που ονομάζεται Άγιος Νικήτας, στη θάλασσα του νότου, όπου υπάρχει καλό (ασφαλές) λιμάνι και πηγές νερού”).
Οι βασικοί λόγοι που έκαναν τους Βενετούς να αποδεχτούν τελικά το αίτημα των Σφακιανών, ήταν η ανάγκη προστασίας από τους πειρατές αλλά και ο έλεγχος των ανυπότακτων ντόπιων.

Το 1371, ξεκίνησε λοιπόν η κατασκευή του κάστρου, με πέτρες από τα ερείπια αρχαίου κοντινού οικισμού. Ωστόσο, οι Βενετοί συνάντησαν δυσκολίες, καθώς, ό,τι έχτιζαν την ημέρα, καταστρεφόταν το βράδυ από έξι αδέλφια, τους Πατσούς ή Πατσιανούς. Τελικά αυτοί συνελήφθησαν και απαγχονίστηκαν στο εσωτερικό του κάστρου για παραδειγματισμό.

Το φρούριο ολοκληρώθηκε το 1374. Οι Βενετοί το ονόμασαν αρχικά “κάστρο του Αγίου Νικήτα”, από τη γειτονική εκκλησία, τελικά επικράτησε όμως η ονομασία Φραγκοκάστελο, δηλαδή φρούριο των Φράγκων, των καθολικών. Με αυτή την ονομασία Castel franco ή Franco Castello, το βρίσκουμε σε έγγραφα και χάρτες της εποχής.

Το 1570, επί Βενετοκρατίας, κατέλαβε το φρούριο ο Γεώργιος Καντανολέος ή Γαδανολέος, έχοντας ξεσηκώσει αρκετούς Κρητικούς. Χρησιμοποίησε το Φραγκοκάστελο ως ορμητήριο για τις επιχειρήσεις του. Τελικά, η επανάσταση απέτυχε.
Σχεδόν ερειπωμένο το βρήκε ο γενικός προβλεπτής Nikolo Dona(1593-1597), ο οποίος το ανακατασκεύασε, όπως αναφέρει ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola.

Λίγα χρόνια αργότερα, μεγάλες επισκευές κάνει και ο προβλεπτής των Σφακίων. Το 1631, ο μηχανικός Rafaello Monanni, ο οποίος μας άφησε κι ένα λεπτομερές σχέδιο του Φραγκοκάστελου, σημειώνει ότι το φρούριο “είναι με ψηλούς τοίχους, με τέσσερις πύργους, όχι πολύ παλιό, αλλά ακατοίκητο”.
Ο προβλεπτής Lorenzo Contarini, πρότεινε την αναστήλωση του κάστρου, όμως η ουσιαστική παρέμβαση έγινε το 1645, στη διάρκεια της οθωμανικής εκστρατείας για κατάληψη της Κρήτης, από τον γενικό προβλεπτή Andrea Corner, ο οποίος διέθεσε χίλιες λίρες για στερεωτικές εργασίες. Το Φραγκοκάστελο το υπερασπίστηκαν απέναντι στους Τούρκους, οι Παπαδόπουλοι, οι οποίοι στο παρελθόν είχαν αντιδράσει για την οικοδόμησή του!
Στα Ορλοφικά (1770), το φρούριο χρησιμοποιήθηκε για στρατοπέδευση των τουρκικών στρατευμάτων που είχαν σταλεί εναντίον των επαναστατημένων Σφακιανών. Σ’ αυτό παραδόθηκε στους Τούρκους το 1770 ο Σφακιανός οπλαρχηγός Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης, μαζί με προκρίτους της περιοχής. Στη συνέχεια οδηγήθηκε στο Ηράκλειο, όπου γδάρθηκε ζωντανός…

Χατζημιχάλης Νταλιάνης

Άρρηκτα συνδεδεμένος με τη νεότερη ιστορία του Φραγκοκάστελου είναι ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός του 1821 Χατζημιχάλης Νταλιάνης. Πρόκειται για έναν παράτολμο, σχετικά άγνωστο ήρωα που διέθεσε σχεδόν όλη την περιουσία του για τις ανάγκες του Αγώνα.
Γεννήθηκε στο Δελβινάκι Πωγωνίου Ιωαννίνων (που σήμερα είναι Ιστορική Έδρα του Δήμου Πωγωνίου) το 1775. Το πραγματικό του ονοματεπώνυμο ήταν Μιχαήλ Χρήστου. Μετά από ένα ταξίδι στους Άγιους Τόπους και την βάπτισή του στον ποταμό Ιορδάνη, προστέθηκε στο όνομά του το «χατζής» όπως γινόταν με όλους τους προσκυνητές την εποχή εκείνη.

Το Νταλιάνης προέρχεται από το νταλιάνι (τύπος εμπροσθογεμούς ντουφεκιού που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά την Επανάσταση του '21).
Ο Νταλιάνης, σε νεαρή ηλικία, πήγε στην Τεργέστη όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο καπνού και απέκτησε σημαντική περιουσία. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία το 1816, εργάστηκε δραστήρια για την προετοιμασία της Επανάστασης και το 1825, με ένα σώμα ιππικού που είχε συγκροτήσει, πήρε μέρος σε διάφορες μάχες εναντίον των Αιγυπτίων του Ιμπραήμ και διακρίθηκε στη μάχη της Δαβιάς (12 Αυγούστου 1825).

Στις αρχές του 1826, ηγήθηκε εκστρατείας στον Λίβανο. Εκτός απ' τον Νταλιάνη, επικεφαλής της εκστρατείας αυτής που έγινε χωρίς την έγκριση της κυβέρνησης, ήταν οι Βάσος Μαυροβουνιώτης και Νικόλαος Κριεζιώτης. Τα έξοδα των 800 ανδρών που πήραν μέρος σ' αυτή την, αποτυχημένη τελικά, εκστρατεία (Φεβρουάριος-Μάρτιος 1826) καταβλήθηκαν από τον Χατζημιχάλη Νταλιάνη (σε προσεχές μας άρθρο θα ασχοληθούμε εκτενώς με αυτήν).
Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, πήρε μέρος τον Οκτώβριο και τον Δεκέμβριο του 1826 σε επιχειρήσεις του Καραϊσκάκη στη βορειοδυτική Αττική εναντίον των τουρκικών φρουρών που προορίζονταν για την ενίσχυση της πολιορκίας της Ακρόπολης και στη συνέχεια, πάλι με τον Καραϊσκάκη, στην προσπάθειά του, να βοηθήσει τους πολιορκημένους στην Ακρόπολη.

Μετά τον θάνατο του Καραϊσκάκη στο Φάληρο (Απρίλιος 1827), πήγε στην Κρήτη και στις 5 Ιανουαρίου 1828, επικεφαλής πεζών και 100 ιππέων αποβιβάστηκε στη Γραμβούσα και στη συνέχεια μετακινήθηκε στα Σφακιά στις αρχές Μαΐου.
Το Φραγκοκάστελο το "κράταγαν" Κρητικοί οπλαρχηγοί με τις αντάρτικες ομάδες τους, ο Τσουδερός, ο Δεληγιαννάκης και άλλοι. Σ' αυτούς προστέθηκε και ο Χατζημιχάλης με τους άνδρες του.

Οι Κρητικοί οπλαρχηγοί τον ενημέρωσαν ότι δεν θα είχαν καμία τύχη αν έμεναν στο Φραγκοκάστελο και του πρότειναν να πάνε στα γύρω βουνά για να αντιμετωπίσουν τους Τουρκαλβανούς του Μουσταφά πασά, βαλή της Κρήτης, παλιού γνωστού του Νταλιάνη από την Κωνσταντινούπολη.
Οι προσπάθειες των Κρητικών να μεταπείσουν τον Χατζημιχάλη απέτυχαν. Ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός πίστευε ότι τα 4 κανόνια του και οι γενναίοι ιππείς του μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τις υπέρτερες εχθρικές δυνάμεις. Μαζί του έμειναν από τις 8 Μαΐου και έπειτα, μερικοί πιστοί Κρητικοί υπό τον Α. Μανουσογιαννάκη.

Τις εχθρικές δυνάμεις αποτελούσαν 4.000 πεζοί και 400 ιππείς, ενισχυμένοι με τρία κανόνια και ένα βομβοβόλο.
Κάποιες εξορμήσεις του Νταλιάνη έξω από το κάστρο στέφθηκαν από επιτυχία αναπτερώνοντας το ηθικό των Ελλήνων που ήταν κλεισμένοι στο Φραγκοκάστελο. Στις 18 Μαΐου 1828, οι Τουρκαλβανοί επιτέθηκαν εναντίον του κάστρου. Όσοι βρίσκονταν στο κεντρικό οχύρωμα, με επικεφαλής τον Κυριακούλη Αργυροκαστρίτη, αγωνίστηκαν γενναία. Ήταν δεμένοι με αλυσίδες στα πόδια και είχαν πάρει μια απόφαση: να πολεμήσουν μέχρι τέλους. Να νικήσουν τους εχθρούς ή να σκοτωθούν. Τελικά δεν έζησε κανείς…

Στο ανατολικό τμήμα του φρουρίου, βρισκόταν ο Χατζημιχάλης με τους ιππείς και άλλους άνδρες. Ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός πολέμησε γενναία. Μάλιστα, σε μία έξοδό του, σκότωσε πολλούς Τουρκαλβανούς και προκάλεσε πανικό στους εχθρούς. Στην προσπάθειά του όμως να επιστρέψει στο Φραγκοκάστελο, ένας Τούρκος καβαλάρης τον αποκεφάλισε με το γιαταγάνι του. Το κεφάλι του γενναίου Νταλιάνη κατέληξε σαν πεσκέσι τον Μουσταφά πασά που παρακολουθούσε τις συμπλοκές από μια θέση του Θυμέ.

Οι πολιορκημένοι κράτησαν το κάστρο μια βδομάδα ακόμα τρώγοντας άψητα κρέατα από πρόβατα που είχαν φέρει ζωντανά αφού δεν είχαν ξύλα για ν' ανάψουν φωτιά ούτε και νερό. Μαθαίνοντας οι Σφακιανοί τις δυσάρεστες εξελίξεις, έτρεξαν σε βοήθεια των πολιορκημένων.
Φαίνεται ότι επιτέθηκαν στους Τουρκαλβανούς (αλλού διαβάζουμε ότι υπήρξε συμφωνία με τον Μουσταφά) και έδωσαν τη δυνατότητα στους πολιορκημένους να φύγουν. 338 Έλληνες και 1.058 Τουρκαλβανοί σκοτώθηκαν. Το κεφάλι του Νταλιάνη και το σώμα του, μετά από το τέλος των μαχών, το βρήκε μια καλόγρια και το έθαψε στο γειτονικό εκκλησάκι του άγιου Χαράλαμπου.
Mέσα και γύρω από το κάστρο, τα πτώματα των γενναίων ανδρών του Χατζημιχάλη Νταλιάνη, έγιναν βορά των όρνιων αλλά και "τροφή" για έναν θρύλο που ζει ως τις μέρες μας: τους Δροσουλίτες.

Οι Δροσουλίτες (ή Δροσίτες)

Το Φραγκοκάστελο, το οποίο κατέστρεψε το 1828 ο Μουσταφά πασάς, επισκευάστηκε αργότερα από τους Οθωμανούς, που το θεωρούσαν απαραίτητο για να αντιμετωπίσουν τους ατίθασους και διαρκώς εξεγερμένους Κρητικούς.
"Λένε πως σαν πάει κανείς Μάιο μήνα στο Φραγκοκάστελο, αξημέρωτα, προτού βγει ο ήλιος, με τη δροσιά της αυγής, θα δει μια μεγαλόπρεπη στρατιά να περνά. Άνδρες ψηλοί, στα γκρίζα ντυμένοι, με τον οπλισμό τους ακέραιο προχωρούν σκυθρωποί κι αμίλητοι, αθόρυβοι πάνω στην άμμο, από την εκκλησία του Αγ. Χαράλαμπου προς το Φραγκοκάστελο. Είναι οι Δροσουλίτες που χρόνια τώρα τούτες τις ώρες του Μαΐου αφήνουν τα σκοτάδια που φωλιάζουν και ξαναγυρίζουν στον τόπο που πολέμησαν και χάθηκαν τίμια και περήφανα…", γράφει ο Στρατής Μολινός στο βιβλίο του "Θρύλοι των Κάστρων μας".
Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες, και σύγχρονες ακόμα, για τους Δροσουλίτες (ή Δροσίτες), που εμφανίζονται τα χαράματα, τις τελευταίες ημέρες του Μαΐου, εφόσον υπάρχει ακόμα μεγάλη υγρασία στην ατμόσφαιρα. Το όνομά τους το οφείλουν στη δροσιά που επικρατεί κατά την εμφάνισή τους. Εξαφανίζονται με την πρώτη ηλιαχτίδα ή όταν κάποιος που βρίσκεται εκεί κοντά τους πλησιάζει.

Οι ηλικιωμένοι, διηγούνται πολλές ιστορίες για τους Δροσουλίτες.
"Τους είδα με τα μάτια μου, όχι μία αλλά εκατό φορές. Όχι μόνο Μάη, αλλά όλο το χρόνο. Αρκεί να ξυπνάς πριν τα χαράματα και να έχεις υπομονή. Εδώ και πενήντα χρόνια τους βλέπω, κανονικούς ανθρώπους να μπαίνουν στο κάστρο. Δεν είναι παραμύθι, αν τους δεις θα το πιστέψεις", διηγήθηκε στον Νικόλαο Κουμαρτζή ("Κάστρα & Θρύλοι στην Ελλάδα") πριν μερικά χρόνια ,ο 87χρονος τότε, Σφακιανός κυρ – Γιώργος.

Στα τέλη της δεκαετίας του '70, ο κάτοικος της περιοχής Γεώργιος Παπαδάκης, είπε στον Γ. Π. Γκίκα:
"Όταν είναι μπουνάτσα και η θάλασσα είναι ήσυχη σαν το γάλα, όλη τη χρονιά φαίνουνται οι Δροσουλίτες. Εγώ τους είδα και Γενάρη ακόμα. Είναι άνθρωποι δύο μέτρα ύψος, φορούνε ρούχα σταχτιά και η φάλαγγα τραβάει κατά τα' ανατολικά. Είναι οι ψυχές των αποθαμένων, αυτουνών που σκοτώθηκαν επαέ, στο Φραγκοκάστελο, τότες με τον Νταλιάνη…".

Το 1942, μάρτυρες της παρουσίας των Δροσουλιτών, ήταν οι Γερμανοί κατακτητές! Ένα πρωινό, λίγο πριν βγει ο ήλιος, Γερμανοί στρατιώτες ενός φρουρίου κοντά στο Φραγκοκάστελο είδαν αρκετούς ανθρώπους, σε παράταξη και οπλισμένους, να περπατούν και να μπαίνουν στο εσωτερικό του κάστρου.
Αμέσως ζήτησαν βοήθεια από τη στρατιωτική μονάδα στα Χανιά και οι ίδιοι έλαβαν θέσεις στα χαρακώματα, έτοιμοι να αντιμετωπίσουν… τις μυστηριώδεις σκιές. Εκείνη την ώρα, περνούσαν έξω από το κάστρο με τους Γερμανούς, δύο τσομπάνηδες ανέμελοι. Οι Γερμανοί τους ρώτησαν: "Πολλοί Άγγλοι στο καστέλι;"
Οι τσοπάνηδες γέλασαν και τους είπαν: "Οι Δροσουλίτες είναι".
Τελικά οι σκιές χάθηκαν στο κάστρο και οι Γερμανοί ζήτησαν να μην έρθουν ενισχύσεις. Επειδή όμως δεν πίστεψαν απόλυτα την ιστορία με τους Δροσουλίτες, ανέκριναν όλους τους κατοίκους της περιοχής, ρωτώντας με επιμονή για τις μυστηριώδεις σκιές του Φραγκοκάστελου!

Μερικές ερμηνείες για τους Δροσουλίτες

Ο μοναδικός θρύλος των Δροσουλιτών, έχει περάσει τα ελληνικά σύνορα και έχει γίνει γνωστός και στο εξωτερικό, ως ένα αυθεντικό επαναλαμβανόμενο ανεξήγητο φαινόμενο. Με τους Δροσουλίτες ασχολήθηκαν πολλοί επιστήμονες (ακόμα και ψυχίατροι!).
"Κάποιοι είπαν ότι πρόκειται για σκιές που έρχονται από τα βουνά και πέφτουν πάνω στους υδρατμούς της παραλίας μπροστά απ' το κάστρο, δημιουργώντας έτσι μορφές που κάποιες φορές μοιάζουν με ανθρώπους.
Άλλοι ανέφεραν ότι πρόκειται για ομαδική αυθυποβολή των κατοίκων της περιοχής και άλλοι ότι αποτελούν αντικατοπτρισμούς από στρατιώτες και αντικρινής Λιβύης ή από καραβάνια που διασχίζουν τις ακτές της Κυρηναïκής και προβάλλονται στο Φραγκοκάστελο, όταν οι ατμοσφαιρικές συνθήκες το επιτρέπουν".
(Νικόλαος Κουμαρτζής, "Κάστρα & Θρύλοι στην Ελλάδα")

Πάντως, οι Δροσουλίτες αποτελούν σπάνιο οπτικό φαινόμενο και για να εμφανιστούν θα πρέπει να υπάρχουν οι κατάλληλες ατμοσφαιρικές συνθήκες, την κατάλληλη εποχή (τέλη Μαΐου).

Ο Γ.Π. Γκίκας, γράφει: "Οι Δροσουλίτες, ας πούμε, δεν είναι τίποτ' άλλο παρά ένα από φαινόμενο φυσικό. Το τοπίο, η φύση και οι δροσοσταλίδες της πρωινής άχνας, μετατρέπουν την πραγματικότητα σε ουτοπία, που, εμείς, την αιχμαλωτίζουμε σε κάμποσες σελίδες και την μεταβάλουμε σε μιαν αλαφροΐσκιωτη αναγκαιότητα για εθνωφελή διδαχή».

Οι Δροσουλίτες δεν παύουν να αποτελούν ένα μυστήριο. Και όσοι είναι τυχεροί ή αλαφροΐσκιωτοι, αν βρεθούν χαράματα του Μαΐου στο Φραγκοκάστελο, θα τους δουν να βαδίζουν σε άρτια στρατιωτική παράταξη προς το κάστρο εκεί όπου πριν από 190 χρόνια δόθηκε μια από τις αμέτρητες σκληρές μάχες των Ελλήνων για τη λευτεριά…

Πηγές: Νικόλαος Κουμαρτζής, «Κάστρα & Θρύλοι στην Ελλάδα», εκδόσεις Δαιδάλεος, Θεσσαλονίκη 2017.
Γιάννης Π. Γκίκας, «Κάστρα – Ταξίδια, στην Ελλάδα του Θρύλου και της Πραγματικότητας», Β’ Τόμος, Εκδοτικός Οίκος «Αστήρ», 1991 (Β’ Έκδοση).
Στρατής Αλ. Μολίνος, «Θρύλοι των Κάστρων μας», Εκδόσεις Φιλιππότη, 1995.
Μ.Γ. Ανδιανάκης. «Το Φρακγκοκάστελλο των Σφακίων», Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 1998.