Αλβανός πανεπιστημιακός: «Ο δικέφαλος αετός στη σημαία μας είναι βυζαντινός, δεν μας εκφράζει»

Ένα από τα θέματα που έχουν απασχολήσει κατά καιρούς ειδικούς και μη σε Ελλάδα και Αλβανία, αλλά και σε άλλες χώρες, είναι η προέλευση του δικέφαλου αετού, που αποτελεί εθνικό σύμβολο της γειτονικής χώρας και μάλιστα κοσμεί και τη σημαία της από την ίδρυση του αλβανικού κράτους.

Κάποιοι στην Αλβανία λένε ή γράφουν ότι πρόκειται για αλβανικό σύμβολο, το οποίο στη συνέχεια υιοθετήθηκε από το ανατολικό ρωμαϊκό κράτος και έγινε βυζαντινό σύμβολο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο δικέφαλος αετός ήταν το σύμβολο του εθνικού ήρωα των Αλβανών Γεωργίου Καστριώτη ή Σκεντέρμπεη, στον οποίο έχουμε αφιερώσει ένα εκτενέστατο άρθρο στις 5 Μαΐου 2018, που είχε μεγάλη απήχηση και περισσότερα από 250 σχόλια.

Φυσικά οι Έλληνες, και όχι μόνο, επιστήμονες έχουν την άποψη ότι πρόκειται για καθαρά βυζαντινό σύμβολο, το οποίο χρησιμοποίησαν εκ των υστέρων στη σημαία τους οι Αλβανοί. Ποια είναι τελικά η πραγματικότητα και γιατί ασχολούμαστε σε φαινομενικά άσχετο χρόνο με τον δικέφαλο αετό; Αφορμή για το σημερινό μας άρθρο είναι οι δηλώσεις του Αλβανού πανεπιστημιακού Mark Marku ότι «ο δικέφαλος αετός που αποτελεί το εθνικό έμβλημα της Αλβανίας δεν τους εκφράζει (εννοεί τους συμπατριώτες του)». Μάλιστα ο Marku θεωρεί άσχημο ο δικέφαλος αετός, που «είναι σύμβολο των Ρωμιών, να εκπροσωπεί την Αλβανία»(Πηγή: himara.gr). Ποιος είναι όμως ο Mark Marku(Μάρκος Μάρκου); Πρόκειται για τον επικεφαλής της ομάδας τουEJO(European Journalism Observatory), δηλ. του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Δημοσιογραφίας στην Αλβανία ο οποίος προΐσταται του τμήματος Δημοσιογραφίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου των Τιράνων. Έχει σπουδάσει στη Γαλλία. Συγκεκριμένα, έλαβε το μεταπτυχιακό του από το IRCOM της Anger και το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο Paris II. Στο παρελθόν εργάστηκε ως δημοσιογράφος, συντάκτης και αρχισυντάκτης σε αρκετές αλβανικές εφημερίδες. Το 1995 έγινε λέκτορας στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο των Τιράνων, του οποίου σήμερα είναι καθηγητής. Ειδικεύεται στη σημειωτική, την ιστορία και την ηθική των ΜΜΕ κλπ. Παράλληλα, αρθρογραφεί σε διάφορα έντυπα και διαδικτυακά μέσα.

Θα πουν, και δικαιολογημένα, πολλοί καταγόμενοι από τη γειτονική χώρα, αλλά και Έλληνες ,ότι «εντάξει, εξέφρασε μία άποψη κάποιος Αλβανός πανεπιστημιακός, αυτό δεν αποδεικνύει τίποτα, ο δικέφαλος αετός είναι καθαρά αλβανικό σύμβολο». Μήπως είναι όντως έτσι και ο Mark Marku κάνει λάθος; Ας δούμε λοιπόν μέσα από πηγές όπως πάντα την ιστορία του συμβόλου αυτού.

Η ιστορία του αετού και του δικεφάλου αετού – Αρχαιότητα

Όπως γράφει πολύ εύστοχα ο αείμνηστος νομικός και πανεπιστημιακός Νικόλαος Πανταζόπουλος(1912 – 2001) στο βιβλίο του «Ο ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ ΑΕΤΟΣ, Η εξέλιξη ενός συμβόλου»:«Ο αετός ο βασιλιάς των πουλιών, μονοκέφαλος ή δικέφαλος, είναι το αρχέγονο σύμβολο για την προέλευση της επίγειας ισχύος. Είναι ταυτοχρόνως το νεωτερικό σύμβολο που διατηρεί, όπως δείχνουν οι εμβληματικές του παραστάσεις και αναπαραστάσεις, τη φρεσκάδα και την ικανότητα ενός έθνους να συντηρεί και να ανανεώνει υψηλές έννοιες και στόχους».

Ο αετός ήταν από τα πανάρχαια χρόνια το ισχυρότερο πτηνό του ουρανού και συνδέθηκε με πολλούς μύθους και παραδόσεις σχετικές με θεούς και βασιλιάδες, γιατί θεωρήθηκε σύμβολο δύναμης και μεγαλείου.

Στην αρχαία ελληνική μυθολογία ήταν το κατεξοχήν θεϊκό πτηνό και ήταν σύμβολο του πατέρα των θεών, του Δία και φορέας του θεϊκού του όπλου, του κεραυνού. Σχετική αναφορά υπάρχει ήδη στον Όμηρο, ο οποίος τον αναφέρει ως το προσφιλέστατο πτηνό του Δία:«ος τε σοι αυτώ φίλτατος οιωνών». Είναι γνωστός και ο μύθος που αναφέρει ο Στράβωνας (9,419) ότι θέλοντας να βρει ο Δίας πού ήταν το κέντρο της Γης έστειλε δύο αετούς, τον έναν προς την Ανατολή και τον άλλο προς τη Δύση. Αυτοί συναντήθηκαν πάνω από τους Δελφούς και έτσι «εκάλεσαν(αυτούς) της γης ομφαλόν». Σε ανάμνηση αυτής της παράδοσης είχαν στηθεί δύο χρυσοί αετοί πάνω στον λίθινο ομφαλό που βρισκόταν μέσα στον ναό του Απόλλωνα. Στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων οι αγώνες δρόμων να άρχιζαν με την ύψωση στον βωμό του σταδίου ενός χάλκινου αετού με τη βοήθεια ενός μηχανισμού (Παυσανίας 6, 20,12).

Ο δικέφαλος αετός ως διακοσμητικό σύμβολο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους Χετταίους. Υπάρχει σε αρχαιολογικά ευρήματα που χρονολογούνται από τον 20ο π. Χ. έως τον 13οπ. Χ. αιώνα. Κυλινδρικές σφραγίδες που ανακαλύφθηκαν στο Bogazkoy, πρωτεύουσα των Χετταίων που βρίσκεται στη σημερινή Τουρκία, έχουν την απεικόνιση ενός δικέφαλου αετού με φτερά. Άλλες δύο παραστάσεις έχουν βρεθεί σε δύο αρχαία μνημεία: στο Alacahoyuk(περ. 1400 π. Χ.) και στο Yazilikaya(πριν το 1250 π.Χ.). Την τελευταία περίοδο των Χετταίων (9ος-7ος π. Χ. αι.) ο δικέφαλος αετός παύει να χρησιμοποιείται και τελικά εξαφανίζεται μετά το τέλος της αυτοκρατορίας.

Μια άλλη χρήση του δικεφάλου αετού εμφανίζεται κατά την περίοδο εξουσίας της δυναστείας των Αρσακιδών στην Αρμενία από την οικογένεια Mamikonian από τον 3ο ως τον 9ο αιώνα (Πηγή: Βικιπαίδεια).

Πάντως, σύμφωνα με τον Ι. Ν.Σβορώνο, διπλασιασμός ζώων υπάρχει και στον ελληνικό χώρο. Στους αθηναϊκούς διόβολους(νομίσματα αξίας δύο οβολών) των μακεδονικών χρόνων απεικονίζεται κουκουβάγια που έχει δύο σώματα, τα οποία όμως καταλήγουν σε ένα κεφάλι. Τι ακριβώς συμβολίζει αυτή η περίεργη κουκουβάγια παραμένει άγνωστο. Ο ίδιος, αναφέρει ότι η πρώτη ξεκάθαρη απεικόνιση δικέφαλου αετού στην Ελλάδα, υπάρχει στα ευρήματα του ιερού της Ορθίας Αρτέμιδας, στη Σπάρτη(περ. 800 π.Χ.). Οι μινωικές σφραγίδες της Ζάκρου στην Κρήτη και τα ευρήματα του Σλίμαν στις Μυκήνες, παριστάνουν πιθανότατα ζευγάρια δύο τέλειων δίδυμων αετών και όχι δικέφαλο αετό.

Αλλά και στις Μυκήνες στις ανασκαφές που έκανε ο μεγάλος αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας στα τέλη του 19ου αιώνα βρέθηκαν λίθοι στους οποίους εικονίζεται στον μεν πρώτο λιοντάρι με δύο σώματα, ένα κεφάλι, το οποίο στέκεται μπροστά σε βωμό, ενώ στον δεύτερο, το λιοντάρι είναι φτερωτό και κερασφόρο. Και οι δύο λίθοι χρονολογούνται από το 1500 π. Χ. Ο αετός χρησιμοποιήθηκε από την περσική δυναστεία των Αχαιμενιδών, ενώ εκείνος που τον καθιέρωσε ως σύμβολο ισχύος ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος. Άλλωστε, υπάρχει και η παράδοση ότι δύο αετοί έμειναν στη στέγη του ανακτόρου του Φίλιππου, όλη τη μέρα της γέννησης του Αλέξανδρου , ως θεϊκό σημάδι ότι αυτός θα βασίλευε σε Ευρώπη και Ασία. Τον αετό μονιμοποίησε ως έμβλημα μεγάλης κρατικής δύναμης ο δημιουργός των μεγάλου ελληνιστικού βασιλείου της Αιγύπτου Πτολεμαίος Α’ ο Σωτήρ.

Αλλά και στη Ρώμη η χρήση του αετού ήταν πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με τους ρωμαϊκούς μύθους, αετός ανήγγειλε στον Ταρκύνιο ότι θα ανέβαινε στον βασιλικό θρόνο. Ο αετός παρέμεινε σύμβολο και της ρωμαϊκής δημοκρατίας, ενώ αργότερα τον υιοθέτησε και η αυτοκρατορική Ρώμη. Και ως στρατιωτικό έμβλημα χρησιμοποιήθηκε όμως ο αετός, αρχικά από τους Αιγύπτιους και αργότερα από τους Ασσύριους. Συνοψίζοντας οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τον δικέφαλο ήταν οι Χετταίοι όχι όμως ως σύμβολο ισχύος, αλλά ως θρησκευτικό σύμβολο και ως μέσο σε εμπορικές συναλλαγές.

Πάντως ο Ι. Ν. Σβορώνος, αναφέρει ότι οι Ασσύριοι χρησιμοποίησαν πρώτοι τον δικέφαλο αετό, ενώ ακόμα χρησιμοποιήθηκε από τους Βαβυλώνιους.

Μεσαίωνας – Βυζάντιο

Στη Δυτική Ευρώπη ο αετός εμφανίστηκε στα χρόνια του Κάρολου του Παχύ (9ος αιώνας) στα γαλλικά σκούδα (νομίσματα).

Τον 11ο αιώνα οι Γερμανοί αυτοκράτορες φιλοδοξώντας να εμφανίζονται ως κληρονόμοι της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, τοποθέτησαν τον αετό στα οικόσημά τους. Αργότερα ο αετός χρησιμοποιήθηκε ως οικόσημο στη Ρωσία, την Πρωσία, την Πολωνία και αλλού.Ας δούμε όμως τι έγινε με τον δικέφαλο αετό στο Βυζάντιο.

Οι περισσότερες πηγές, κάνουν λόγο για χρήση του δικέφαλου αετού πρώτη φορά, από την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους (1204). Ωστόσο, ο δικέφαλος αετός δεν ήταν άγνωστος και πριν το 1204 στο Βυζάντιο. «Το χρησιμοποιούσαν (ενν. το έμβλημα), στην Καππαδοκία, στον Μυστρά και στην Τραπεζούντα, ήταν δε συνηθισμένο εκκλησιαστικό σύμβολο» (ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ).

Ο Ι.Ν. Σβορώνος μάλιστα, αναφέρεται σε διακοσμητικό ανάγλυφο βυζαντινής εκκλησίας που βρίσκεται στο Miafarkin (στο σημερινό Κουρδιστάν), το οποίο σύμφωνα με τον «Αττίλα της ιστορίας της τέχνης», Γιόζεφ Στριγκόφσκι, , χρονολογείται μεταξύ 8ου και 9ου αιώνα. Μάλιστα, ανάγλυφα ακριβώς της ίδιας τεχνοτροπίας, υπάρχουν στη μονή Παναγίας Σκριπούς στον Ορχομενό, η οποία ανεγέρθηκε γύρω στο 870 και στην παλαιά μητρόπολη της Αθήνας, την Παναγίας τη Γοργοεπήκοο (του νυν Αγίου Ελευθερίου). Πρόκειται για το γνωστό παρεκκλήσι της (σημερινής) Μητρόπολης Αθηνών, το οποίο χρονολογείται από τον 12ο αιώνα.

Στο Βυζάντιο επίσης, έχουμε μαρτυρία για χρήση του αετού, και μάλιστα αργυρού, στη σημαία του Βασίλειου Α’ του Μακεδόνα (867-886), ο οποίος είδε στο όνειρό του αετό. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου (913-959), αναφέρεται η χρήση αετού σε ιμάτια. Δεν υπάρχει όμως διευκρίνιση αν πρόκειται για δικέφαλο αετό. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204, επιβίωσαν τρία ελληνικά κράτη: το Δεσποτάτο της Ηπείρου, η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Παρά την εδαφική κατάτμηση, η ιδέα της ενότητας-οικουμενικότητας (principium unitatis), η οποία από τα χρόνια του Ιουστινιανού αποτελούσε τον κεντρικό άξονα της πολιτικής θεωρίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ως κληρονόμου του Imperium Romanum, όχι απλά δεν καταλύεται αλλά αναβιώνει και αποκτά βάση με το Silentium. Με τον λόγο του θρόνου δηλαδή που εκφώνησε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις (1206-1222), το 1208 κατά την ενθρόνισή του ως «Βασιλεύς Ρωμαίων».

«Στο διάγγελμά του αυτό, ο Θεόδωρος διακηρύσσει ότι με τη βοήθεια του Θεού, θεωρεί τον εαυτό του πατέρα όλου του ρωμαϊκού κράτους και αποστολή του ήταν η ανάκτηση των εδαφών που είχαν καταληφθεί από τους Φράγκους στη Δύση και τους Σελτζούκους στην Ανατολή και η αποκατάσταση της πολιτικοκοινωνικής, στο επίπεδο της εδαφικής ενότητας της Αυτοκρατορίας» (Ν.Ι. Πανταζόπουλος).

Από τα χρόνια εκείνα, ο δικέφαλος αετός έγινε αυτοκρατορικό έμβλημα. Μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261), «μπαίνει» και στο παλάτι προοδευτικά ως επίσημο έμβλημα και καθιερώνεται γενικά από τον Ανδρόνικο Α’ Παλαιολόγο (1282-1328). Τον Δικέφαλο αετό χρησιμοποιούσαν και οι Παλαιολόγοι δεσπότες του Μυστρά, όπως φαίνεται από πολλές σφραγίδες που σώθηκαν. Μάλιστα στο δάπεδο του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Δημητρίου στον Μυστρά, σώθηκε μαρμάρινο ανάγλυφο δικέφαλου αετού, πάνω στο οποίο γονυπετούσαν οι δεσπότες του Μυστρά κατά τη μεγάλη είσοδο.

Το ίδιο έμβλημα εικονίζεται σε νομίσματα (π.χ. της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού και του δυνάστη της Λέσβου Δορίνου Γατελούζου, πεθερού του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου). Μαρτυρίες για τον δικέφαλο αετό υπάρχουν στους Γεώργιο Ακροπολίτη, Νικηφόρο Γρηγορά, Γεώργιο Παχυμέρη, Κωδινό, Θεόδωρο Κυζίκου κ.ά.

Ο Φραντζής αναφέρει ότι κατά την επίσκεψη του αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου τον Φεβρουάριο του 1438, ο Δόγης με το πλοίο Βουκένταυρος έσπευσε να του προϋπαντήσει.Την πρύμνη της βασιλικής τριήρους κοσμούσε ανάγλυφη παράσταση δικέφαλο αετού.

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τον Δικέφαλο αετό ως σύμβολο, θέσπισε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας Β’ ο Τρανός (1572-1594), ο οποίος το 1574 κόσμησε με αυτόν τον Πατριαρχικό θρόνο της Μεγάλης Εκκλησίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Το 1703, επί πατριαρχίας Γαβριήλ του Γ’, ο δικέφαλος αετός κοσμεί τον άμβωνα.

Στον ελλαδικό χώρο, ο δικέφαλος αετός εμφανίζεται τον 13ο αιώνα ως οικόσημο της αρχοντικής οικογένειας των Μελισσηνών που δέσποζαν στην περιοχή του Αλμυρού και της Θετταλομαγνησίας.

Είναι εντυπωσιακό, ότι , ο δικέφαλος αετός εμφανίζεται τον 13ο αιώνα σε νομίσματα του Τουρκομάνου σουλτάνου των Ορτοκίδων Μαχμούτ. Υπάρχει η αντίληψη ότι αυτό έγινε ως «αντιγραφή» των χετταϊκών αναγλύφων της Καππαδοκίας. Η ίδια απεικόνιση υπάρχει και στα τείχη της Άμιδας της Μεσοποταμίας.

Τα επόμενα χρόνια ο δικέφαλος αετός έγινε σύμβολο των Αψβούργων, των Ρομανόφ (τσάρων της Ρωσίας), του Ναπολέοντα Βοναπάρτη κ.ά.

Η Αλβανία και ο δικέφαλος αετός

Όπως έχουμε αναφέρει, ο δικέφαλος αετός ήταν σύμβολο του Γεώργιου Καστριώτη (Σκεντέρμπεη), πολέμιου και σφοδρού εχθρού των Οθωμανών. Η αλβανική σημαία επί οθωμανικής αυτοκρατορίας, δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τη σημερινή, η οποία άρχισε να χρησιμοποιείται από το 1912 και έλαβε την τωρινή της μορφή το 1992.

Ο Σκεντέρμπεης που καλύφθηκε… και αποκαθηλώθηκε

Οι Αλβανοί θεωρούν τον Γεώργιο Καστριώτη (Σκεντέρμπεη) εθνικό τους ήρωα. Ωστόσο, όταν πριν λίγα χρόνια ο Ταγίπ Ερντογάν επισκέφθηκε τη χώρα τους, κάλυψαν το άγαλμά του (με νάιλον, μουσαμά, λινάτσα ή κάτι άλλο, δεν γνωρίζουμε…), στην κεντρική πλατεία των Τιράνων, για να μην δει ο γιαλαντζί σουλτάνος τον άνθρωπο που είχε γίνει φόβος και τρόμος των προγόνων του! Όμως και ο τότε πρόεδρος της Αλβανίας, αποκαθήλωσε άρον-άρον πορτρέτο του Καστριώτη που βρισκόταν στο γραφείο του.
Αλλά και το 2017, μουσουλμάνοι Αλβανοί κάλυψαν με δύο γιγαντιαίες οθόνες κατά την υπαίθρια προσευχή χιλιάδων απ’ αυτούς τη μέρα του Κουρμπάν Μπαϊράμι το άγαλμα του Καστριώτη, προκαλώντας θύελλα αντιδράσεων…

Είχε προηγηθεί ο Φάτος Νάνο, ο οποίος όταν υποδέχθηκε τον Ερντογάν την εποχή που ήταν και οι δύο πρωθυπουργοί των χωρών τους, εξαφάνισε ένα αγαλματίδιο του Καστριώτη από το γραφείο του (Πηγή: Ναυτεμπορική 18/2/2005).

Φανταστείτε να σκεπαζόταν το άγαλμα π.χ. του Κολοκοτρώνη, μπροστά στην Παλαιά Βουλή, κατά την επίσκεψη Ερντογάν στην Αθήνα. Θα ξεσπούσε λαϊκή εξέγερση, ενώ είναι αμφίβολο αν οι (όποιοι) κυβερνώντες θα παρέμεναν στην εξουσία…

Πηγές: Ι.Ν. ΣΒΟΡΩΝΟΥ, «Ο ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ ΑΕΤΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ», ΑΘΗΝΑ 1912
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ι. ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ, «Ο ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ ΑΕΤΟΣ-Η εξέλιξη ενός Συμβόλου», UNIVERSITY STUDIO PRESS/ ΕΚΦΡΑΣΗ, 2001
ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ «ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ», λήμμα «αετός».