Κλοιός από Ρίχτερ: Γιατί οι σεισμολόγοι δεν βλέπουν τα ρήγματα... κάτω από τα πόδια τους

Οταν έγινε ο καταστροφικός σεισμός στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του ’99, οι σεισμολόγοι επαναλάμβαναν την πιο εφιαλτική διαπίστωση σχετικά με το ρήγμα που έδωσε τη φονική δόνηση των 5,9 βαθμών της Κλίμακας Ρίχτερ: «Δεν γνωρίζουμε τίποτα γι’ αυτό». Κατά διαβολική σύμπτωση, ο σεισμός της περασμένης εβδομάδας (5,2 Ρίχτερ) στα Νέα Στύρα Ευβοίας, ο οποίος επανέφερε μνήμες του ’99 στους κατοίκους της πρωτεύουσας, προήλθε επίσης από ένα άγνωστο στη σεισμολογική κοινότητα, και άρα αχαρτογράφητο, ρήγμα.

Οι επιστήμονες διαχωρίζουν τα αχαρτογράφητα -δηλαδή τα μη καταγεγραμμένα- ρήγματα της ελλαδικής επικράτειας σε δύο ειδών: στα μέσης/μεγάλης δυναμικής και στα μικρά, τοπικού χαρακτήρα. Οπως είναι αυτονόητο, οι τεκτονικοί σχηματισμοί της πρώτης κατηγορίας είναι αυτοί που μπορούν να δώσουν τα μεγαλύτερα μεγέθη και συνεπώς τις μεγαλύτερες καταστροφές, ενώ αυτοί της δεύτερης κατηγορίας συνήθως δεν έχουν ικανότητα για κάτι περαιτέρω από τοπικού χαρακτήρα ζημιές.

Προς επίρρωσιν τούτων, τη νύχτα της περασμένης Πέμπτης συνέβησαν τρεις σεισμικές δονήσεις στην Αττική από μικρά, τοπικά ρήγματα: ο πρώτος, μεγέθους 2,5 Ρίχτερ, έγινε στην Κηφισιά, ο δεύτερος, της τάξης των 2 Ρίχτερ, έγινε στο Χαλάνδρι, ενώ ο τρίτος, μεγέθους 1,2 Ρίχτερ (μέγεθος μη ανακοινώσιμο), καταγράφηκε στην Κηφισιά. Συνήθως τα ρήγματα αυτά είναι επιφανειακά και μικρής δυναμικότητας και στο ερώτημα γιατί δεν έχουν καταγραφεί και μελετηθεί οι επιστήμονες απαντούν ότι ο σημαντικότερος λόγος είναι ότι αυτά βρίσκονται σε πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές. «Σκεφτείτε για παράδειγμα, να έπρεπε να κλείσουμε την Κηφισίας ή να εκκενώσουμε κάποιες πολυκατοικίες ώστε να κάνουμε διατομές και μετρήσεις που θα μας έδιναν στοιχεία για ένα τοπικό ρήγμα. Εχω την αίσθηση ότι ο κόσμος δεν θα το έπαιρνε πολύ καλά», εξηγεί γεωλόγος στο «ΘΕΜΑ».

Τα υποθαλάσσια

Μια άλλη κατηγορία ρηγμάτων είναι τα υποθαλάσσια, όπως αυτό το ρήγμα της Εύβοιας που έδωσε τον σεισμό των 5,2 Ρίχτερ, με εστιακό βάθος μόλις 13,6 χιλιομέτρων. Το χαμηλό εστιακό βάθος εξηγεί τη βοή που ακούστηκε, αλλά και το γεγονός ότι έγινε ιδιαίτερα αισθητός «κυρίως στις περιοχές της Ανατολικής Αττικής και σε όλες σχεδόν τις περιοχές του Λεκανοπεδίου, γιατί ήταν αφενός επιφανειακός σεισμός, ήταν πολύ κοντά στον οικιστικό ιστό και σε πυκνό οικιστικό ιστό και βεβαίως τα υψηλότερα κτίρια ήταν εκείνα που κουνήθηκαν πιο έντονα», όπως διευκρίνισε ο πρόεδρος του Οργανισμού Αντισεισμικού Σχεδιασμού & Προστασίας (ΟΑΣΠ) και καθηγητής Γεωλογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ευθύμιος Λέκκας. «Καθώς το ρήγμα αυτό βρίσκεται στον υποθαλάσσιο χώρο, δεν έχουμε ακόμη πλήρη εικόνα των ρηγμάτων στον υποθαλάσσιο χώρο».

Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι δεν μπορεί να διεγείρει κοντινά ρήγματα, όπως του Ωρωπού ή, καλύτερα, όπως επισημαίνει ο κ. Λέκκας, «έχει εξαιρετικά μικρές πιθανότητες (σ.σ.: να κάνει κάτι τέτοιο). Στον Ωρωπό έχουμε αρκετά μεγάλα ρήγματα που μπορούν να δώσουν αρκετά μεγάλους σεισμούς μέχρι 6 βαθμούς, 6,1 βαθμούς, 6,2 βαθμούς. Η αγωνία μας, όμως, το πρώτο χρονικό διάστημα ήταν να δούμε ακριβώς το επίκεντρο, δηλαδή ανθρώπινο μυαλό και χέρι να καθορίσει το επίκεντρο του σεισμού. Οταν το καθορίσαμε, μαζί και με τα άλλα στοιχεία, τη διεύθυνση και την κίνηση του ρήγματος, τότε διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν πολύ λίγες δυνατότητες να ενεργοποιηθεί κάποιο άλλο ρήγμα».

Σε ό,τι αφορά τη συζήτηση σχετικά με την πιθανότητα διέγερσης κοντινών ρηγμάτων, ο καθηγητής Σεισμολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κώστας Παπαζάχος δηλώνει χαρακτηριστικά ότι είναι «σαν κάποιος να είναι άρρωστος και να μην ανησυχούμε αν αυτός είναι άρρωστος, αλλά αν κάποιος δίπλα του θα κολλήσει. Τώρα το θέμα μας είναι τα Στύρα». Και ο κ. Παπαζάχος δίνει την ίδια απάντηση όταν ερωτάται για τον σεισμό των Νέων Στύρων. Οτι πρόκειται για ένα ρήγμα που είναι άγνωστο στους σεισμολόγους. Τουλάχιστον, όμως, υπάρχει η ιστορική τεκμηρίωση ότι δεν δίνει μεγάλους σεισμούς.

«Οσο κι αν σας φανεί παράξενο, δεν έχουμε την παραμικρή ιδέα για το ρήγμα, δεν ξέρουμε τις διαστάσεις. Είναι μια περιοχή μέτριας προς χαμηλή σεισμικότητα. Γενικά έχει ρήγματα κανονικά και πλαγιοκανονικά που οφείλονται στο τέντωμα που δέχεται η περιοχή. Πολύ μεγάλα ρήγματα η περιοχή δεν έχει, ούτε σε ιστορικούς χρόνους έχει δώσει σεισμούς που να καταστρέψουν την Αθήνα. Εχω την αίσθηση ότι είναι οι τυπικοί σεισμοί της Εύβοιας με 5 Ρίχτερ», ανέφερε ο κ. Παπαζάχος και εξήγησε: «Φανταστείτε, 5,2 Ρίχτερ έχουμε κάθε δύο μήνες στην Ελλάδα χωρίς ιδιαίτερη συνέχεια. Δεν είμαστε στην Κεφαλλονιά, δεν κινδυνεύουμε να γίνει αύριο το πρωί ένας σεισμός 7 ή 6,5 Ρίχτερ. Δεν υπάρχει το δυναμικό για να πάρουμε κάτι». Τέλος, εξέφρασε την άποψη ότι «ακόμα κι αν γινόταν ένα 5,8 Ρίχτερ στην περιοχή δεν θα είχε επιπτώσεις στο Λεκανοπέδιο. Θα ήταν πιο ενοχλητικός, ναι, αλλά ο θαλάσσιος χώρος, το μεγάλο βάθος, η απόσταση από το Λεκανοπέδιο θα περιόριζαν πάρα πολύ τις επιπτώσεις».

Χαρτογράφηση

Την τελευταία φορά που ένα μικρό, τοπικό, αλλά άγνωστο ρήγμα είχε ξυπνήσει τους Αθηναίους βγάζοντάς τους από τη θαλπωρή των κρεβατιών τους στα πεζοδρόμια ήταν στα μέσα του περασμένου Δεκεμβρίου. Τότε, ένα μικρορήγμα, μήκους μόλις 1 χιλιομέτρου και εστιακού βάθους μόλις 8,7 χιλιομέτρων, έδωσε επτά διαδοχικούς σεισμούς, μεγέθους από 2,3 έως 2,7 βαθμούς της Κλίμακας Ρίχτερ, με επίκεντρο την Αγία Παρασκευή. Οταν οι επιστήμονες είδαν από πού προήλθε η συγκεκριμένη σμηνοσειρά, διαπίστωσαν (χαρτογραφώντας τη διάταξη των επίκεντρων των σεισμών που έδωσε το ρήγμα, από την Ανατολή προς τη Δύση) ότι το ρήγμα αυτό αρχίζει περίπου από το υπουργείο Υποδομών και Μεταφορών, κατευθυνόμενο ανατολικά προς το τέλος του οικιστικού χώρου του Χολαργού και λίγο πριν από τη λεωφόρο Κηφισίας. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, το ρήγμα εκείνο δεν ήταν καταγεγραμμένο πουθενά.

Οπως έχει εξηγήσει στο «ΘΕΜΑ» ο ομότιμος καθηγητής Δυναμικής, Τεκτονικής, Εφαρμοσμένης Γεωλογίας & Διαχείρισης Φυσικών Καταστροφών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Ευθύμιος Λέκκας, οι μικρές τεκτονικές δομές, όπως αποκαλούν οι επιστήμονες τα μικρορήγματα, μπορούν να έχουν δυναμική μέχρι 6-6,5 Ρίχτερ. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι είναι απαραίτητα και επικίνδυνα, αφού πολλά είναι υποθαλάσσια, σε μεγάλο εστιακό βάθος κ.ά.

Μια προσπάθεια χαρτογράφησης του τι συμβαίνει... κάτω απ’ τα πόδια μας έγινε μετά την πολύ δυσάρεστη έκπληξη που μας επιφύλαξε ο Εγκέλαδος τέτοιες ημέρες πριν από 26 χρόνια στην Αθήνα. Οι κορυφαίοι επιστημονικοί φορείς επιχείρησαν και κατάφεραν να χαρτογραφήσουν τα ρήγματα της Αττικής, αν και αυτό δεν σημαίνει ότι κάποια δεν ξέφυγαν. Εγιναν δεκάδες μελέτες, κάποιες εκ των οποίων εξειδικευμένες, όπως για την Ανατολική και Δυτική Αττική, αλλά η πιο πλήρης και επιστημονικά τεκμηριωμένη καταγραφή τους θεωρείται ότι έχει γίνει σε μια κοινή μελέτη του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πολυτεχνείου. Από τη συστάδα ρηγμάτων που έχει καταγραφεί στην Αττική, ωστόσο, διέφυγαν τα ρήγματα που δεν εμφανίζονται. Και αυτό γιατί εντοπίζονται με γεωφυσικές διασκοπήσεις που εκτελούν οι επιστήμονες και αφορούν συνήθως τα μεγάλα ρήγματα, ενώ είναι σχεδόν αδύνατο να γίνουν στον αστικό ιστό.

Πόσα, λοιπόν, είναι τα ενεργά ρήγματα μικρού ή μέσου μεγέθους που έχουν καταγράψει οι επιστήμονες στον αστικό ιστό της Αθήνας και ποια είναι η δυναμική τους; «Αρκετές δεκάδες», απαντά ο κ. Λέκκας, διευκρινίζοντας ότι στις περισσότερες περιπτώσεις τα ρήγματα αυτά δεν έχουν δυναμική να δώσουν μεγάλα μεγέθη και καταστροφές, λόγω του σχετικά μικρού μεγέθους τους. Φυσικά, δεν υπάρχει τίποτα σίγουρο σε μια επιστήμη που μελετά κάτι που διαρκώς κινείται και αλλάζει, όπως το υπέδαφος, και έτσι εμφανίζονται και οι εξαιρέσεις στον κανόνα, όπως απέδειξε με τον πλέον δυσάρεστο τρόπο ο σεισμός της Πάρνηθας, καθώς αύξηση της σεισμικής επικινδυνότητας προκαλεί η εγγύτητά τους με τμήματα των πολεοδομικών συγκροτημάτων.

Μεγάλα και μικρομεσαία

Μεγάλα ρήγματα που δεν είχαν χαρτογραφηθεί μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες έχουν εντοπιστεί στον Νότιο Ευβοϊκό, στο Πόρτο Ράφτη, στη Νέα Μάκρη, στον Σαρωνικό, στον Κορινθιακό, στη Βόρεια Πάρνηθα και την Κακιά Σκάλα, αλλά και σε πυκνοκατοικημένες περιοχές της πρωτεύουσας. Αυτά έχουν μεγαλύτερη δυναμική μεγεθών και μεγαλύτερο μέγεθος και γι’ αυτόν τον λόγο μελετώνται διαρκώς και επισταμένα από τους επιστήμονες.

Πολύ περισσότερα (κάτι που είναι απολύτως φυσιολογικό) είναι τα μικρά και μεσαία ρήγματα στην πρωτεύουσα. Τα πιο σημαντικά έχουν εντοπιστεί στα βόρεια και βορειοδυτικά-δυτικά προάστια και διέρχονται τις περιοχές Μαρούσι - Μελίσσια - Βριλήσσια - Γέρακα, Χαλάνδρι - Αγία Παρασκευή, Εκάλη - Νέα Ερυθραία - Δροσιά - Διόνυσο. Οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει μικρορήγματα σε Αλιμο - Ελληνικό - Αργυρούπολη - Γλυφάδα, Σαλαμίνα - Πέραμα - Κερατσίνι - Μοσχάτο, Σταμάτα - Νέα Μάκρη, Ζεφύρι - Καματερό, Ασπρόπυργο, Κορωπί, Φυλή - Ανω Λιόσια, καθώς και σε άλλες περιοχές.

Ενδιάμεσου βάθους σεισμούς μεγέθους έως 6,5 Ρίχτερ προκαλούν τα ρήγματα του Σαρωνικού Κόλπου, όπως ο σεισμός των 6,5 Ρίχτερ (με μικρές ζημιές) που καταγράφηκε τον Αύγουστο του 1962 με επίκεντρο τον Ακροκόρινθο.

Το μεγαλύτερο μυστήριο, πάντως, γεννάται για τα άγνωστης δυναμικότητας ρήγματα. Πρόκειται για τεκτονικούς σχηματισμούς που οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει και μελετήσει, χωρίς όμως να έχουν επαρκή στοιχεία και χωρίς να έχουν καταφέρει να καταλήξουν σε συμπεράσματα σχετικά με τη δυναμικότητα και τη γενικότερη συμπεριφορά τους. Εάν δηλαδή ενεργοποιούνται από γειτονικές δονήσεις και τι σεισμό δίνουν, όχι μόνο σε επίπεδο μεγεθών, αλλά και σε επίπεδο σεισμικής επιτάχυνσης, η οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι και αυτή που καθορίζει το αν μια δόνηση θα δώσει πολλές καταστροφές ή όχι. Τέτοια είναι τα ρήγματα Πεντέλης, Ραφήνας και Σπάτων, τα οποία έχουν εντοπιστεί από επιστήμονες που διεξήγαγαν μελέτες παλιότερα.

Τα πιο επικίνδυνα

Από τα εντοπισμένα και μελετημένα ρήγματα της Αττικής κάποια ξεχωρίζουν λόγω της δυναμικής τους, η οποία φαίνεται να είναι αρκετά μεγαλύτερη από των υπολοίπων. Πρόκειται για συστήματα ρηγμάτων και ρήγματα τα οποία έχουν τη δυναμική να δώσουν καταστροφικές σεισμικές δονήσεις στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας, όπως προκύπτει από τα επιστημονικά δεδομένα των τελευταίων 120 ετών, όπως αναφέρει ο σεισμολόγος Γεράσιμος Παπαδόπουλος.

Τα ρήγματα Αλκυονίδων - Σχίνου - Καπαρελίου είναι καταγεγραμμένα ως από τα πιο επικίνδυνα της χώρας. Η ύπαρξή τους είναι συνυφασμένη με τους φονικότερους σεισμούς που έχουν δώσει αυτά τα ρήγματα, τις δονήσεις στις 24 και 25 Φεβρουαρίου και 4 Μαρτίου του 1981, προκαλώντας πολλά θύματα και ζημιές στην επικεντρική περιοχή, αλλά και σημαντικές ζημιές σε κατοικίες και υποδομές στην υπόλοιπη Αττική.

Δυστυχώς, όμως, η πρωτεύουσα, πέρα από τα παραπάνω ρήγματα, επλήγη και από το ρήγμα της Φυλής στην Πάρνηθα, το οποίο έδωσε τον πολύνεκρο σεισμό της 7ης Σεπτεμβρίου του 1999, προκαλώντας πολλές καταρρεύσεις κτιρίων στα δυτικά προάστια της Αθήνας, αλλά και ζημιές στην υπόλοιπη Αττική. Το νεοτεκτονικό ρήγμα της Νότιας Πάρνηθας - Φυλής ήταν άγνωστο στους σεισμολόγους έως τότε, καθώς δεν είχε ενεργοποιηθεί και ως εκ τούτου δεν υπήρχαν στοιχεία για την ύπαρξή του ή οποιοδήποτε ιστορικό.

Μεγάλο σεισμό, αν και πολύ παλιότερα, στις 20 Ιουλίου του 1938, έχει δώσει και το ρήγμα του Ωρωπού. Τότε ο σεισμός είχε προκαλέσει πολλά θύματα αλλά και μεγάλες ζημιές, αλλά έκτοτε το ρήγμα δεν έδωσε κάτι σημαντικό. Ρήγματα μεγάλης δυναμικής, ικανά να την απειλήσουν, έχει η Αττική και στην ευρύτερη γειτονιά της. Τα πιο γνωστά αν και μακρινά, είναι του Κορινθιακού Κόλπου, από τον Ανατολικό Κορινθιακό προς τη Θήβα, την Αυλώνα έως και τον Ωρωπό. Πρόκειται για μια ζώνη ρηγμάτων τα οποία στο παρελθόν, από το 1858 έως το 1914, έχουν δώσει πολύνεκρους σεισμούς μεγέθους 6-6,5 Ρίχτερ. Ακόμη, το ρήγμα της Αταλάντης, που μπορεί να βρίσκεται σε απόσταση περίπου 130 χιλιομέτρων από την Αθήνα, το 1894 έδωσε δύο σεισμικές δονήσεις μεγέθους 6,7 και 6,4 Ρίχτερ, με διαφορά μιας εβδομάδας, προκαλώντας 255 νεκρούς και ζημιές με χιλιάδες γκρεμισμένα σπίτια και υποδομές σε Αθήνα και Πειραιά (σύμφωνα με διαφορετικές εκτιμήσεις, έγινε προσεισμός μεγέθους από 6,4 έως 7 Ρίχτερ και κύριος σεισμός 7,2 Ρίχτερ).

Γιατί η Εύβοια;

Ο σεισμός από το ρήγμα της Αταλάντης προκάλεσε τσουνάμι ύψους 3 μέτρων, το οποίο έφτασε μέσα στην ξηρά περίπου 1 χιλιόμετρο, αλλά και το λεγόμενο «μεγάλο χάσμα της Λοκρίδας», μια μεγάλη τεκτονική διάρρηξη μήκους 35 και πλέον χιλιομέτρων. Το συνολικό μήκος του δεν ξεπερνά τα 34 χιλιόμετρα, αλλά αν το ρήγμα ενεργοποιηθεί στο συνολικό του μήκος μπορεί να δώσει σεισμούς μεγέθους έως και 7,2 Ρίχτερ. Παρ’ όλα αυτά, τα επιμέρους τμήματά του ενεργοποιούνται ανεξάρτητα και παράγουν σεισμούς μεταξύ 5,5-6,6 Ρίχτερ, ενώ μόνο το τμήμα της Αταλάντης μπορεί να συνδέεται με σεισμούς της τάξης των 6 Ρίχτερ. Το σπάσιμο του ρήγματος της Αταλάντης το 1894 είχε ως αποτέλεσμα την έκλυση μικρότερων σεισμών, όπως τα 5,8 Ρίχτερ στη Χαλκίδα το 1902, τα 5,8 Ρίχτερ στον Βόρειο Ευβοϊκό το 1916, τα 5 Ρίχτερ στα Ψαχνά Ευβοίας το 1925 και τα 5,1 Ρίχτερ στις Θερμοπύλες το 1928 κ.ά.

Στην Εύβοια η ανησυχία είναι μάλλον δικαιολογημένη, καθώς αυτή βρίσκεται σε μια γεωδυναμικά ενεργή ζώνη ανάμεσα στο ρήγμα της Αταλάντης και το σύστημα ρηγμάτων του Βορείου Αιγαίου, καθώς εκεί καταλήγει το ρήγμα της Βόρειας Ανατολίας (North Anatolian Fault, το οποίο ουσιαστικά αποτελεί σύστημα ρηγμάτων που σχηματίζονται από τα βάθη της Ανατολίας διαπερνώντας όλη την Τουρκία μέχρι την Κωνσταντινούπολη και από τη θάλασσα του Μαρμαρά διατρέχει όλο το Βόρειο Αιγαίο έως την Εύβοια), που έχει κομμάτια με δυναμική που φτάνει ή και ξεπερνά τα 9 Ρίχτερ. Οι επιστήμονες την έχουν χαρτογραφήσει και μελετήσει επισταμένα, με τελευταία αφορμή τη σμηνοσειρά του περασμένου Μαΐου, όταν καταγράφηκαν περισσότεροι από 40 σεισμοί, με κύριο των 4,5 Ρίχτερ στο Προκόπι Μαντουδίου της Βόρειας Εύβοιας. Νωρίτερα, το 2022, αλλά και το 2023 είχε καταγραφεί και πάλι σεισμική ακολουθία και μάλιστα έντονη στην ευρύτερη περιοχή των Ζάρακων και την Κύμη, με δονήσεις που κυμαίνονταν από 4,5 έως 5,1 βαθμούς της Κλίμακας Ρίχτερ.

Φωτογραφίες: Getty images / Ideal image, ΑΡΧΕΙΟ