Εθνική Στρατηγική για τη Βία Ανηλίκων: Τι είναι η κοινωνική εργασία, η σχολική διαμεσολάβηση, το τεχνικό γυμνάσιο

Για πρώτη φορά η χώρα μας αποκτά μία ολοκληρωμένη αντεγκληματική πολιτική, καθώς η Εθνική Στρατηγική για τη Βία και την Παραβατικότητα Ανηλίκων οικοδομήθηκε ταυτόχρονα γύρω από τους άξονες της πρόληψης και της αντιμετώπισης. Το έργο, το οποίο αποτελεί μία διεθνή καινοτομία, παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα από τον πρωθυπουργό και την διεπιστημονική Επιτροπή εμπειρογνωμώνων, που το εκπόνησε.

H πρόεδρος της Επιτροπής, Καθηγήτρια Βάσω Αρτινοπούλου και ο Καθηγητής Θωμάς Μπάμπαλης, μέλος της Επιτροπής, με αντικείμενο την Παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μιλούν στο protothema.gr. εστιάζοντας στους νεοεισαγόμενους θεσμούς της εκπαίδευσης: την κοινωνική εργασία, τη σχολική διαμεσολάβηση και τα τεχνικά γυμνάσια.

Η Εθνική Στρατηγική για τη Βία και την Παραβατικότητα Ανηλίκων είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας μίας διεπιστημονικής επιτροπής εμπειρογνωμόνων, που ορίστηκε από τον πρωθυπουργό, Κυριάκο Μητσοτάκη και εργάστηκε άοκνα για περισσότερο από ένα χρόνο προκειμένου να καταλήξει σε ένα πλαίσιο προτάσεων ρεαλιστικών, ορθολογικών και ερευνητικά τεκμηριωμένων. H Στρατηγική κινείται γύρω από δύο βασικούς άξονες: την πρόληψη της βίας και την αντιμετώπιση της παραβατικότητας των ανηλίκων.

Αυτό καθώς υπάρχει άρρηκτη σύνδεση μεταξύ τους - είναι η πρώτη φορά που διαμορφώνεται ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο σε διεθνές επίπεδο. Επισημαίνεται δε ότι όλα τα προτεινόμενα μέτρα δεν κινούνται μόνο στη σφαίρα της θεωρίας αλλά βασίζονται στην πρακτική – και ήδη δοκιμασμένη – εφαρμογή τους.

«Με τον τίτλο ‘Εθνική Στρατηγική για τη Βία και την Παραβατικότητα Ανηλίκων’ αναδεικνύεται η ιδιαιτερότητα του εγχειρήματος, καθώς υποδηλώνεται ο νοηματικός σύνδεσμος μεταξύ της προηγούμενης θυματοποίησης και της ενδεχόμενης εμπλοκής σε παραβατική συμπεριφορά», αρχίζει να λέει στο protothema.gr η Πρόεδρος της Επιτροπής, Καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Πρόεδρος του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, Βάσω Αρτινοπούλου.

Όπως εξηγεί η ίδια, «εάν δεν προστατευθεί αποτελεσματικά από την πολιτεία ένα θύμα ενδοοικογενειακής βίας και δεν προληφθεί η δευτερογενής θυματοποίησή του, με δεδομένο ότι η προσωπικότητα των ανηλίκων βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση, υπάρχει ισχυρό ενδεχόμενο λόγω αυξημένης ευαλωτότητας να καταφύγει στη χρήση ουσιών ή να εμπλακεί σε παραβατικές συμπεριφορές. Αναγνωρίζοντας, επομένως, αυτό το σύνδεσμο μεταξύ της πρόληψης της βίας και της αντιμετώπισης της παραβατικότητας, κρίθηκε απαραίτητη η ολιστική προσέγγιση του ζητήματος με την έμφαση να δίνεται στο πρώτο σκέλος, την πρόληψη – προλαμβάνοντας, δηλαδή, τη βία κατά των παιδιών, γίνεται και πρόληψη της παραβατικότητας ανηλίκων», προσθέτει, σημειώνοντας πως λαμβάνονται υπόψη όλα τα αναπτυξιακά στάδια έως την ηλικία των 18 ετών για την προσαρμογή των μέτρων που προτείνονται.

Αναφορικά με τη φιλοσοφία της Έκθεσης, η κ.Αρτινοπούλου επισημαίνει, ότι διαπνέεται από το πνεύμα της Διακήρυξης για τα Δικαιώματα του Παιδιού: «οι στόχοι και οι πολιτικές είναι πλήρως εναρμονισμένοι με τους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης του ΟΗΕ. Η μόνη γλώσσα που μπορούμε να χτίσουμε μία στρατηγική, είναι εκείνη της προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού».

Το περιεχόμενο της Στρατηγικής

Το πλαίσιο της Στρατηγικής βασίστηκε σε έξι πυλώνες: ενδοσχολική βία και εκφοβισμό, ενδοοικογενειακή βία, διαδικτυακή βία, κοινοτική βία (που εμφανίζεται με τρεις επιμέρους μορφές: η εξτρεμιστική βία, η οπαδική βία, η ρητορική βία/η ρατσιστική βία). Επίσης, τη φιλική προς τα παιδιά δικαιοσύνη και τα δικαιώματα των παιδιών, τη βία μεταξύ των ανηλίκων και την προστασία ανηλίκων.

Αποτέλεσμα ήταν να διαμορφωθεί ένας ‘χάρτης’ 137 σελίδων, που περιλαμβάνει συνολικά 29 πολιτικές, εκ των οποίων 7 εμβληματικές και 5 οριζόντιες, καθώς και 69 επιμέρους μέτρα. «Όλα όσα περιλαμβάνονται στο ‘χάρτη’ είναι προϊόντα ενδελεχούς έρευνας και επεξεργασίας, εφαρμοσμένα στην πράξη – τίποτε δεν κινείται στη σφαίρα της θεωρίας», επισημαίνει η κ.Αρτινοπούλου. «Άξίζει να αναφερθεί, ότι τα 69 προτεινόμενα μέτρα διατρέχουν και τους έξι πυλώνες, βασίζονται σε μία εσωτερική συνοχή και αλληλουχία και δεν είναι αποσπασματικά ή μεμονωμένα. Η κάθε μορφή βίας ‘δένεται’ με την προηγούμενη και την επόμενη – λαμβάνουμε υπόψη, για παράδειγμα, ότι στο σχολικό περιβάλλον μεταφέρεται η ενδοοικογενειακή βία και η θυματοποίηση. Επομένως, προτείνεται ένα ολόκληρο πλέγμα δράσεων, το οποίο πρέπει να προσεγγίζεται συνδυαστικά».

Κατά την εκπόνηση της Έκθεσης, διαπιστώθηκε έλλειμμα συστηματικών ερευνών στην Ελλάδα, σύμφωνα με την Καθηγήτρια Αρτινοπούλου. Για το λόγο αυτό, οργανώθηκαν ομάδες εστίασης (focus groups) με εκπαιδευτικούς σε όλες τις γεωγραφικές περιφέρειες της χώρας, διαφορετικών βαθμίδων καθώς και με διαφορετικές ειδικότητες, όπως ψυχολόγους ή κοινωνικούς λειτουργούς. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν επιτόπιες επισκέψεις, ακρόαση φορέων, όπως η UNICEF, η Βοηθός Συνήγορος του Παιδιού, ο Σύνδεσμος Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδος. «Στόχος μας, ήταν οι προτάσεις μας να είναι απόλυτα εναρμονισμένες με την ελληνική πραγματικότητα», τονίζει.

Οι νέοι θεσμοί της Εθνικής Στρατηγικής για τη βία και παραβατικότητα ανηλίκων

Σχετικά με την κοινωνική εργασία:

«Με την ‘κοινωνική εργασία’, η αποβολή δεν καταργείται αλλά νοηματοδοτείται», υπογραμμίζει η κ.Αρτινοπούλου, αφού οι μαθητές αντί να απομακρύνονται από το σχολικό περιβάλλον, παραμένουν εντός αυτού παρέχοντας υπηρεσίες στην κοινότητα. «Βασίζεται στο σκεπτικό ότι τα παιδιά βρίσκονται εντός ασφαλούς πλαισίου, όπως είναι το σχολείο», προσθέτει ο Καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ, Θωμάς Μπαμπάλης, ο οποίος εκτός από ακαδημαϊκός, έχει τουλάχιστον 20ετή προϋπηρεσία ως εκπαιδευτικός σε σχολεία.

«Με την κοινωνική εργασία», σημειώνει η Πρόεδρος της Επιτροπής, «δίνεται στα παιδιά η δυνατότητα να συνειδητοποιήσουν τους λόγους που η συμπεριφορά τους ήταν ανεπιθύμητη ενώ μέσω της κοινωνικής προσφοράς, καλλιεργείται η συνεργατικότητα και η υπευθυνότητα, δεξιότητες απαραίτητες για μη βίαιη επικοινωνία. Μέσα από την ανάπτυξη δεξιοτήτων επικοινωνίας, μαθαίνουν να επιλύουν προβλήματα, να μπαίνουν στη θέση του άλλου, να αποδέχονται τη διαφορετικότητα. Κατ’επέκταση, το σχολικό κλίμα βελτιώνεται, όπως και η αυτοπεποίθηση αλλά και η ψυχική υγεία των μαθητών. Αντίθετα, όταν επιβάλλεται το μέτρο της αποβολής, η παραμονή του παιδιού στο σπίτι συχνά είναι άσκοπη, αυξάνεται η έκθεσή του στο διαδίκτυο ενώ υπάρχει αδυναμία εποπτείας από ενήλικες, καθώς οι γονείς απουσιάζουν στην εργασία τους».

Ανάλογα με τη σοβαρότητα του περιστατικού, όπως αναφέρεται στην Έκθεση, πραγματοποιείται παραπομπή του μαθητή για παροχή υπηρεσιών σε δομές ευθύνης της Διεύθυνσης Εκπαίδευσης, με τις οποίες και συνεργάζεται το σχολείο.

Ο θεσμός λειτουργεί υποστηρικτικά στην παιδαγωγική-συμβουλευτική προσέγγιση του μέτρου της αποβολής. Ωστόσο, επειδή ο όρος ‘κοινωνική εργασία’ συχνά παρερμηνεύεται, η κ.Αρτινοπούλου διευκρινίζει: «Πρόκειται για καθαρά παιδαγωγικό μέτρο, το οποίο δεν έχει σχέση με την κοινωφελή εργασία, που επιβάλλεται από το δικαστήριο ανηλίκων. Στο πλαίσιο αυτό, ο μαθητής θα υποστηρίζει άλλους μαθητές μικρότερων τάξεων στη μελέτη μαθημάτων, για παράδειγμα ή θα παραπέμπεται σε δομές ή φορείς του δήμου για τη φροντίδα ζώων ή την κοινωνικοποίηση με ηλικιωμένους. Μπορεί, επίσης, να παρέχει μεταφραστικές υπηρεσίες εντός της σχολικής κοινότητας, να συμμετέχει σε προγράμματα φιλαναγνωσίας ή περιβαλλοντικής αειφορίας, μεταξύ άλλων».

Να σημειωθεί, ότι το μέτρο αυτό, εφαρμόζεται ήδη με επιτυχία στην Ιταλία ή σε πολιτείες της Αμερικής.

Η σχολική διαμεσολάβηση

Η ‘σχολική διαμεσολάβηση ομοτίμων (peer mediation) δεν είναι κάτι νέο ενώ ήδη εφαρμόζεται υποχρεωτικά σε αρκετές χώρες παγκοσμίως. Στην Ελλάδα, προγράμματα σχολικής διαμεσολάβησης ξεκίνησαν να εφαρμόζονται το 2010, κυρίως σε ιδιωτικά και πειραματικά σχολεία και συχνότερα στο δημοτικό και το γυμνάσιο. Στην Ευρώπη, από τη δεκαετία του 2000 υπάρχουν θετικές αξιολογήσεις για την εφαρμογή του μέτρου σε 3.500 σχολεία της Σουηδίας. Το μέτρο εφαρμόζεται ευρέως σε σχολεία στη Γερμανία, Αυστρία, Βέλγιο και Ισπανία. Στην Ιταλία πρόσφατα κατέστη υποχρεωτική.

Αναφορικά με τα ελληνικά δεδομένα, επισημαίνεται ότι η κ.Αρτινοπούλου, όχι μόνο έχει εφαρμόσει τη μέθοδο της σχολικής διαμεσολάβησης σε σχολείο αλλά έχει γράψει και σχετικό βιβλίο: «Σχολική Διαμεσολάβηση – Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της Βίας και της Επιθετικότητας», εκδ.Νομική Βιβλιοθήκη, 2010.

Σε τί συνίσταται η διαμεσολάβηση μεταξύ μαθητών; «Πρόκειται για μέθοδο βιωματικής μάθησης, στην οποία εκπαιδεύονται οι μαθητές, με βάση τεχνικές ειρηνικής επίλυσης συγκρούσεων. Να τονιστεί, ότι μαθαίνοντας αυτές τις τεχνικές, μπορούν να τις εφαρμόζουν διά βίου και σε πολλούς τομείς, στο επαγγελματικό, οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον τους. Η σχολική διαμεσολάβηση στηρίζεται στις αρχές της εμπιστευτικότητας, του εθελοντισμού, του σεβασμού, της ισότητας, της ουδετερότητας και της επίλυσης των συγκρούσεων με αμοιβαίο όφελος για τις δύο πλευρές», εξηγούν οι ειδικοί, υπογραμμίζοντας ότι «οι μαθητές διαμεσολαβητές είναι προτιμότεροι από τους ενήλικες, επειδή μπορούν να κατανοήσουν καλύτερα τη θέση στην οποία βρίσκονται οι συμμαθητές τους και να επιτύχουν πιο αποτελεσματικές συμφωνίες. Πιο απλά, μιλούν ‘την ίδια γλώσσα’».

Η συγκεκριμένη μέθοδος οδηγεί σε μείωση της βίας, της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στα σχολεία. Ενισχύει την ανάπτυξη δεξιοτήτων για μη βίαιη επικοινωνία. Καλλιεργεί το κλίμα συνεργασίας, υπευθυνότητας και ομαδικής επίλυσης συγκρούσεων. Συνολικά, συνεισφέρει στη βελτίωση του σχολικού κλίματος και της ψυχικής υγείας των παιδιών.

Τα Τεχνικά Γυμνάσια

Ο θεσμός του Τεχνικού Γυμνασίου έρχεται να ανταποκριθεί στις ανάγκες και στα ενδιαφέροντα παιδιών από διαφορετικά υπόβαθρα και με διαφορετικές ικανότητες, παρέχοντάς τους ευκαιρίες βιωμάτων σχολικής επιτυχίας με βάση τις κλίσεις, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά τους. Με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο προλαμβάνει την παραβατική συμπεριφορά των εφήβων αλλά συμβάλλει και στην περαιτέρω μείωση της σχολικής διαρροής, καθώς αυξάνει τις πιθανότητες για ολοκλήρωση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ακόμη κι εκείνων, που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.

«Το Τεχνικό Γυμνάσιο, λειτουργεί εδώ και 50 χρόνια στη Γερμανία, στην Ολλανδία αλλά και σε πολλές πολιτείες της Αμερικής ενώ πρόσφατα, ξεκίνησε να εφαρμόζεται πιλοτικά στην Κύπρο», αρχίζει να λέει ο Καθηγητής Μπαμπάλης. Όσον αφορά στον προβληματισμό αρκετών, ότι μπορεί να εξελιχθεί σε ‘γκέτο’ μίας γειτονιάς λόγω της σύνθεσης του μαθητικού πληθυσμού ή ότι μπορεί να δημιουργήσει ανισότητες, ο ίδιος τονίζει πως ισχύει ακριβώς το αντίθετο: «Στα τεχνικά γυμνάσια, τα παιδιά θα έχουν την ευκαιρία να καλλιεργήσουν τις δεξιότητές τους ενώ ενισχύουν την ενταξιακή εκπαίδευση, αφού προσφέρουν πολλαπλές δυνατότητες και εναλλακτικές μορφές πρόσβασης στη γνώση».

Σύμφωνα με τη Στρατηγική, μία τέτοια προσέγγιση ευθυγραμμίζεται με τις διεθνείς συμβάσεις αλλά και με τις υπαγορεύσεις του Στόχου 4 του ΟΗΕ, που αναφέρει ως απόλυτη προτεραιότητα τη δημιουργία ενταξιακών και ισότιμων εκπαιδευτικών συστημάτων που προάγουν ισότιμες ευκαιρίες στη μάθηση για όλους στους μαθητές. Άλλωστε, σε πολλές χώρες, όπως στην Πορτογαλία ή στην Αμερική, συχνά με τη συνδρομή διεθνών οργανισμών, όπως η UNICEF, τα εκπαιδευτικά συστήματα καταβάλλουν προσπάθειες να εναρμονιστούν με τη φιλοσοφία παροχής ευρύτερων μαθησιακών ευκαιριών, έτσι ώστε να μειωθεί η σχολική διαρροή, η οποία αποτελεί βασική ένδειξη ότι ένας νέος δεν πέτυχε στο σχολείο και κινδυνεύει να μην πετύχει και στην ενήλικη ζωή, με συνέπεια συχνά τη βία και την παραβατικότητα ανηλίκων, τη φτώχεια, την ανεργία.

Από έκθεση της UNICEF, προκύπτει ότι σχεδόν 200 εκατομμύρια αγόρια και κορίτσια παγκοσμίως δεν ολοκληρώνουν την κατώτερη και ανώτερη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Μάλιστα, αν συνεχιστούν οι τρέχουσες τάσεις, άλλα 825 εκατομμύρια παιδιά δεν θα αποκτήσουν τις βασικές δεξιότητες που τους παρέχει η Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση έως το 2030.

Με βάση τα ανωτέρω, οι εναλλακτικοί τρόποι μάθησης, που υιοθετούνται στα Τεχνικά Γυμνάσια, δίνουν στους μαθητές τη δυνατότητα να ανακαλύψουν τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους σε πρώιμο στάδιο, να μαθαίνουν μέσα από την πράξη, να αναπτύξουν θετικές διαπροσωπικές σχέσεις σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον μάθησης. Παράλληλα, να καλλιεργήσουν κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες ώστε να ενσωματωθούν αρμονικά στο κοινωνικό σύνολο.

Όπως εξηγεί ο κ.Μπαμπάλης, «προτείνεται η πιλοτική λειτουργία δέκα τεχνικών γυμνασίων, που θα μπορούν να επιλέξουν μαθητές ηλικίας 12-15 ετών, συνεχίζοντας έτσι μετά το Δημοτικό την υποχρεωτική εκπαίδευση σε έναν νέο τύπο σχολικής βαθμίδας, που θα τους προσφέρει, στο πλαίσιο της ανθρωπιστικής παιδείας, μαζί με τις βασικές ακαδημαϊκές γνώσεις και πρακτικές δεξιότητες. Οι μαθητές θα έχουν τη δυνατότητα να ανακαλύψουν και να αναπτύξουν τα ταλέντα τους σε πρώιμο στάδιο με έμφαση ενδεικτικά στο STEM/STEAM, τη ρομποτική, τη μηχανική, το design, κ.ά. Οι απόφοιτοι θα μπορούν να συνεχίσουν τη φοίτησή τους στο Λύκειο σε όποιον τύπο επιθυμούν. Σε καμία περίπτωση, ο τύπος αυτός σχολείου δεν πρέπει να συνδεθεί με την επαγγελματική εκπαίδευση - τα επαγγελματικά δικαιώματα. Εν κατακλείδι, η πρόταση για την πιλοτική λειτουργία τεχνικού γυμνασίου αφορά την εκπαιδευτική πολιτική και εντάσσεται ως μέτρο πρόληψης, και όχι παρέμβασης, στην παραβατικότητα και στη σχολική διαρροή (dropout)», καταλήγει.

Τέλος, όπως αναφέρει η κ.Αρτινοπούλου, «κάθε έτος, θα υπάρχει εποπτεία και αξιολόγηση της Στρατηγικής, σύμφωνα με 38 δείκτες παρακολούθησης, γεγονός που αναδεικνύει την ευελιξία του σχήματος για οποιαδήποτε επικαιροποίηση χρειάζεται» ενώ ο κ.Μπαμπάλης επισημαίνει: «Είμαστε ανοικτοί στην προοπτική βελτιώσεων και φυσικά, δεχόμαστε να συζητήσουμε τυχόν αντιπροτάσεις». Σε κάθε περίπτωση, «η Στρατηγική για τη Βία Ανηλίκων, η οποία σύντομα θα μεταφραστεί στα αγγλικά, αποτελεί μία πρόταση απόλυτα εναρμονισμένη με την ευρωπαϊκή πολιτική – μάλιστα, η Ελλάδα, είναι η πρώτη χώρα που έχει μία τέτοια πολιτική σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης», σημειώνει η Πρόεδρος της Επιτροπής και καταλήγει: «Για τη χώρα μας, η Στρατηγική υποδηλώνει μία αλλαγή οπτικής: απομακρυνόμαστε από τις μονοδιάστατες προσεγγίσεις και υιοθετούμε πιο σύνθετες και ολιστικές. Ευελπιστούμε, το παράδειγμα της Ελλάδας να ακολουθηθεί και από άλλες χώρες».