Ευγενία Μανωλίδου

Στον ελληνικό κόσμο, ο συμβολισμός της ελιάς είναι πανάρχαιος. Στον μύθο της έριδος Αθηνάς και Ποσειδώνος για την ονομασία και προστασία της πόλης, η Αθηνά προσφέρει στους ανθρώπους την ελιά που δίνει τροφή, λάδι, ξύλο και φως. Το δώρο αυτό, ειρηνικό και χρήσιμο, υπερίσχυσε του αλμυρού νερού του Ποσειδώνος (σε μία άλλη εκδοχή του πολεμικού αλόγου) και καθιέρωσε την ελιά ως σύμβολο σοφίας, ευημερίας και σταθερότητας.

Ο ίδιος συμβολισμός διατηρείται και στη δημόσια ζωή: στους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες ο κότινος, το στεφάνι από την ιερή αγριελιά της Ολυμπίας, στεφάνωνε τον νικητή ως φορέα αρετής και ειρηνικού συναγωνισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι και στις στιγμές συμφιλίωσης οι Έλληνες «ἔτεινον κλάδον ἐλαίας», προσφέροντας το ιερό σύμβολο της ειρήνης και της κατάπαυσης των συγκρούσεων.

Η ελιά συνδέεται άμεσα και με το αρχαίο έθιμο της Ειρεσιώνης. Ο Πλούταρχος, στον Βίο Θησέως, αφηγείται ότι ο ήρωας, επιστρέφοντας σώος από την Κρήτη, εκπλήρωσε το τάμα του προς τον Απόλλωνα και καθιέρωσε την περιφορά ενός κλάδου ελαίας τυλιγμένου με «έριον» (κλωστές από μαλλί προβάτου) και στολισμένου με καρπούς, ως ένδειξη ότι έληξε η περίοδος της στέρησης και ήρθε η αφθονία. Η Ειρεσιώνη έκτοτε έγινε ένας τελετουργικός φορέας μνήμης, ευχαριστίας, ευγνωμοσύνης και ελπίδας.

Η ίδια παράδοση εμφανίζεται και στο λεξικό της Σούδας, όπου αναφέρεται ότι ο Όμηρος, περνώντας τον χειμώνα στη Σάμο (παραχειμάζων), ακολουθούσε τα παιδιά της πόλης και κρατώντας την «Ειρεσιώνη» πήγαινε με τα παιδιά από πόρτα σε πόρτα, απαγγέλλοντας ευχές για ευδαιμονία στο σπίτι και λαμβάνοντας δώρα. Πρόκειται στην ουσία για τα αρχαία αγερμικά άσματα, δηλαδή τα τραγούδια που έψαλλαν ομάδες παιδιών ή νέων καθώς γύριζαν από σπίτι σε σπίτι - τους λεγoμένους «αγερμούς», από το ρήμα ἀγείρω, «συγκεντρώνω», εξ ου και «αγορά» αλλά και «συναγερμός». Είναι η πρωταρχική μορφή αυτού που αργότερα εξελίχθηκε στα σημερινά κάλαντα. Η εικόνα είναι εντυπωσιακά οικεία: παιδιά χτυπούν την πόρτα, τραγουδούν ευχές για το σπίτι και επαινετικούς στίχους για τον νοικοκύρη και ανταμείβονται.

Από την Ειρεσιώνη της αρχαιότητας στο στολισμένο χριστουγεννιάτικο δένδρο η απόσταση είναι μικρότερη απ’ όσο φαίνεται. Το κλαδί ελιάς, φορτωμένο σύκα, ψωμάκια, μέλι, λάδι και καρπούς, που κρεμιόταν στην είσοδο του σπιτιού για έναν ολόκληρο χρόνο, προετοιμάζει το έδαφος για όλες τις μεταγενέστερες μορφές χριστουγεννιάτικου στολισμού: τα κλαδιά ελιάς και δάφνης στο Βυζάντιο, τα στεφάνια και τα φυτά, το στολισμένο καραβάκι, και, αργότερα, το έλατο του χριστουγεννιάτικου δένδρου. Το δέντρο των Χριστουγέννων, ακόμη κι αν έφθασε στον ελλαδικό χώρο μέσω της Δύσης τον 19ο αιώνα, «συνομιλεί» διακριτικά με μια πολύ παλαιότερη ελληνική παράδοση: το στολισμένο δέντρο ή κλαδί που φέρνει μέσα στο σπίτι την υπόσχεση της αφθονίας και της χαράς.

Σήμερα, η Παγκόσμια Ημέρα Ελιάς μας προσφέρει την ευκαιρία να ξαναδούμε την Ειρεσιώνη ως ένα ακόμη σύμβολο της συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού. Από τον Θησέα που τηρεί το τάμα του στον Απόλλωνα, στον Όμηρο που περιδιαβαίνει με τα παιδιά τα σπίτια της Σάμου, και από τα αρχαία αγερμικά άσματα έως τα κάλαντα στα σπίτια της γειτονιάς, η ελληνική παράδοση αποδεικνύει μια εντυπωσιακή ικανότητα ανθεκτικότητας και μεταμόρφωσης. Αλλάζει μορφές χωρίς να χάνει τον πυρήνα της: την ευγνωμοσύνη στη φύση, την πίστη στη μνήμη και τη βαθιά ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει και να ριζώνει, όπως η ελιά που ζει για αιώνες φέροντας μέσα της για πάντα τη μνήμη του τόπου όπου ρίζωσε.

Η Ευγενία Μανωλίδου είναι μουσικός και διευθύντρια της Σχολής Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Ἀγωγή.»