Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος

Αν κάτι συνέδεε την πολιτική κρίση στον δυτικό κόσμο, παρά τις επιμέρους διαφορές που είχαν να κάνουν με το εκάστοτε εθνικό πλαίσιο, ήταν η άνοδος και η κυριαρχία του εθνολαϊκισμού, δεξιάς και αριστερής κοπής, που σε πολλές περιπτώσεις έφθασε να κυβερνήσει ή/και να επιβάλει τις στρατηγικές του επιλογές, με μακροπρόθεσμες επιπτώσεις για τα κράτη και τις κοινωνίες αυτές.

Με άλλα λόγια, η κοινωνική πίεση οδήγησε σε τυφλό θυμό και διάχυτο φόβο (για το μέλλον, για την εργασία, για τους μετανάστες, για την αλλαγή των προτύπων ζωής, για την κλιματική αλλαγή κλπ) κι εν συνεχεία σε πολιτικά αδιέξοδα, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντα όταν καθοδηγεί τους πολίτες η έντονη ανασφάλεια. Οι κοινωνίες κλείστηκαν, έτσι, στον εαυτό τους και ανέπτυξαν την ψευδαίσθηση ότι σε ένα δήθεν κλειστό εθνικό σύμπαν θα μπορούσαν να διαχειριστούν καλύτερα τις διάχυτες απειλές που ωστόσο σε μεγάλο βαθμό ήταν παγκόσμιες.

Διότι η σαγηνευτική ψευδαίσθηση του εθνολαϊκισμού είχε το θράσσος να υπόσχεται με μαγικό τρόπο κάτι προφανώς ανέφικτο αλλά άκρως θελκτικό: ότι διέθετε την συνταγή να κρατήσει και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο. Δηλαδή, και να προστατέψει την εθνική οικονομία και την κοινωνία από τις εξωτερικές πιέσεις, και να μην χαθούν καθόλου τα οφέλη της ανάπτυξης και της ευημερίας. Πως θα το πετύχαινε αυτό και γιατί όλοι οι υπόλοιποι δεν γνώριζαν πως να το κάνουν, ποτέ δεν το εξήγησε.

Συχνά, για να γίνει πιο πειστικός, βέβαια, επέλεγε να πολεμά σκιάχτρα και να επινοεί αποδιοπομπαίους τράγους προβάλοντας πάνω τους όλα τα εσωτερικά δεινά. Δεν αρκούσε όμως. Διότι όταν οι εθνολαϊκιστές βρέθηκαν στην εξουσία -κάποτε εντελώς απρόσμενα ακόμη και για τους ίδιους- αποκαλύφθηκε πλήρως η πολιτική εξαπάτηση: φάνηκε περίτρανα ότι ούτε ρεαλιστικές λύσεις διέθεταν, ούτε σχέδιο διακυβέρνησης είχαν ποτέ επεξεργαστεί, ούτε φυσικά μπορούσαν να βάλουν στην πράξη όλες τις εξωπραγματικές υποσχέσεις που είχαν μοιράσει απλόχερα και ανεύθυνα. Τα παραμύθια άλλωστε είναι για να κοιμόμαστε, όχι για να πορευόμαστε στην πραγματική ζωή.

Από την εκτόξευση, στην πτώση

Όπως άνοιξε λοιπόν εκείνη η δεκαετία με θρίαμβο για την διεθνή των εθνολαϊκιστών, έτσι έκλεισε και με πάταγο για τους ίδιους. Μεσολάβησε άλλωστε την τελευταία τριετία ένα τσουνάμι κρίσεων (υγειονομικών, γεωπολιτικών, ενεργειακών, πληθωριστικών) που ενίσχυσε την ανάγκη για υπεύθυνες και στιβαρές ηγεσίες οι οποίες να έχουν την τεχνοκρατική γνώση και το πολιτικό ένστικτο να διαχειριστούν με ρεαλισμό, σχέδιο και σταθερότητα τέτοιες περίπλοκες αναταραχές. Η εποχή των πολιτικών τεράτων φαίνεται πλέον να βρίσκεται σε υποχώρηση και τα παραδείγματα επ' αυτού είναι πάμπολλα. Κυρίως μάλιστα στις χώρες όπου κατάφεραν και ανήλθαν στους κυβερνητικούς θώκους, η πτώση τους ήταν πιο οδυνηρή -όπως βέβαια και τα βάρη με τα οποία φόρτωσαν τις κοινωνίες.

Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν από λίγες μέρες ο Ν. Φάρατζ, εκ των βασικών ηγετών της παράταξης που είχε ταχθεί υπέρ της εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε., παραδέχτηκε ευθαρσώς και δημοσίως ότι το Brexit απέτυχε, κυρίως εξαιτίας της κακής διαχείρισης εκ μέρους των Συντηρητικών οι οποίοι κυβέρνησαν έκτοτε. Και πράγματι, τα στοιχεία το επιβεβαιώνουν περίτρανα: Ο ΟΟΣΑ προβλέπει ότι η ανάπτυξη του βρετανικού ΑΕΠ θα είναι η δεύτερη χειρότερη μετά τη Ρωσία, μεταξύ των μεγάλων οικονομιών του πλανήτη ενώ το Γραφείο Προϋπολογισμού της κυβέρνησης θεωρεί ως υπεύθυνο το Brexit για τη σημαντική πτώση του εμπορίου της χώρας. Ο απομονωτισμός σε καιρούς παγκοσμιοποίησης οδήγησε όπως αναμενόταν σε οικονομική αποδυνάμωση.

Ως αποτέλεσμα έχει ενισχυθεί σημαντικά το τμήμα εκείνο της κοινής γνώμης που θα ήθελε επανάληψη του δημοψηφίσματος για την επιστροφή της χώρας στην Ένωση -κάτι που πάντως θα είναι για αρκετά χρόνια εκτός συζήτησης, αποδεικνύοντας ότι η καταστροφή που αφήνει πίσω της η χειραγώγηση των κοινωνιών από πολιτικούς τσαρλατάνους δεν διορθώνεται καθόλου εύκολα.

Ούτε όμως στις ΗΠΑ μπόρεσε ο εθνολαϊκισμός του Τραμπ να επιβεβαιώσει την κυριαρχία του. Το δικό του “Βατερλώ” είχε να κάνει κυρίως με την ασυνάρτητη διαχείριση της πανδημίας που στοίχισε στην χώρα πάνω από 1.100.000 θανάτους. Έτσι, παρότι ο τραμπισμός ως πολιτική κουλτούρα κάθε άλλο παρά έχει εξαφανιστεί, οι Ρεπουμπλικάνοι, αν και στην αντιπολίτευση, δεν κατάφεραν να επικρατήσουν στις ενδιάμεσες εκλογές του 2022 στις οποίες οι Δημοκρατικοί, υπό την μετριοπαθή ηγεσία του Μπάιντεν, διατήρησαν ή και ενίσχυσαν την πρωτοκαθεδρία τους. Ταυτόχρονα, ο ίδιος ο Τραμπ, όσο κι αν φαντασιώνεται μια θριαμβευτική επάνοδο, δεν δείχνει να διατηρεί πια την παλιά του λάμψη, και το πιο πιθανό είναι να υποσκελιστεί από ρεαλιστές εσωκομματικούς του αντιπάλους όπως ο Ρον ντε Σάντις.

Η οδυνηρή απομυθοποίηση του ελληνικού εθνολαϊκισμού

Ανάλογο στραπάτσο περίμενε, εξάλλου, και το κόμμα των αριστερών εθνολαϊκιστών στην Ελλάδα που μάλιστα το 2015-19 είχε συνάψει κυβερνητική συμμαχία με το κατεξοχήν κόμμα της εθνολαϊκιστικής Δεξιάς, φλερτάροντας στην πρώτη φάση με την έξοδο από την ευρωζώνη και την Ε.Ε. καθώς και με άλλους καταστροφικούς πειραματισμούς, πριν κάνει τελικά την γνωστή στροφή των 180 μοιρών που θα φόρτωνε την χώρα με το τρίτο και το πλέον αχρείαστο μνημόνιο. Μετά την εξαφάνιση των ΑΝΕΛ στις εκλογές του 2019, ήταν η σειρά του ΣΥΡΙΖΑ να υποστεί συντριβή σε εκείνες του περασμένου Μαϊου, χάνοντας 11,5 μονάδες, παρότι βρισκόταν επί 4 χρόνια στο απυρόβλητο της αντιπολίτευσης και παρότι η χώρα είχε αντιμετωπίσει την μία κρίση μετά την άλλη, γεγονός που θα περίμενε κανείς να φθείρει την κυβέρνηση της ΝΔ.

Ίσχυσε, ωστόσο, το αντίθετο. Αν τιμωρήθηκαν τόσο παραδειγματικά στην κάλπη οι Έλληνες εθνολαϊκιστές ήταν διότι έχει πλέον καταδειχτεί εμφατικά ότι σε καιρούς κρίσεων αλλά και μεγάλων ευκαιριών για μια χώρα, που μόλις βγαίνει από μια μακρά οικονομική περιπέτεια, δεν διανοείται να εμπιστευτεί ξανά το μέλλον της σε ανεύθυνους ερασιτέχνες που υπόσχονται λαγούς με πετραχήλια.

Η κυβερνητική θητεία των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ, υπήρξε με άλλα λόγια, το αναγκαίο πολιτικό φροντιστήριο για μια απελπισμένη κοινωνία που αναζητούσε διέξοδο από ένα παρατεταμένο οικονομικό δράμα. Παρότι το πληρώσαμε τόσο ακριβά και παρότι φόρτωσε την κοινωνία με τοξικότητα και διχασμό, είχε τη θετική επενέργεια της απομυθοποίησης του εθνολαϊκισμού που είναι ένα πολιτικό φαινόμενο με μακρά ιστορική συνέχεια και υπεύθυνο για μεγάλες συλλογικές αποτυχίες στην ελληνική περίπτωση.

Αν μιλάμε, συνεπώς, για στρατηγική ήττα του εθνολαϊκισμού (εφόσον αυτό επιβεβαιωθεί και στην κάλπη της 25ης Ιουνίου) είναι διότι οδηγεί και σε αλλαγή πολιτικής κουλτούρας: η κοινωνία κατανοεί πλέον ότι τίποτε δεν είναι χωρίς κόστος στην οικονομία και ότι δεν υπάρχει “λεφτόδεντρο”· ότι ο σημερινός πλανήτης είναι ένας κόσμος αλληλεξαρτήσεων και συνεργασιών, και όχι εθνικής απομόνωσης και υπερήφανης “αντίστασης” στον εκσυγχρονισμό και τον “ιμπεριαλισμό”· ότι οι πολιτικοί οφείλουν να κρίνονται από το μεταρρυθμιστικό τους έργο και όχι από τα παχιά τα λόγια και τους τηλεοπτικούς δεκάρικους της εχθροπάθειας και της τοξικότητας· και ότι η ασφάλεια και η σταθερότητα δεν είναι αιτήματα των “συμβιβασμένων μικροαστών” αλλά βασικές προϋποθέσεις για την ευημερία και την ανάπτυξη.

Έτσι, με την εποχή των τεράτων και των ψεμάτων να τελειώνει, η πρόκληση για μια νέα “μεταπολίτευση” που θα βασίζεται σε μια πολύ πιο συνειδητοποιημένη κοινωνία και σε ένα πολιτικό σύστημα πολύ πιο υπεύθυνο και ικανό τίθεται πλέον επιτακτικά.




*Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, Καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Αντιπρόεδρος του Παρατηρητηρίου για τη Διδασκαλία της Ιστορίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης