Δημοκρατικά Τάγματα: Οι πραιτωριανοί του Μεσοπολέμου και η άγνωστη δράση τους από το 1923 ως το 1926

Υπάρχουν πολλές πτυχές της ελληνικής ιστορίας που παρέμεναν για χρόνια ή παραμένουν μέχρι σήμερα, σκοτεινές. Αυτό δεν αφορά μόνο τα αρχαία, τα βυζαντινά ή τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, αλλά και σχετικά πρόσφατες περιόδους της ιστορίας μας, όπως τα χρόνια του Μεσοπολέμου, το διάστημα δηλαδή μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων.

Μέχρι πολύ πρόσφατα ήταν σχεδόν άγνωστη η πλήρης δράση των λεγομένων Δημοκρατικών Ταγμάτων, που διαδραμάτισαν από το 1922 ως το 1926, σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Το βιβλιογραφικό κενό ήρθε να καλύψει ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης με το βιβλίο του «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ - Οι "πραιτωριανοί" της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας 1923-1926», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ, 2019.

Το βιβλίο αυτό, μοναδικό στο είδος του, αποτέλεσε προϊόν εννιάχρονης έρευνας του συγγραφέα, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για τη βοήθειά του στη συγγραφή του σημερινού μας άρθρου.



Πώς ξεκίνησε η ίδρυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων;

Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η Επαναστατική Επιτροπή που ανέλαβε την εξουσία είχε ν' αντιμετωπίσει τους αντιβενιζελικούς πολίτες που παρέμεναν πιστοί στον Κωνσταντίνο. Οι αναφορές, ιδίως από την επαρχία, των νέων δημοσίων λειτουργών ήταν συνεχείς. Ζητούσαν αστυνομική ή στρατιωτική βοήθεια. Καθώς η Χωροφυλακή είχε αποσυντεθεί και οι διαθέσιμες στρατιωτικές μονάδες είχαν μετακινηθεί στον Έβρο η κυβέρνηση οδηγήθηκε στη δημιουργία στρατιωτικών μονάδων ασφαλείας. «Οδηγός» γι' αυτή την σκέψη ήταν η δράση του Τάγματος Ασφαλείας Γύπαρη που είχε καταφέρει να διατηρήσει την τάξη στην Αθήνα, προπύργιο των αντιβενιζελικών, μετά την αναχώρηση του Στρατού για τη Μικρά Ασία (1919).

Ο πρώτος πυρήνας των Ταγμάτων Εθελοντών, ήταν η σύσταση στη Λέσβο μιας στρατιωτικής μονάδας με δύναμη τάγματος. Συγκροτήθηκε από εθελοντές βενιζελικών φρονημάτων που κατάγονταν από το νησί, με πρώτο διοικητή τον Ταγματάρχη Καφάτο. Η δημιουργία της μονάδας ξεκίνησε στις 27 Σεπτεμβρίου 1922 με διαταγή του Υπουργείου Στρατιωτικών (υπ' αριθμ. 239751) και προκήρυξη του στρατιωτικού διοικητή της Λέσβου Συνταγματάρχη Παπαγεωργίου. Στους καταταγέντες υπήρχαν και αρκετοί πρόσφυγες που είχαν χάσει αγαπημένα τους πρόσωπα στη μικρασιατική καταστροφή και τα αναζητούσαν μέσω του Τύπου.

Στις αρχές Οκτωβρίου 1922 το Ανεξάρτητο Τάγμα Λέσβου μεταφέρθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε την επιβολή της τάξης στην πρωτεύουσα και την ασφάλεια της Επανάστασης του 1922. Σύμφωνα με έκθεση του 2ου Επιτελικού Γραφείου, στην Αθήνα υπήρχαν περίπου 12.000 ένοπλοι αντιβενιζελικοί πολίτες. Ανάλογη στρατιωτική μονάδα, ιδρύθηκε και στη Θεσσαλονίκη με πρωτοβουλία του φανατικού βενιζελικού και Προέδρου του στρατοδικείου στην καταδίκη των έξι, Αλέξανδρου Οθωναίου, όταν αυτός ανέλαβε διοικητής του Γ' Σώματος Στρατού. Η Χωροφυλακή της πόλης δεν επαρκούσε και οι στρατιωτικές μονάδες της είχαν μετακινηθεί στον Έβρο. Οι Αρχές της Θεσσαλονίκης ζητούσαν από την κυβέρνηση αύξηση της αστυνόμευσης της πόλης.

Η εγκληματικότητα είχε τετραπλασιαστεί μετά τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της. Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Όπως είπε σε συνέντευξή του ο Οθωναίος «η τήρηση της δημόσιας ασφάλειας στη Θεσσαλονίκη έπρεπε να αντιμετωπίσει την πρόκληση τόσο των αυτονομιστικών συνθημάτων του Κ.Κ.Ε. για τη Μακεδονία όσο και την ανεπιφύλακτη ενίσχυση του προλεταριακού κόμματος από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης». Η στρατολογία για το Τάγμα διήρκησε από τις 23 Δεκεμβρίου 1922 ως τις 10 Ιανουαρίου 1923, η μη ικανοποιητική προσέλευση εθελοντών ωστόσο, παρέτεινε την καταληκτική προθεσμία ένταξης σ' αυτό για ένα ακόμα μήνα. Ενδιαφέρον είναι ότι όσοι εντάσσονταν στο Τάγμα θα είχαν συσσίτιο, ιματισμό, ημερομίσθιο, 125 δραχμές επιπλέον τον μήνα ,όσοι κατατάσσονταν για έξι μήνες και 150 δραχμές τον μήνα όσοι κατατάσσονταν για ένα έτος, ενώ θα ελάμβαναν και ένα πρόσθετο εφάπαξ 300 και 500 δραχμών αντίστοιχα. Τα Εθελοντικά Τάγματα εξοπλίστηκαν το καλοκαίρι του 1923 με 10 θωρακισμένα αυτοκίνητα αγγλικής κατασκευής, τα οποία μάλιστα έφεραν και οπλισμό. Τα Τάγματα ανέλαβαν αμέσως δράση. Μάλιστα, σημαντική ήταν η συμβολή τους στην καταστολή του κινήματος Γαργαλίδη-Λεοναρδόπουλου που εκδηλώθηκε στις 22 0κτωβρίου 1923.

Τα Εθελοντικά Τάγματα στις κυβερνήσεις Καφαντάρη και Παπαναστασίου

Με τις εκλογές της 17/12/1923 επέστρεψε στο πολιτικό προσκήνιο ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ενώ εκθρονίστηκε ο βασιλιάς Γεώργιος Β'. Όμως η συμβιβαστική πολιτική Βενιζέλου συνάντησε πολλές δυσκολίες. Έτσι ο Κρητικός πολιτικός παραιτήθηκε για λόγους υγείας. Τον διαδέχτηκε ο Γιώργος Καφαντάρης, που προσπάθησε να ενισχύσει τη στρατιωτική ισχύ της κυβέρνησης για να επιβάλει τις θέσεις της.

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η πρωτοβουλία του Υπουργού Στρατιωτικών Κωνσταντίνου Γόντικα, ο οποίος με σχέδιο νόμου στις 19/2/1924 με τίτλο «Περί εθελοντών», το οποίο ψηφίστηκε αυθημερόν, ελάμβανε το δικαίωμα να στρατολογήσει εθελοντές για να καλύψει έκτακτες ανάγκες του Στρατού και να «αντιμετωπίσει έκτακτες περιστάσεις», οι οποίες όμως δεν προσδιορίζονταν. Με αυτό το νομοσχέδιο το Ανεξάρτητο Τάγμα Λέσβου που μετακινήθηκε στην Αθήνα και το Τάγμα Φρουράς Θεσσαλονίκης μετεξελίχθηκαν σε μόνιμα σώματα ασφαλείας. Η γενικόλογη διατύπωση του νομοσχεδίου, αρχικά δεν προκάλεσε αντιδράσεις. Σύντομα όμως έγινε αντιληπτό ότι δεν επρόκειτο για απλούς εθελοντές, αλλά ουσιαστικά για σωματοφυλακή των βενιζελικών και της κυβέρνησης και ο αντιπολιτευόμενες εφημερίδες ξεσηκώθηκαν, κατηγορώντας την κυβέρνηση, ότι εξόπλιζε πρόσφυγες στο πρότυπο του τάγματος ασφαλείας Γύπαρη για να εκβιάσει και να νοθεύσει την ψήφο πολιτών στο επικείμενο δημοψήφισμα.

Μάλιστα η «Βραδυνή» ξιφουλκούσε εναντίον του νόμου 3059 με τον οποίο ιδρύθηκαν τα Τάγματα, παρουσιάζοντάς τα ως συνεχιστές του έργον των Γυπαραίων, ενώ ταυτόχρονα απειλούσε τους πρόσφυγες που εντάσσονταν σε αυτά με αντίποινα (!) όταν ο «συνταγματικός» κόσμος θα ξανάβρισκε τις πολιτικές του ελευθερίες...



Ακολούθησε η πτώση της κυβέρνησης Καφαντάρη μετά από μια προκήρυξη στασιαστικού περιεχομένου του Στρατού και ο σχηματισμός της κυβέρνησης Παπαναστασίου. Με το Πολιτειακό δημοψήφισμα του Απριλίου 1924 επισημοποιήθηκε η κατάργηση της Βασιλείας. Ισχυρός παράγοντας της κυβέρνησης ήταν ο Υπουργός Συννόμου Τάξεως Θ. Πάγκαλος που προσπαθούσε να τη βοηθήσει κινούμενος παρασκηνιακά με τη στήριξη του Στρατού, σε αξιωματικούς του οποίου είχε ισχυρή επιρροή. Μεταξύ άλλων, προσπάθησε να ενισχύσει τα Δημοκρατικά Τάγματα με αύξηση του μισθού των ανδρών τους. Αυτό έγινε με τροποποίηση του άρθρου 2 του νόμου 3059 . Με άλλη του απόφαση, ο Πάγκαλος μετονόμασε το Πρότυπον Τάγμα Εκπαιδεύσεως ή Ανεξάρτητο Τάγμα Λέσβου, το Τάγμα Εθελοντών, που είχε στο μεταξύ ιδρυθεί και το Τάγμα Φρουράς Θεσσαλονίκης σε I, II και III Τάγματα Δημοκρατικής Φρουράς αντίστοιχα.

Όμως τα Δημοκρατικά Τάγματα ήταν αυτά που οδήγησαν στην πτώση της κυβέρνησης Παπαναστασίου. Το βράδυ της 17ης Ιουλίου 1924 μια μικρή ομάδα στρατιωτών του Γ' Δημοκρατικού Τάγματος της Θεσσαλονίκης επιτέθηκε στα γραφεία και στα τυπογραφεία των αντιβενιζελικών εφημερίδων της Θεσσαλονίκης με αφορμή ένα αρνητικό δημοσίευμα για τον διοικητή τους. Οι ζημιές που προκλήθηκαν ξεπερνούσαν τις 100.000 δραχμές, ποσό τεράστιο για την εποχή. Εκείνες τις μέρες γινόταν στη Βουλή συζήτηση για παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση η οποία καταψηφίστηκε στις 19 Ιουλίου 1924.

Τα Δημοκρατικά Τάγματα την περίοδο των κυβερνήσεων Σοφούλη και Μιχαλακόπουλου

Αν και για τα Δημοκρατικά Τάγματα υπήρχε κακή άποψη στην κοινή γνώμη, αυτά διατήρησαν τη δύναμή τους, τόσο κατά την περίοδο της κυβέρνησης Σοφούλη όσο και κατά τη διακυβέρνηση Μιχαλακόπουλου. Μάλιστα και η κοινοβουλευτική επιτροπή για τον οργανισμό του Στρατού ζητούσε την κατάργησή τους.

Ο Γόντικας όμως υποστήριξε ότι η κατάργηση των Ταγμάτων δεν ήταν συμφέρουσα, καθώς ήταν αξιόλογοι και αξιόμαχοι στρατιωτικοί σχηματισμοί, ενώ η κατάργηση ήταν αντίθετη με την εισήγηση του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου.

Η ίδρυση των «Κυνηγών» του Κονδύλη (Απρίλιος 1925)

Αν και στα Δημοκρατικά Τάγματα είχε ανατεθεί από τον Απρίλιο του 1924 η συμμετοχή στα καταδιωκτικά αποσπάσματα εναντίον των ληστών, κάτι στο οποίο ανταποκρίθηκαν με επιτυχία, τον Απρίλιο του 1925 ο Κονδύλης προώθησε τη δημιουργία τριών Ταγμάτων Κυνηγών, που θα είχαν ως μοναδική αποστολή την καταπολέμηση της ληστείας και την εμπέδωση της ασφάλειας στην ύπαιθρο. Παρά τις σφοδρές αντιδράσεις της Αντιπολίτευσης, μετά από έντονες παρασκηνιακές διαβουλεύσεις, η Βουλή υπερψήφισε την αμφιλεγόμενη τροπολογία.

Χαρακτηριστικό γεγονός είναι ότι οι μηνιαίες αποδοχές ενός στρατιώτη των «Κυνηγών» ήταν 1.750 δραχμές, ενός Δεκανέα 1.850 δραχμές, ενός Λοχία 2.000 δραχμές και ενός Επιλοχία 2.250 δραχμές, εκτός από τα επιδόματα που λάμβαναν!

Οι προσχηματικές αιτιολογίες για την ίδρυση των «Κυνηγών» αποκαθηλώθηκαν σύντομα, καθώς αντί για την ύπαιθρο στρατωνίζονταν στο Γαλάτσι και χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για τη φύλαξη των κρατικών κτιρίων στην Αθήνα.

Η άνοδος στην εξουσία του Θ. Πάγκαλου και η ισχυροποίηση των Δημοκρατικών Ταγμάτων (1925-1926)

Στις 25 Ιουνίου 1925 ο Θεόδωρος Πάγκαλος ανέβηκε στην εξουσία μετά από κίνημα το οποίο δεν κατάφερε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση Μιχαλακόπουλου. Στις 30 Ιουνίου η κυβέρνηση Πάγκαλου έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή. Επί 208 ψηφισάντων, η κυβέρνηση έλαβε 185 θετικές ψήφους, 14 αρνητικές και 9 λευκά. Ανάμεσα σε αυτούς που εναντιώθηκαν ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος αμέσως μετά φυλακίστηκε και τρεις μήνες αργότερα εξορίστηκε στη Νάξο και ο Παντελής Καρασεβδάς, ολυμπιονίκης στη σκοποβολή το 1896, ο οποίος επί κυβερνήσεως Μιχαλακόπουλου πέτυχε να παραχωρηθεί η έκταση της Περιβόλας στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας στον Παναθηναϊκό ως έδρα για τα επόμενα 99 χρόνια. Εκεί βρίσκεται η έδρα του «Τριφυλλιού» μέχρι σήμερα. Εντυπωσιακό είναι επίσης ότι την κυβέρνηση Πάγκαλου υπερψήφισε η Σοσιαλιστική Ομάδα  με επικεφαλής τον Ι. Πασαλίδη.

Επανερχόμαστε στον Θεόδωρο Πάγκαλο, ο οποίος φρόντισε να συγχωνευθούν τα Δημοκρατικά Τάγματα με τα Τάγματα Κυνηγών και στις αρχές Οκτωβρίου 1925 δημιούργησε στην Αθήνα τη μεικτή Ταξιαρχία Δημοκρατικής Φρουράς την οποία έθεσε υπό ενιαία διοίκηση και την προόριζε για φρουρά του νέου καθεστώτος. Συγκεκριμένα πλαισίωσε τα τρία Τάγματα με τον Λόχο Στρατηγείου των Δημοκρατικών Ταγμάτων, ενώ για τον συντονισμό της Φρουράς δημιούργησε και την υπηρεσία της Ταξιαρχίας Δημοκρατικών Ταγμάτων. Η συνολική δύναμη της Ταξιαρχίας Δημοκρατικής Φρουράς ήταν 2.500 άνδρες. Τα Τάγματα χρησιμοποιήθηκαν από τον Πάγκαλο κατά τη σύλληψη του Πλαστήρα, σε αστυνομικά καθήκοντα στην Αθήνα, αλλά και για την εισβολή στη Βουλγαρία (δείτε σχετικό άρθρο μας στο protothema.gr στις 10/6/2017 με τίτλο «Το επεισόδιο στο Πετρίτσι και ο παρ' ολίγον ελληνοβουλγαρικός πόλεμος», 1925).



Η επιβολή δικτατορίας από τον Θεόδωρο Πάγκαλο (3 Ιανουαρίου 1926) και τα Δημοκρατικά Τάγματα

Η απόφαση του Θεόδωρου Πάγκαλου για επιβολή δικτατορίας ήταν ειλημμένη, ωστόσο την ανακοίνωσε ξαφνικά στις 3 Ιανουαρίου 1926, ημέρα Κυριακή, με τον λεγόμενο «περίπατο της Αγίας Παρασκευής». Εκείνη τη μέρα οι οπλίτες των Δημοκρατικών Ταγμάτων έκαναν στρατιωτικές ασκήσεις και στη συνέχεια στάθμευσαν στην Αγία Παρασκευή όπου είχε ετοιμαστεί συσσίτιο, αλλά και ένα γεύμα προς τιμήν του Πρωθυπουργού για τον εορτασμό του ερχομού του νέου έτους. Το μεσημέρι έφτασε στην Αγία Παρασκευή ο Θ. Πάγκαλος με τη σύζυγό του και τους υπουργούς Κούνδουρο, Ταβουλάρη και Φίλανδρο που κάθισαν στο τραπέζι των αξιωματικών.

Παρόντες ήταν όλοι οι αξιωματικοί οι οποίοι στήριζαν το καθεστώς Πάγκαλου, πολλοί από τους οποίους συνοδεύονταν από τις συζύγους τους. Συνολικά στο γεύμα παρευρίσκονταν περίπου 200 άτομα. Η ατμόσφαιρα ήταν πολύ ευχάριστη. Μετά τις καθιερωμένες προπόσεις, ο Συνταγματάρχης Θ. Βουτσινάς, σε μία "αυθόρμητη" ομιλία του από χειρογράφου (!) ευχήθηκε στον Θεόδωρο Πάγκαλο να συνεχίσει και να ολοκληρώσει το κυβερνητικό του έργο και να λάβει κάθε μέτρο που θα ήταν απαραίτητο για να ξεπεράσει τα όποια εμπόδια που αντιμετώπιζε. Απαντώντας ο Πάγκαλος, αφού αναφέρθηκε στα δεινά που είχε προκαλέσει στη χώρα ο κοινοβουλευτισμός πριν και μετά το 1920, συνέχισε λέγοντας:

«Επειδή βλέπω ότι είναι αδύνατον πλέον να εμπιστευόμεθα εις τον κοινοβουλευτισμόν, δια τούτο αποφάσισα να αλλάξω τη μέχρι τούδε πορεία μου. Εις το εξής στηρίζομαι εις την εμπιστοσύνην του Στρατού, όστις αποτελεί την νησίδα των εθνικών ελπίδων». Τα λόγια του Πάγκαλου ακολούθησαν χειροκροτήματα των οπλιτών των Δημοκρατικών Ταγμάτων και φωνές από τους αξιωματικούς τους υπέρ της στρατιωτικής δικτατορίας. Ακολούθησε χορός με δημοτικά τραγούδια, τον οποίο έσερνε ο ίδιος ο Πάγκαλος, από τη μπάντα της Δημοκρατικής Φρουράς. Αμέσως μετά το τέλος του γεύματος τα Δημοκρατικά Τάγματα παρέλασαν στους δρόμους της Αθήνας με τέσσερα τεθωρακισμένα οχήματα να προηγούνται. Κατέληξαν στην Πλατεία Ανακτόρων, ενώπιον του Πάγκαλου και του Χαράλαμπου Τσερούλη, Υφυπουργού Στρατιωτικών. Σε όλη τη διαδρομή οι οπλίτες των Δημοκρατικών Ταγμάτων φώναζαν υπέρ της στρατιωτικής δικτατορίας...



Στην ανατροπή του Πάγκαλου από την Κονδύλη, την έκρυθμη κατάσταση που ακολούθησε, το ξεκαθάρισμα λογαριασμών με το αιματοκύλισμα της 9ης Σεπτεμβρίου 1926 καθώς και μια συνολική αποτίμηση της δράσης των Δημοκρατικών Ταγμάτων, θα δούμε σύντομα σε νέο μας άρθρο.

Πηγές για το άρθρο αυτό ήταν το βιβλίο του Ιωάννη Β. Δασκαρόλη «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ - Οι "πραιτωριανοί" της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας 1923-1926», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ - Αθήνα 2019 καθώς και το άρθρο του ίδιου «Δημοκρατικά Τάγματα: Από την δημιουργία της επίλεκτης φρουράς της Δημοκρατίας στο αιματοκύλισμα της 9ης Σεπτεμβρίου 1926», στο Clio Turbata.com. Από το ίδιο άρθρο προέρχονται και οι σπάνιες φωτογραφίες. Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Δασκαρόλη για την πολύτιμη βοήθειά του και τις υποδείξεις του.