Τα Κράβαρα και οι Κραβαρίτες

Με τα Κράβαρα, που τα έχουμε ακούσει πολλές φορές αλλά γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτά, θ’ ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο. Ίσως οι πολύ νέοι να ακούν για πρώτη φορά τη λέξη «Κράβαρα» αλλά οι μεγαλύτεροι σίγουρα έχουν ακούσει τη φράση «αυτός είναι από τα Κράβαρα (ή και Γκράβαρα) όταν αναφέρονται σε κάποιον άξεστο, απολίτιστο και σπανιότερα ξεροκέφαλο άνθρωπο. Πού βρίσκονται όμως τα Κράβαρα; Αυτό ίσως το γνωρίζουν ακόμα λιγότεροι…

Πού βρίσκονται τα Κράβαρα; - Η ιστορία της περιοχής στην αρχαιότητα

Τα Κράβαρα βρίσκονται στην Αιτωλοακαρνανία και συγκεκριμένα στην περιοχή της Ναυπακτίας. Δεν ταυτίζονται όμως με ολόκληρη την πρώην επαρχία (ως το 1997) Ναυπακτίας, αλλά με το βόρειο τμήμα της.

Σύμφωνα με αρχαίους (Θουκυδίδης, Στράβωνας, Παυσανίας) και νεότερους συγγραφείς (Θ. Χαβέλλας) στην περιοχή της σημερινής Ναυπακτίας κατοικούσαν διάφορα ελληνικά φύλα. Οι Εσπέριοι ή Οζολοί Λοκροί κατοικούσαν στο νότιο παραθαλάσσιο τμήμα της και η χώρα τους ονομαζόταν Οζολαία Λοκρίς. Βορειότερα από αυτούς κατοικούσαν οι Αποδοτοί και η χώρα τους λεγόταν Αποδοτία. Πιο βόρεια ακόμα από τους Αποδοτούς, κατοικούσαν οι Οφιονείς και η χώρα τους ονομαζόταν Οφιονεία. Τα βόρεια σύνορα της Οφιονείας ήταν τα όρη Οξυά και Κόρακας.

Οι Αποδοτοί και οι Οφιονείς δεν είχαν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Ήταν Αιτωλικά φύλα που για διάφορους λόγους (π.χ. τα ήθη και τα έθιμα των μεν και των δε κ.ά.) διαιρέθηκαν σε ξεχωριστές επικράτειες. Σταδιακά, Αποδοτία και Οφιονεία ενώθηκαν μεταξύ τους και στη συνέχεια με τη γειτονική τους Αιτωλία και άλλα Αιτωλικά φύλα: τους Ευρυτάνες, του Αγραιείς και τους Απεράντιους και αποτέλεσαν την Επίκτητη Αιτωλία. Όταν το 338 π.Χ. οι Μακεδόνες κατέλαβαν τη Ναύπακτο και την παραχώρησαν στους Αιτωλούς και η χώρα των Οζολών Λοκρών αποτέλεσε τμήμα της Επίκτητης Αιτωλίας.

Στα διάφορα ιστορικά κείμενα των ρωμαϊκών και των βυζαντινών χρόνων, η περιοχή αναφέρεται ως Αιτωλία. Μάλιστα στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια η Ναύπακτος ήταν έδρα ενός από τα θέματα (διοικητικές περιφέρειες) της αυτοκρατορίας. Αργότερα η Αιτωλία εντάχθηκε στο θέμα της Νικόπολης.

Το 1204 όταν ο Μιχαήλ Α’ Δούκας ίδρυσε το Δεσποτάτο της Ηπείρου, οι Ενετοί που κατείχαν πολλά εδάφη στην Ελλάδα, δέχτηκαν να τον αναγνωρίσουν ως κυρίαρχο των εδαφών αυτών. Τότε η περιοχή της σημερινής Ναυπακτίας ονομαζόταν Αιτωλία.

Το 1271 το Δεσποτάτο της Ηπείρου διαιρέθηκε σε δύο τμήματα. Το ένα αποτέλεσε η Αιτωλία με τη χώρα των Οζολών Λοκρών.

Η κατάκτηση της Ναυπακτίας από τους Οθωμανούς

Τι έγινε όμως τα επόμενα χρόνια στα Κράβαρα; Πότε έπεσαν στα χέρια των Τούρκων; Πότε εμφανίστηκε για πρώτη φορά η ονομασία Κράβαρα; Μέχρι πρόσφατα υπήρχε διχογνωμία στις διάφορες πηγές και ποικίλες ημερομηνίες για το πότε η περιοχή της Ναυπακτίας έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Το 2001, οι Melek Delilbasi και Muzaffer Arikan εξέδωσαν το αναλυτικό (mufassal) οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΜΜ1Ο του σαντζακίου των Τρικάλων που αντιστοιχούσε σε μεγάλο τμήμα της Κεντρικής Ελλάδας. Πρόκειται για το παλαιότερο που σώζεται μετά την οθωμανική κατοχή και χρονολογείται από το 1454-1455.

Το μετέφρασε ο Γεώργιος Κ. Λιακόπουλος και με τον τίτλο «Η ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΚΡΑΒΑΡΩΝ ΣΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ ΜΜ1Ο (1454-1455)» είναι διαθέσιμο στο academia.edu στο διαδίκτυο.

Η περιοχή των Κραβάρων συνδέεται στο έγγραφο αυτό όπως αναφέραμε με το σαντζάκι των Τρικάλων. Να σημειώσουμε εδώ ότι η οριστική κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Τούρκους έγινε από τον Γαζή Τουραχάν Μπέη το 1423.

Στο έγγραφο ΜΜ1Ο το σαντζάκι των Τρικάλων χωρίζεται σε τρία βιλαέτια: των Τρικάλων, του Φαναρίου και των Αγράφων. Στο βιλαέτι των Τρικάλων ανήκει και η επαρχία του Κράβαρη (Kiravar Ili). Γίνεται μάλιστα αναλυτική αναφορά στα χωριά που την απαρτίζουν. Τα φορολογικά εισοδήματα της περιοχής των Κραβάρων προορίζονται για τη μισθοδοσία των τεσσάρων απογόνων του Κράβαρη: του Κάρολου, του Μουσά, του Καρατζά και του Μικροπέτρα (όντως πολύ περίεργο όνομα, Mikropetra veled-i Kiravar στα τούρκικα). Ποια ήταν η καταγωγή του Κράβαρη όμως;

Το όνομα του γιου του ήταν Μουρίκης. Ο Κάρολος ήταν γιος του Μουρίκη. Η ακριβής συγγενική σχέση των άλλων τριών με τον Κράβαρη παραμένει αδιευκρίνιστη.

Την πληροφορία ότι ο Κάρολος ήταν εγγονός του Κράβαρη την λαμβάνουμε από εργασία της M. Delilbasi. Τότε στα Κράβαρα που αποτελούνταν από 50 χωριά, ζούσαν 500 οικογένειες, 90 άγαμοι και 31 χήρες. Περαιτέρω έρευνα των ονομάτων των κατοίκων των Κραβάρων αποδεικνύει ότι το 1454-1455 ζούσαν στην περιοχή εκτός από τους Έλληνες, Σλάβοι και Αλβανοί. Επειδή κάποιοι θα σπεύσουν να γράψουν ότι στην περιοχή κυριαρχούσαν Σλάβοι και Αλβανοί,αν 10-20 από τις 500 οικογένειες ήταν σλαβικές και αλβανικές,αυτό δείχνει απλή παρουσία,όχι κυριαρχία...

Στα σλαβικά ονόματα, ο Γεώργιος Λιακόπουλος συμπεριλαμβάνει τα Στάικος, Μπογδάνης, Γιαΐτσης και Ζλάτος ενώ στα αλβανικά, τα μέλη των οικογενειών Μαλακάσα, Μπούα, Χέλμη, Μπάρδη και Λιόση. Η παρουσία της οικογένειας Μπούα στα Κράβαρα αναφέρεται και από τον Βασίλειο Σταυρογιαννόπουλο που αναφέρει ότι ο Γκίνης Μπούας γνωστός και ως Σπάτας κατέλαβε τη Ναύπακτο το 1358 και τη διατήρησε στην κατοχή του ως το 1407 που πέρασε στα χέρια των Ενετών. Οι αλβανικές αυτές οικογένειες, ορθότερα απόγονοί τους, κατέβηκαν αργότερα στην Αττική και έδωσαν τα ονόματά τους σε οικισμούς: Λιόσια, Σπάτα, Μαλακάσα. Οι δύο απόγονοι του Κράβαρη, Κάρολος και Μικροπέτρας, όπως δείχνουν τα ονόματα τους, παρέμειναν Χριστιανοί ενώ οι άλλοι δύο Μουσάτ (Μωυσής) και Καρατζάς απέκτησαν εβραϊκό/αραβικό και μωαμεθανικό όνομα.

Το όνομα Μαυρίκης του γιου του Κράβαρη, σύμφωνα με τον Γ. Λιακόπουλο, δείχνει ότι ο Κράβαρης ήταν Αλβανός. Αυτό που προκύπτει από το έγγραφο αυτό νομίζουμε ότι ξεκαθαρίζει πιθανότατα οριστικά την προέλευση της λέξης Κράβαρα. Πρόκειται για ανθρωπωνύμιο (Κράβαρης). Θα δούμε στη συνέχεια και τις άλλες εκδοχές που πλέον κατά την άποψή μας δεν ισχύουν. Ο μόνος που πλησίασε πολύ κοντά στην πραγματική ετυμολογία ήταν ο Πέτρος Φουρίκης ο οποίος στο έργο του «Πόθεν το εθνικό Αρβανίτης», σημειώνει ότι η αλβανική λέξη grabe ενάρθρως grab-a στην αμετάβλητη ρίζα του πληθυντικού γίνεται grabema και στα ελληνικά μετασχηματίστηκε σε Γκράβανα -> Γκράβαρα και Κράβαρα.

Το Γκράβαρα κατά τον Π. Φουρίκη (από το grabe-a) σημαίνει «τάφρος, φαράγγι, τόπος πετρώδης και κρημνώδης» όπως ακριβώς είναι η φυσιογνωμία της βορινής περιοχής της Ναυπακτίας. Ουσιαστικά στην εργασία του αυτή που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Αθηνά» (τομ. 33, σελ. 202 και τομ. 43, σελ. 207), ο Π. Φουρίκης μας δίνει και την ετυμολογία του επωνύμου Κράβαρης.

Τα Κράβαρα στα νεότερα χρόνια
Επόμενη αναφορά της ονομασίας Κράβαρα, γίνεται το 1806 σε έγγραφο του Αλή πασά, με το οποίο διορίζει οπλαρχηγούς της εμπιστοσύνης του.Στο έγγραφο αυτό,βρίσκουμε το Βενέτικο, το νότιο τμήμα της Ναυπακτίας μαζί με την επαρχία Απόκουρου ν' ανήκουν στο αρματολίκι Βλοχού (Ν. Κασομούλης "Στρατιωτικά Ενθυμήματα", τόμος Α', σελ. 112, 250), τα δε Κράβαρα στην περιφέρεια Καρπενησίου.
Στην διάρκεια της Επανάστασης, η περιοχή της Ναυπακτίας είχε διαιρεθεί σε δύο επαρχίες. Το νότιο τμήμα, αποτελούσε την επαρχία Ναυπακτοβενέτικου, με πρωτεύουσα τη Ναύπακτο και το βόρειο τμήμα, την επαρχία Κραβάρων, με πρωτεύουσα την Άνω Λομποτινά (σήμερα Άνω Χώρα). Αυτό διαπιστώνεται από τα πρακτικά της Γενικής Συνέλευσης της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, στην εκκλησία της Παναγίας στο Αιτωλικό για την εκλογή προέδρου, παρευρέθηκαν εκπρόσωποι της επαρχίας Κραβάρων και της επαρχίας Ναυπακτοβενέτικου(1824).
Το 1832, η επαρχία Ναυπάκτου διασπάστηκε σε επαρχία Ναυπάκτου και Βενέτικου, έτσι η σημερινή Ναυπακτία χωρίστηκε σε τρεις επαρχίες: Ναυπάκτου, Βενέτικου και Κραβάρων. Τελικά το 1833 (Εφημ. Κυβερν. Φύλ 12/6.4.1833) οι τρεις επαρχίες, ενώθηκαν σε μία: την επαρχία Ναυπακτίας.

Άλλες ετυμολογίες για τη λέξη Κράβαρα
Αναφερθήκαμε προηγουμένως εκτενώς στην ετυμολογία της λέξης Κράβαρα < επών. Κράβαρης, που θεωρούμε σχεδόν σίγουρη. Ας δούμε όμως και τις άλλες απόψεις που έχουν διατυπωθεί. Σύμφωνα με την πρώτη, Κράβαρα < σλαβ. *Kravari "βουκόλοι, αγελαδοβοσκοί". Την εκδοχή αυτή ενστερνίζεται, μεταξύ άλλων και ο Ομότιμος Καθηγητής Γλωσσολογίας του ΕΚΠΑ, κύριος Γεώργιος Μπαμπινιώτης στο "ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ" (5η ΕΚΔΟΣΗ, 2019). Η περιοχή των Κραβάρων, είναι κρημνώδης και βραχώδης. Δεν προσφέρεται για κτηνοτροφία, δεν έχει λιβάδια όπως αναφέρουν οι Κραβαρίτες συγγραφείς Πάνος Πυλαρινός ("ΚΡΑΒΑΡΑ ΚΑΙ ΚΡΑΒΑΡΙΤΕΣ") και Βασίλειος Σταυρογιαννόπουλος ("ΚΡΑΒΑΡΑ ΤΑ ΠΕΡΗΦΑΝΑ"). Συνεπώς η εκδοχή αυτή μάλλον αποκλείεται. Δυστυχώς και στον ορισμό της λ. Κράβαρα, ο κύριος Μπαμπινιώτης γράφει "νομό Αιωλοακαρνανίας".

Εντάξει, τυπογραφική αβλεψία θα πει κάποιος. Μετά από πέντε εκδόσεις όμως, κάποιος δεν θα έπρεπε να δει... την αβλεψία;
Ο Π. Πυλαρινός, είναι ιδιαίτερα καυστικός γι' αυτή την εκδοχή: "Είναι πολύ αστείο πράγμα, για όποιον γνωρίζει τον τόπο, όπου γκρεμοτσακίζονται τα γίδια, τα δε γελάδια μόλις και μετά βίας μπορούν να στεριώσουν τα πόδια τους σ' ελάχιστες περιοχές. Συνεπώς άλλο πρέπει να παραδεχθούμε".

Μια άλλη εκδοχή, που μάλλον είναι παρετυμολογία, ετυμολογεί τη λέξη Κραβαρίτες, από τη σύνθεση των λέξεων Κάρα (=κεφάλι)+Βαρείτε. Το Κάρα, έγινε κρα, κάτι συνηθισμένο από τους κατοίκους της περιοχής, ενώ το "Βαρείτε" έγινε "Βαρείτες". Έτσι προέκυψε το Κραβαρίτες και η περιοχή Κράβαρα. Πώς προήλθε όμως το Κάρα + Βαρείτε;

Σύμφωνα με την παράδοση, σε χρόνο που δεν είναι εξακριβωμένος, οι αρχηγοί των ελληνικών σωμάτων της περιοχής, το χρησιμοποιούσαν ως πολεμική προσταγή στους άνδρες τους:
Κάρα Βαρείτε, δηλ. χτυπήστε στο κεφάλι (τους εχθρούς).
Άλλοι, καθώς οι Ενετοί που ζούσαν στην περιοχή πριν την κατάληψή της απ' τους Τούρκους, ισχυρίζονται ότι καθώς οι Βενετσιάνοι φορούσαν κράνη, η πολεμική προσταγή ήταν ΚΡΑΝΗ-ΒΑΡΕΙΤΕ, που έγινε τελικά Κραβαρίτες. Ακόμα πιο ακραία είναι η εκδοχή ότι οι Τούρκοι στις συμπλοκές τους με άτακτα ελληνικά σώματα στην περιοχή, έβρισκαν τους νεκρούς τους χτυπημένους στο κεφάλι και θαυμάζοντας τη σκοπευτική ικανότητα των Ελλήνων έλεγαν: "Τι κάρα-βαρίτες είναι τούτοι;" Μοιάζει τουλάχιστον απίθανο οι Τούρκοι να χρησιμοποιούσαν-ελληνικές λέξεις σ' αυτές τις περιπτώσεις, άρα και αυτή η εκδοχή είναι απορριπτέα.
Κράβαρα: τα λημέρια της Κλεφτουριάς

Τα ορεινά και δύσβατα Κράβαρα, ήταν ιδανικό μέρος για τους κλέφτες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Γι' αυτό άλλωστε ονομάζονταν "Βλαχοχώρια" και "Κλεφτοχώρια" τα χωριά της περιοχής. Ένας απ' τους κλέφτες αυτούς, έγινε και ήρωας τραγουδιού: "Του Κίτσου η μάνα κάθονταν στην άκρη στο ποτάμι, με το ποτάμι μάλωνε και το πετροβολούσε...". Οι Τούρκοι τον συνέλαβαν και τον μετέφεραν στο χωριό Στρωμήνιανη (σήμ. Καλλονή), για να τον κρεμάσουν σε μία βελανιδιά, όπου κρεμούσαν τους Χριστιανούς. Η μητέρα του, βλέποντάς τον, άρχισε να παρακαλά τους άλλους κλέφτες να βοηθήσουν τον γιο της. Δυστυχώς, αυτοί βρίσκονταν στην άλλη άκρη του φουσκωμένου ποταμιού και δεν μπορούσαν να περάσουν απέναντι. Η μάνα του Κίτσου πάνω στην απελπισία της πετροβολούσε το ποτάμι για να μερέψει...
Στα Ορλοφικά, (1770), έδρασαν στην περιοχή οι Κραβαρίτες οπλαρχηγοί Σισμάνης και Δωρής. Συχνές ήταν οι ενέδρες και δολοφονίες Τούρκων φοροεισπρακτόρων (χαρατζήδων).

Το 1767, ο Μπουκουβάλας στο χωριό Κεράσοβο, με 300 παλικάρια κατατρόπωσε τον παππού του Αλή πασά Μούρτο, στο βουνό Οξυά. Η Οξυά έχει ταυτιστεί με πολλές επιτυχίες των Ελλήνων ατάκτων επί των Τούρκων. Στο βουνό αυτό, είχαν τα λημέρια τους οι φημισμένοι οπλαρχηγοί Σιαφάκας (των Κραβάρων) και Σκαλτσοδήμος (της Δωρίδας).
Φυσικά, στην περιοχή δόθηκαν πολύ σημαντικές μάχες στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821,ενώ από τα Κράβαρα καταγόταν και οσπουδαίος αγωνιστής του 1821 Παναγιώτης Σωτηρόπουλος,στον οποίο έχουμε αναφερθεί σε πολλά άρθρα..

Οι Κραβαρίτες ήταν ("επαγγελματίες") ζητιάνοι: Μύθος ή πραγματικότητα;
Στα τέλη του 19ου αιώνα, συγκεκριμένα το 1897, ο μεγάλος λογοτέχνης μας Ανδρέας Καρκαβίτσας, έγραψε τη νουβέλα "Ο Ζητιάνος". Το έργο γνώρισε τεράστια επιτυχία και πολλές επανεκδόσεις. Ήρωάς του ο Κραβαρίτης Τζιρίτης ή Τζιριτόκωστας, ζητιάνος που φτάνει στο χωριό Νυχτερέμι (σήμ. Παλαιόπυργος) της Λάρισας. Η άφιξή του προκαλεί πολλά δεινά στους κατοίκους του χωριού. Ο Καρκαβίτσας είχε επισκεφθεί τα Κράβαρα το 1890 και είχε γράψει τις εντυπώσεις του με τίτλο "Κράβαρα-οδοιπορικές σημειώσεις" σε 12 συνέχειες στο περιοδικό "Εστία". Οι αντιδράσεις που προκάλεσαν οι περιγραφές του, ήταν πολύ μεγάλες.

Μάλιστα, ο Καρκαβίτσας που ήταν στρατιωτικός γιατρός, τιμωρήθηκε με 20 μέρες κράτηση από την υπηρεσία του! Ωστόσο η φήμη του εκτοξεύτηκε!
Ποια είναι η αλήθεια; Όπως γράφει ο Β. Σταυρογιαννόπουλος, οι κάτοικοι 3-4 χωριών των Κραβάρων, όντως ασκούσαν συστηματικά τη ζητιανιά για να θρέψουν τις οικογένειες του. Ήταν δε γνωστοί ως μπολιάρηδες.Συχνά, στράβωναν τα πόδια ή τα χέρια, ενώ άλλες φορές εμφανίζονταν σαν τυφλοί. Κρατούσαν ένα ματσούκι (ραβδί), με πρόσχημα την προστασία απ' τα σκυλιά.

Το ραβδί ήταν κούφιο και μέσα σ' αυτό οι Κραβαρίτες ζητιάνοι έκρυβαν τα χρήματα που αποκόμιζαν και δεν διέτρεχαν τον κίνδυνο να τους ληστέψουν, καθώς κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι στο ραβδί αυτό ήταν κρυμμένα χρήματα. Πάντως, δεν είναι σωστό να ταυτίζονται οι Κραβαρίτες με τους ζητιάνους, επειδή κάποιοι από τα χωριά τους ήταν όντως επαίτες. Ούτε κι ο Καρκαβίτσας νομίζουμε ότι ήθελε να δώσει μια τέτοια διάσταση.
Στο περιοδικό "ΝΕΑ ΧΡΟΝΙΚΑ" (έτος 1956, σελ. 38), διαβάζουμε τα εξής:΅
"Τα Κράβαρα, δηλαδή η επαρχία Ναυπακτίας, είναι η κοιτίς των τσολιάδων και έχουν μίαν ένδοξον ιστορίαν.
Όσοι δε χρησιμοποιούν έναν ανυπόστατον μύθον, τον οποίον έπλασε η κακεντρέχεια κάποιου λογοτέχνου, δια νά την ειρωνευθούν, δεν προδίδουν μόνον πτωχεία πνεύματος αλλά και ψυχικήν χυδαιότητα",

Επίλογος
Και ο Παναγιώτης Αραβαντινός, στη "Χρονογραφία της Ηπείρου", τόμος 2, ψέγει τους Κραβαρίτες, ωστόσο ξεκαθαρίζει ότι αυτό γινόταν ως τις αρχές του 19ου αιώνα:
"Εζήτουν ελεημοσύνην εν πλείστη αναιδεία, τραγωδούντες και άθλια άσματα δια λύρας αθλίας συνοδευόμενα".
Στη Βικιπαίδεια, αναφέρεται ότι τα Κράβαρα αποτελούνται από 10 χωριά.
Θεωρούμε όμως πολύ πιο έγκυρο τον κατάλογο του Β.Σταυρογιαννόπουλου, που αναφέρεται σε 46 χωριά τον οποίο και δημοσιεύουμε, μαζί με έναν χάρτη της περιοχής στο ίδιο βιβλίο.Από τα Κράβαρα πέρασε και ο Πουκεβίλ,που παραθέτει κατάλογο από 63 χωριά.
Πηγές: ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, "ΚΡΑΒΑΡΑ ΤΑ ΠΕΡΗΦΑΝΑ", ΑΘΗΝΑ 1982
ΠΑΝΟΥ ΣΠ. ΠΥΛΑΡΙΝΟΥ, "ΚΡΑΒΑΡΑ ΚΑΙ ΚΡΑΒΑΡΙΤΕΣ", ΑΘΗΝΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ 1951.