Μανώλης Μητσιάς: Αυτό που ήμαστε κάποτε θα γίνουμε ξανά

Στην αρχή δεν ήθελε. Με ειλικρίνεια. Με αυθεντικότητα «τι να πω εγώ, δεν έχω τίποτα». Εκεί εγώ. Τελικά, με τη βοήθεια του Γιώργου Λιάνη, o Μανώλης Μητσιάς υποχώρησε. Και όταν βρεθήκαμε, όλα, τα πάντα έβγαιναν με το τσιγκέλι. Και έβγαιναν πολλά. Αφθονα καλούδια. Οπως:
«Ο Αντώνης λάτρης του ωραίου φύλου»

- Μόνο αυτός;
Το προσπερνά με χαμόγελο και συνεχίζει. Στο τέλος μιας ωριαίας ποταμιαίας κουβέντας. Στο φινάλε. Στο photo finish:
«Ολες τις έφερνε να τις γνωρίσει και να πάρει έγκριση από τον “αρχηγό”».
«Αρχηγός» ήταν η Ευαγγελία. Σαράντα πέντε χρόνια κολλημένος με την Ευαγγελία. Τη γυναίκα του. Το πλάσμα της ζωής του:
«Χωρίς Ευαγγελία η ζωή μου άδεια, ρηχή, κενή».
- Για λέγε λοιπόν.

«Ολες τις έφερνε προς ακτινογραφία, με τον “αξονικό” της Ευαγγελίας. Και κάθε φορά τη ρωτούσε ψιθυριστά: “πώς σου φαίνεται το κορίτσι, αρχηγέ;”. Η Ευαγγελία κοιτούσε το κορίτσι, έβγαζε στο φτερό την ετυμηγορία της και του ’λεγε “δεν κάνει για σένα, Αντώνη”. Ωσπου μια μέρα μάς φωνάζει στη Βραυρώνα συνοδευόμενος από τη Γεωργία. Μόλις τη βλέπει η Ευαγγελία, γυρίζει και του λέει: “Αυτή είναι για σένα, Αντώνη, πρόσεχε μη σου φύγει, θα κλαις με μαύρο δάκρυ”».

«Τον απειλούσαν οι Ευρωπαίοι»

Κάπως έτσι ο Αντώνης Σαμαράς εξασφάλισε την έγκριση της «αρχηγού» για τη Γεωργία, τον άνθρωπο της ζωής του. Και κάπως έτσι το μοναχοπαίδι του Μανώλη Μητσιά και της Ευαγγελίας, ο Μίλτος Μητσιάς, βαφτίστηκε με νονό τον Αντώνη Σαμαρά.

- Τι μέρος του λόγου είναι ο Σαμαράς;
Πετάχτηκε σαν να τον τσίμπησε σφήκα.

«Ενας από τους λίγους ακέραιους, έντιμους ανθρώπους που έχω γνωρίσει. Ο ορισμός της ακεραιότητας. Και όσοι διαδίδουν όλα αυτά περί Novartis είναι συκοφάντες. Κόβω τον σβέρκο μου, βάζω το χέρι μου στη φωτιά για την εντιμότητά του. Πιο έντιμος πεθαίνεις. Ακου εκεί να λένε ότι ο Αντώνης έβαλε το χέρι του στο μέλι. Αποκλείεται».
- Και τώρα τον βλέπεις;
«Τι ερώτηση κι αυτή! Φυσικά τον βλέπω. Δεν περνάει μέρα να μην τηλεφωνηθούμε. Ομως και με τον Γιώργο (σ.σ.: τον Λιάνη). Κάποτε και οι τρεις κάναμε παρέα στη Θεσσαλονίκη».
(Ωχ, εκεί να δεις περιφορά ωραίου φύλου. Α ρε τους μπαγάσηδες... Αλλά πού να πω τέτοιο πράγμα στον Μανώλη. Θα το απέρριπτε στο φτερό.)
«Θυμάμαι ως φοιτητής, ο Αντώνης Σαμαράς, μόνιμος θαμώνας στο “Zoom” κάθε βράδυ. Ωσπου το 1977 πολιτεύτηκε. Μέχρι τότε δεν γνώριζα τις πολιτικές του προτιμήσεις. Ούτε με ενδιέφεραν. Η μητέρα του, όπως σου είπα, είχε αριστερές ρίζες. Τον έχω ζήσει. Ποτέ δεν μου ζήτησε πολιτική βοήθεια. Ηξερε τις απόψεις μου. Τον εκτιμώ και τον αγαπώ. Είναι ακέραιος».
Και πριν προλάβω να του θέσω την επόμενη ερώτηση πετάγεται και μου λέει:
«Υπήρξε εποχή που είχε απειληθεί η ζωή του. Για να καμφθεί. Για να πει τα διάφορα “Ναι”».
- Ποιοι τον απειλούσαν; Οι Ευρωπαίοι;
«Φυσικά. Ο Αντώνης δεν ήταν άνθρωπος των μνημονίων. Μάλιστα έλεγε πως αυτά είναι λάθος συνταγή».

Η μεγάλη συναυλία του Μίκη

Αφορμή γι’ αυτή την τόσο γόνιμη και ευτυχή συνάντηση η μεγάλη συναυλία στο Καλλιμάρμαρο της 24ης Ιουνίου προς τιμήν του Μίκη Θεοδωράκη. Ολες και όλοι θα είναι εκεί. Και ως καλεσμένοι και ως ερμηνευτές του έργου του. Η ιδέα είναι του Γιώργου Λιάνη. Οργανωτές τρία νέα παιδιά και καλεσμένοι από τους συγγενείς Λαμπράκη, Παναγούλη, Μουστακλή μέχρι τους πάντες: Μαρκόπουλος, Θάνος Μικρούτσικος, Ξαρχάκος, Λεοντής, Καραΐνδρου, Σπανουδάκης, Ξυδάκης, Νικολόπουλος, Κατσαρός, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Φοίβος Δεληβοριάς, Γλέζος, Ηλίας Ανδριόπουλος. Ξέχασα κάποιον;
Από κοντά ο Γρηγόρης Βαλτινός και ο Ιεροκλής Μιχαηλίδης, ως παρουσιαστές του προγράμματος. Το ίδιο και ο Κώστας Γεωργουσόπουλος που θα μιλήσει για τη σχέση της μουσικής του Μίκη με την ποίηση. Το ίδιο και ο Μίμης Ανδρουλάκης για τον αγωνιστή και ακτιβιστή Μίκη.
Τα ονόματα των ερμηνευτών περιλαμβάνουν ολόκληρη σχεδόν την αφρόκρεμα: Θέμης Αδαμαντίδης, Αντώνης Ρέμος, Ελένη Βιτάλη, Πέγκυ Ζήνα, Γιάννης Ζουγανέλης, Σταμάτης Κόκοτας, Βασίλης Λέκκας, Δημήτρης Μπάσης, Λάκης Παπαδόπουλος, Γιώτα Νέγκα, ο Τούρκος συνθέτης Ζουλφού Λιβανελί και η Αρια Σαϊγιονμάα από τη Φινλανδία.

Α, να μην ξεχάσω το πιο σπουδαίο. Φυσικά θα είναι παρών ο ίδιος ο Μίκης. Και το καλύτερο; Μα φυσικά ο τίτλος αυτής της γιγαντοσυναυλίας: «Είσαι Ελληνας: αυτό που ήσουν κάποτε θα γίνεις ξανά». Από τον κύκλο τραγουδιών «Νύχτα θανάτου». Σε στίχους του ίδιου του συνθέτη.
«Να ξέρεις», μου λέει, «οι παππούδες του Αντώνη και ο δικός μου ήταν κολλητοί φίλοι. Ο παππούς του από την πλευρά της μητέρας του, το γένος Ζάννα. Του αντιστασιακού και αριστερού Παύλου Ζάννα».

Από το Γεντί Κουλέ στην εξέγερση του Πολυτεχνείου

Κοίτα να δεις, φίλε μου. Των Ελλήνων οι κοινότητες φτιάχνουν άλλο Γαλαξία. Ούτε δεξιό, ούτε πετσινοπράσινο, ούτε αριστερό. Πάντα Γαλαξία ελληνικό!
Παράδειγμα; Μόνο ένα; Πολλά. Μα πάρα πολλά. Αρκεί να τα βγάλετε με το τσιγκέλι από το αίσθημα του Μανώλη Μητσιά. Οπως:

«Το καλοκαίρι του 1968 λαμβάνουμε μήνυμα από τον έγκλειστο, των χουντικών, Μίκη Θεοδωράκη. Τότε στο Βραχάτι. Η Ρένα Κουμιώτη, η Μαρία Δημητριάδη κι εγώ. Ο Μίκης αμέσως μου δίνει τις παρτιτούρες τεσσάρων δικών του τραγουδιών σε δικούς του στίχους. Ανάμεσά τους “Είμαστε δυο, έιμαστε τρεις”, “Αυτό που ήσουν κάποτε θα γίνεις ξανά” και “Σου είπαν ψέματα πολλά”. Τις πήρα μαζί μου και έναν μήνα αργότερα με μια κλειστή παρέα φίλων μουσικών στη θρυλική μπουάτ “107” της Θεσσαλονίκης παίζουμε για πρώτη φορά όλα αυτά τα θρυλικά κομμάτια. Η εντολή του Μίκη ήταν να πάω στο εξωτερικό να συναντήσω την ορχήστρα του, καθώς και τη Μαρία Φαραντούρη και τον Αντώνη Καλογιάννη. Αλλά πώς να πάω στο εξωτερικό. Δεν είχα διαβατήριο. Είχα βγει υπό επιτήρηση από το Γεντί Κουλέ. Μετά από καταδικαστική απόφαση του Στρατοδικείου σε τέσσερα χρόνια με αναστολή».

Τον Σεπτέμβριο του 1967 ο πιτσιρικάς Μανώλης Μητσιάς μαζί με την παρέα του, όλοι οργανωμένοι στο ΠΑΜ, σχεδιάζουν να ανατινάξουν κολόνες της ΔΕΗ ώστε να διακοπεί η ηλεκτροδότηση στη Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης. Τη στιγμή που θα άρχιζε να εκφωνεί την εθνοπαπαρολογία του ο Γεώργιος Παπαδόπουλος.
Δεν πρόλαβαν. Η Ασφάλεια Θεσσαλονίκης τους μπαγλάρωσε και από εκεί βρέθηκαν στο Στρατοδικείο. Με κατάληξη πολλά χρόνια φυλακής. Τα οποία δεν εξέτισαν γιατί μετά από μερικούς μήνες ο «φιλεύσπλαχνος» αρχισυνωμότης εξέδωσε φιρμάνι χάριτος.
«Και δεν είναι μόνο αυτό. Τον Νοέμβριο του 1973, στην εξέγερση των φοιτητών, ήμουν ο πρώτος που έδωσε συναυλία στο Πολυτεχνείο με “Ρωμιοσύνη”. Μερικές μέρες αργότερα η Ασφάλεια έκλεισε την μπουάτ στην οποία τραγουδούσα με τη δικαιολογία πως πρόκειται για κακόφημο κέντρο».

«Ας έδιναν άλλο όνομα, όχι Βόρεια Μακεδονία»

Ο Μανώλης «προκύπτει» στο χωριό Δουμπιά της Χαλκιδικής. «Εκεί που βγαίνει το γάργαρο, κρυστάλλινο νερό». Καμιά τριανταριά χιλιόμετρα από τον Πολύγυρο.
- Βορειοελλαδίτης λοιπόν.
«Γνήσιος αυθεντικός. Οι παππούδες μου αγωνίστηκαν, πολέμησαν για τη Μακεδονία».
- Κι εσύ τι λες για τη Συμφωνία των Πρεσπών;
«Διαφωνώ. Οπως είπε και η Αρβελέρ “αφού υπάρχει Βόρεια, ε τότε θα υπάρχει και Νότια Μακεδονία”. Ας έδιναν ένα άλλο όνομα. Ομως ποτέ Βόρεια Μακεδονία. Διαφωνώ ριζικά».

Ο πατέρας του αριστερός. Ο πατέρας του συντηρούσε την οικογένεια με τα φραγκοδίφραγκα ενός καφενείου του χωριού. Εκεί ο μικρός Μανώλης ακούει δημοτικά και λαϊκά τραγούδια. Εκεί η μουσική καρδιά του αρχίζει να χτυπάει στα πανηγύρια.
«Υπάρχει και μια δεύτερη διάσταση. Μια ακόμα μεγάλη επιρροή. Οι ψαλμωδίες στις εκκλησίες. Οι εκκλησιαστικοί ύμνοι. Τους λάτρεψα. Και συμμετείχα ανάμεσα στους ψάλτες της εκκλησίας».
Σας το είπα. Ο Μανώλης είναι πολυδιάστατος. Εκ κυτταρικής επιθετικότητας, έχει γκρεμίσει όλα τα σύνορα και όλα τα εμπόδια. Μόνο με καλούς φίλους, με επουράνιες μελωδίες, με υποδειγματικούς χαρακτήρες.
«Πάνω απ’ όλα είναι ο άνθρωπος. Ο χαρακτήρας του, η προσωπικότητά του, η εντιμότητά του. Η ευθύτητά του. Καμία σημασία η κομματική σημαία και η πολιτική ιδεολογία. Για παράδειγμα, η περίπτωση του Χαρίλαου Φλωράκη».

- Δηλαδή εσύ ο «αντίπαλος» κολλητός του Φλωράκη;
«Αν και ήμουν οπαδός του ΚΚΕ Εσωτερικού και αργότερα ψηφοφόρος του Συνασπισμού. Ο Χαρίλαος με καλούσε κάθε Πέμπτη, μαζί με άλλους φίλους, στο σπίτι του, στο Χαλάνδρι, να μας φιλέψει. Κι αυτός έκανε παρέα με φίλους διαφόρων τοποθετήσεων. Στις προσωπικές του σχέσεις δεν έδινε καμία σημασία στο πού ανήκει καθένας. Και σε αυτές τις συνάξεις ποτέ δεν μιλούσαμε για πολιτική. Απίστευτος άνθρωπος. Γενναιόδωρος, ανοιχτός, ευθύς, θυμόσοφος. Μια φορά, όταν απουσίαζα για συναυλία στις ΗΠΑ, παίρνει τηλέφωνο και λέει στη γυναίκα που καθάριζε το σπίτι: “Eίναι ο Μανώλης εκεί;”. “Οχι, δεν είναι”. “Και πού είναι;” “Δεν ξέρω. Ποιος τον ζητάει;”. “Ο Χαρίλαος, ξέρει αυτός”. Και της κλείνει το τηλέφωνο».

- Αραγε γιατί δεν είπε το όνομά του; Λόγω συνήθειας από την παρανομία ή από διακριτικότητα;
«Και τα δύο».
- Εχεις διαβάσει τη διαθήκη του; Που μέσα σε ελάχιστες γραμμές λέει περίπου «δεν έχω να ορμηνέψω κανέναν με τίποτα, απλώς να περιφράξετε τον τάφο μου να μη με φάνε τα αγρίμια, άντε γεια σύντροφοι».
«Η επιτομή της βαθιάς πνευματικότητας. Ούτε ο Κρισναμούρτι δεν θα έλεγε κάτι τέτοιο. Θα σου πω κάτι ακόμα. Αγαπούσε και θαύμαζε τον Μίκη. Καμιά φορά τον έπαιρνα τηλέφωνο και τον ρωτούσα “Χαρίλαε, να φέρω μερικούς φίλους να σε γνωρίσουν;”. Κι εκείνος χωρίς σκέψη έλεγε “Φέρε όσους και όποιους θέλεις”».

«Ημουν ο πρώτος που άκουσα από τον Μίκη το “Καραμανλής ή τανκς”»

Το 1960, μόλις 14 χρόνων, τραγουδάει στην παρέα του αποσπάσματα από τον «Επιτάφιο». Ηταν η πρώτη συνάντηση με τον Μίκη. Εφτά χρόνια αργότερα κατεβαίνει στην Αθήνα, πιάνει δουλειά στον «Ικαρο» ως πωλητής βιβλίων, προκειμένου να είναι κοντά στον θρυλικό Πατσιφά της επίσης θρυλικής δισκογραφικής Λύρας. Μπας και τον ακούσουν και του δώσουν μια ευκαιρία.

- Χωρίς μουσικές σπουδές;
«Χωρίς. Το καλοκαίρι του ’68 τραγουδάω στην μπουάτ “Απανεμιά” της Πλάκας. Και το 1970 συμβαίνει κάτι απίστευτο και τρομερό. Ημουν φαντάρος. Ημουν τραγουδιστής. Και ήμουν κομμένος και ραμμένος για μια εθνικοπατριωτική γιορτή για το 1821. Η χούντα μάς στέλνει στο Παρίσι προκειμένου να τραγουδήσουμε για την επέτειο. Και έτσι από το πουθενά βρισκόμαστε πελάτες του ξενοδοχείου “George V”. Το μυαλό μου ήταν καρφωμένο στον Μίκη. Πώς όμως να ξεφύγω από το στενό μαρκάρισμα ενός καραβανά που με ακολουθούσε παντού; Για καλή μου τύχη πέφτω πάνω σε γνωστό μου. Εκείνος ζητάει την άδεια από τον καραβανά “να το πάω το παιδί να δει και τον Πύργο του Αϊφελ”. Ετσι βρίσκομαι στο διαμέρισμα του Μίκη. Που μου δίνει γραπτή δήλωση. Οπου ανάμεσα στα άλλα έλεγε: “Τα τεθωρακισμένα και να σκουριάσουν, η μουσική μου θα υπάρχει”. Με την επιστροφή μου δίνω το σημείωμα στον Μάνο Ελευθερίου και τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Ετσι δημοσιεύτηκε στη “Βραδυνή” και στα “Νέα”».
- Υπάρχει και συνέχεια;
«Υπάρχει. Δύο χρόνια αργότερα φτάνει στα χέρια μου σε μορφή κασέτας ο κύκλος με τα “Λιανοτράγουδα”. Ολες αυτές οι συναντήσεις ήταν πρωτιές. Με τον Μίκη».
- Υπάρχει κι άλλο επεισόδιο;
«Υπάρχει. Το 1974, μετά την πτώση της χούντας, ένα μεσημέρι πάλι στην μπουάτ “Zoom” όταν ο Μίκης για πρώτη φορά έθεσε το θρυλικό δίλημμα “Καραμανλής ή τανκς”».

«Μίκης - Μάνος μακράν όλων των άλλων»

- Και ο Μάνος;
«Εχω συμμετάσχει σε τρεις δισκογραφικές και αλησμόνητες δουλειές του. Μόνο εγώ είχα το προνόμιο να κάνω μαζί του τρία άλμπουμ. “Της γης το χρυσάφι”, “Αθανασία” και “Χειμωνιάτικος ήλιος”, Στα δύο πρώτα, για τέσσερα τραγούδια συμμετείχε και η Δήμητρα Γαλάνη. Ολα φυσικά σε στίχους Γκάτσου. Πριν πεθάνει ο Μάνος είχε τσαντιστεί με την ιστορία του Μακεδονικού. Οχι λόγω διαφωνίας με τα Σκόπια, αλλά λόγω αισθητικής. Δεν του άρεσαν όλες αυτές οι πομπώδεις παρεμβάσεις. Τότε ήταν που έγραψε τα “Εθνικότροπα”. Εργο που ουδέποτε κυκλοφόρησε στην ελληνική δισκογραφία».
- Μα καλά γιατί δεν έκανε κάτι ο γιος του;
«Σάμπως ξέρω; Θα σου εξομολογηθώ τι μου συνέβη τις προάλλες, κάπου στις 3 τα χαράματα. Ακουγα από το Δεύτερο Πρόγραμμα της ΕΡΤ τρεις ώρες έργα του Μάνου. Καθηλώθηκα μέχρι τις 6 το πρωί. Δεν έκλεισα μάτι. Τρελάθηκα με “Ματωμένο γάμο”, “Πορνογραφία”, “Οδό ονείρων”. Τι παίζανε τότε οι άνθρωποι και τι γράφουν τώρα! Από τα αστέρια του ουρανού να προσγειώνεσαι... άσε να μην πω».
- Τόσο μεγάλη η απόσταση απ’ όλους τους άλλους;
«Τόσο. Και ακόμα μεγαλύτερη. Μίκης και Μάνος καμία σχέση με όλους τους άλλους. Ογκόλιθοι. By far, μακράν όλων».
- Και του Σαββόπουλου;
«Σπουδαίος ο Νιόνιος, όμως Μίκης και Μάνος ίπτανται όλων των άλλων. Θα σου φέρω ένα παράδειγμα. Σε μια περιοδεία στη Νέα Υόρκη, οι “New York Times” είχαν αφιερώσει την πρώτη σελίδα στον Μίκη Θεοδωράκη. Και φίλοι ομογενείς μού έλεγαν πως όταν έρχεται Ελληνας πρωθυπουργός ζήτημα είναι αν αφιερώνουν μισό μονόστηλο. Τόσο μεγάλη διαφορά».
- Και μετά από αυτούς τους δύο;
«Ξαρχάκος και Μούτσης. Ο Δήμος με ανακάλυψε με το τραγούδι “Στην Ελευσίνα μια φορά”».
- Η πιο δυσάρεστη εμπειρία στην καλλιτεχνική σου διαδρομή;
«Καμία. Ποτέ δεν είχα πρόβλημα. Αν και συνεργάστηκα σχεδόν με όλους. Με Μοσχολιού, Μπέλλου, Τσιτσάνη. Ακόμα και δύο φορές σε νυχτερινά κέντρα. Πρώτα στα “Δειλινά” με Στράτο Διονυσίου, Ρίτα Σακελλαρίου και Βίκυ Μοσχολιού. Υστερα στη “Φαντασία” με Αννα Βίσση και Ρίτα Σακελλαρίου. Ομως δεν συνέχισα. Δεν άντεξα. Αν και μου έδιναν άπειρα λεφτά. Τόσα πολλά που όλοι οι άλλοι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την άρνησή μου».
- Και τώρα;
«Τώρα, επί δύο χρόνια στη θεατρική σκηνή, παρέα με Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στην παράσταση “Ο Γκάτσος που αγάπησα”».

«Ο Τσίπρας είπε ψέματα πολλά, το πείραμα απέτυχε»

- Εσύ ως αριστερός του ΚΚΕ Εσωτερικού και του Συνασπισμού, ποια η γνώμη σου για ΣΥΡΙΖΑ και Αλέξη Τσίπρα;
«Θέλαμε να δοκιμάσουμε τις δυνάμεις μας. Ομως το πείραμα δεν πέτυχε. Δεν μου αρέσει ο αυταρχισμός της κυβέρνησης. Είπαν πολλά “θα”. Πολλές υποσχέσεις και πολλά ψέματα. Οι Κινέζοι κάποτε έλεγαν ότι ο δρόμος του “θα” οδηγεί στην πόλη του πουθενά. Είπαν πολλά ψέματα. Καμιά φορά το ψέμα είναι το αλάτι της αλήθειας. Ομως τόσα πολλά ψέματα μοιάζουν σαν να παίζουν με τις τύχες ενός λαού».
- Απογοητεύτηκες;
«Βεβαίως απογοητεύτηκα».
- Ελπίζεις στον Κυριάκο;
«Δεν ελπίζω σε τίποτα, Τις λύσεις για τη ζωή μου θα τις δώσω εγώ και μόνο εγώ».
- Τελικά τι είναι αριστερό και τι δεξιό;
«Ελα ντε. Σημασία έχει η συμπεριφορά. Σημασία έχει η πράξη, ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, το ήθος. Σημασία έχουν οι επιλογές μας, οι φίλοι μας, ο κύκλος μας. Η αλληλεγγύη που δείχνουμε στον διπλανό μας. Εμένα καμία θεωρία δεν μπορεί να με στεγάσει. Πάνω απ’ όλα πιστεύω στην αλήθεια. Και μόνο στην αλήθεια».
- Σου λείπει κάτι;
«Μου λείπει».
- Τι;
«Οι συναντήσεις στου “Φλόκα” με Μάνο, Γκάτσο, Ελύτη και όλους της πνευματικής και καλλιτεχνικής ελίτ της χώρας. Αυτές οι συναντήσεις μού λείπουν αφάνταστα. Με τέτοια αναστήματα, με τέτοιους γίγαντες, ε κάτι θα πάρεις κι εσύ. Δεν μπορεί. Εκτός και αν είσαι τούβλο. Από αυτούς πήρα. Αυτοί οι ογκόλιθοι με σήκωσαν λιγουλάκι. Υποκλίνομαι».
Το ίδιο κι εγώ. Σε αυτό τον γητευτή καλοσύνης, σεμνότητας, ανωτερότητας και βαθιάς πνευματικότητας. Και για να παραφράσω τους στίχους του Μίκη: «Είμαστε Ελληνες: αυτό που ήμαστε κάποτε θα γίνουμε ξανά».