Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου: 70 χρόνια παραστάσεις που έγραψαν ιστορία

Μέσα σε ένα σύντομο διάστημα μετά την ίδρυσή του, το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου απέκτησε διεθνή αίγλη, κάτι σπάνιο για μια χώρα που είχε βγει λίγα χρόνια πριν από έναν καταστροφικό εμφύλιο. Σε μια πόλη με ελάχιστα θέατρα και χώρους πολιτισμού και δίχως ιδιαίτερες, λόγω ανέχειας και πολυετούς πολέμου, καλλιτεχνικές αξιώσεις, το Φεστιβάλ κατάφερε να προσδώσει ένα άλλο εύρος και μια προοπτική για το μέλλον στη χώρα, συνοδεύοντας εδώ και 70 χρόνια τα καλοκαίρια μας.

Η δυναμική έναρξή του συνοδεύτηκε από την άφιξη του διεθνούς συνθέτη και μαέστρου Δημήτρη Μητρόπουλου με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης και δύο χρόνια αργότερα κατάφερε να φέρει τη Μαρία Κάλλας - εχέγγυα και τα δύο για τον κορυφαίο πολιτιστικό θεσμό της Ελλάδας.

Το Ηρώδειο

Ηταν δεδομένο ότι ένας θεσμός άμεσα συνυφασμένος με το ελληνικό καλοκαίρι χρειαζόταν εμβληματικούς χώρους για να μπορέσει να προσελκύσει το ενδιαφέρον και να δώσει τη σφραγίδα του στις διακεκριμένες αφίξεις και παραστάσεις. Η καρδιά του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου χτυπούσε ανέκαθεν στο Ηρώδειο, στους πρόποδες της Ακρόπολης, που αποτέλεσε τοπόσημο για εμβληματικές παραστάσεις και μουσικές βραδιές, με την ίδια συμβολική αναλογία που η Επίδαυρος έγινε σημείο αναφοράς για έργα αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας - με κάποιες εξαιρέσεις.

Από το Εθνικό Θέατρο μέχρι τα περιφερειακά θέατρα που οργανώθηκαν αργότερα και με τη σφραγίδα κορυφαίων σκηνοθετών όπως ο Αλέξης Μινωτής και ο Δημήτρης Ροντήρης, ο Αλέξης Σολομός και ο Κάρολος Κουν, ή αργότερα ο Σπύρος Ευαγγελάτος, η κόρη του οποίου, Κατερίνα, συνετέλεσε τα τελευταία χρόνια ως διευθύντρια στην εξέλιξή του, αλλά και με τον Θόδωρο Τερζόπουλο και τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, που αναλαμβάνει πλέον τα ηνία ως επερχόμενος καλλιτεχνικός διευθυντής, το Φεστιβάλ έγινε η πολιτιστική σφραγίδα μιας χώρας που ο πολιτισμός τη βοήθησε να βγει από πολλές ιστορικές και κοινωνικές αγκυλώσεις.

Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια της χούντας το Φεστιβάλ μπήκε όχι στον γύψο, αλλά στον πάγο, έχοντας ωστόσο προλάβει να συνδεθεί με το πρωτοποριακό κύμα του Θεάτρου Τέχνης, που άλλαζε τότε τα δεδομένα έχοντας προκαλέσει τον αντίστοιχο ντόρο, για καλό ή κακό.

Χαρακτηριστική περίπτωση η μυθική παρουσία της Μαρίας Κάλλας, η οποία είχε διχάσει τη χώρα όταν είχε αναβάλει τις εμφανίσεις της στο Ηρώδειο το 1957, πραγματοποιώντας, ύστερα από τις αντιδράσεις που κόντευαν να ρίξουν την κυβέρνηση, μία μόλις εμφάνιση. Η διεθνής πλέον ντίβα είχε επιστρέψει στην Ελλάδα πολλά χρόνια μετά την αναχώρησή της, για να εμφανιστεί στο τρίτο επετειακό Φεστιβάλ Αθηνών έναντι τεράστιας, εξωφρενικής για τα δύσκολα οικονομικά δεδομένα του τόπου, αμοιβής.

Οι εφημερίδες με τα πρωτοσέλιδα της εποχής μιλούσαν για σκάνδαλο, αλλά η εμφάνιση της Κάλλας ήταν, από την άλλη, η αρχή για την άφιξη κορυφαίων ονομάτων στη χώρα στο πλαίσιο του Φεστιβάλ. Την ίδια ακριβώς χρονιά το Ηρώδειο θα πορθήσει με τους αξέχαστους «Πέρσες» του ο Κάρολος Κουν, ενώ ήδη από το καλοκαίρι του 1962, ο αγγλικός θίασος του Old Vic -πολλά χρόνια προτού επιστρέψει με τον Κέβιν Σπέισι-, παρουσίασε το «Ρωμαίος και Ιουλιέτα» του Σαίξπηρ και την «Αγία Ιωάννα» του Μπέρναρ Σο, καθιερώνοντας το Ηρώδειο ως χώρο θεάτρου και προσελκύοντας, εκτός από μεγάλα ονόματα, κορυφαίους θεατρικούς οργανισμούς.

Επιτυχίες

Κανείς δεν θα ξεχάσει τις αλησμόνητες χορευτικές πράξεις του Μορίς Μπεζάρ με το μπαλέτο του, όπως και του καταδιωκόμενου από το σοβιετικό καθεστώς Ρούντολφ Νουρέγεφ, ο οποίος θα χορέψει στο Ηρώδειο για την ίδια τη ζωή του. Σπουδαίες παραστάσεις είδαμε όλα τα χρόνια και όλοι θα θυμόμαστε τους από καιρό sold out πρόσφατους «Πέρσες» του Τερζόπουλου, μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του Εθνικού Θεάτρου τα τελευταία χρόνια, που ευτυχώς επαναλαμβάνεται και φέτος.

Πολύ σημαντική για το Ηρώδειο εκτός από το θέατρο και η μουσική, αφού ήταν άπειρα τα κορυφαία ονόματα που πέρασαν από αυτό μέχρι τη δεκαετία του ’90, οπότε το Φεστιβάλ για μία δεκαετία περίπου μέχρι τη δυναμική άφιξη του Γιώργου Λούκου, εμφάνισε μια παρακμή: Ρίχτερ, Οϊσραχ, Ρούμπινσταϊν, Μπρένταλε, Ασκενάζι είναι μερικοί μόνο από τους μουσικούς που παρουσίασαν τις δικές τους αξέχαστες εμφανίσεις. Η συναυλία, ωστόσο, που θα γράψει ιστορία είναι ελληνική: ο Μίκης Θεοδωράκης εμφανίζει τη δεκαετία του ’80 το «Αξιον Εστί», που δεν θα μπορούσε να κάνει παγκόσμια πρώτη οπουδήποτε αλλού εκτός από το Ηρώδειο, συνδυάζοντας την παράδοση με το πρωτοποριακό πνεύμα.

Καλοκαίρι χωρίς Επίδαυρο είναι σαν Φεστιβάλ χωρίς θέατρο. Στον ιερό χώρο του Ασκληπιού, σε ένα θέατρο που φοβίζει αλλά και εμπνέει κάθε σκηνοθέτη και ηθοποιό, έχουν αναδειχθεί οι πιο αλησμόνητες στιγμές του θεάτρου στη χώρα μας: ήδη από τότε που ξεκίνησε τις παραστάσεις στην Επίδαυρο με την επιβλητική παρουσία του Εθνικού Θεάτρου με την «Εκάβη» σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και με πρωταγωνίστρια την Κατίνα Παξινού.

Οι επιβλητικές φωνές, τα λιτά σκηνικά, η αρχαιοπινής αισθητική δίνουν το στίγμα μέχρι την εισβολή της αρχαίας κωμωδίας με την αρκετά πιο καινοφανή «Λυσιστράτη» το 1957 σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού. Η νέα δεκαετία του ’60 μπαίνει δυναμικά με τη «Νόρμα» του Μπελίνι που παρουσίασε η Εθνική Λυρική Σκηνή το 1960 με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κάλλας και, έναν χρόνο μετά, η «Μήδεια» του Κερουμπίνι με την ίδια κορυφαία Ελληνίδα υψίφωνο, σε σκηνοθεσία Αλέξη Μινωτή και σκηνικά-κοστούμια Γιάννη Τσαρούχη, προκαλεί και πάλι το ενδιαφέρον του διεθνούς στερεώματος.

Ουσιαστικό αέρα ανανέωσης ωστόσο εισάγει στην Επίδαυρο το Θέατρο Τέχνης με την ανατρεπτική διάθεση που έχουν οι θρυλικοί «Ορνιθες» σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, κοστούμια-σκηνικά Γιάννη Τσαρούχη, ενώ εννιά χρόνια αργότερα τη δυναμική κάθοδό τους από τον Βορρά θα επιχειρήσουν οι συντελεστές του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος με την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Μίνωα Βολανάκη.

Λίγο πριν μπει η δεκαετία του ’80 η Επίδαυρος θα μιλάει για τη Μελίνα Μερκούρη και την παράσταση «Ορέστεια» σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν, σημαίνοντας την έλευση των διάσημων αστέρων στην Αργολίδα. Τα εξώφυλλα, όμως, που αφορούν την Επίδαυρο τη δεκαετία του ’90 δεν μπορεί να είναι μόνο για καλό: πολύ πριν υπάρξουν τα social media η Ελλάδα διχάζεται για την ερμηνεία της Αλίκης Βουγιουκλάκη ως νεαράς Αντιγόνης σε σκηνοθεσία Μίνωα Βολανάκη, ενώ ακόμα πιο αρνητικές θα ήταν οι αντιδράσεις στις πρωτοποριακές «Βάκχες» του Ματίας Λάνγκχοφ το 1997, με πρωταγωνιστή τον αείμνηστο Μηνά Χατζησάββα.

Κάτι αντίστοιχο συνέβη και με τη «Μήδεια» του Ανατόλι Βασίλιεφ το 2008. Από τις προσωπικές μου, πάντως, αλησμόνητες στιγμές είναι η θρυλική «Αντιγόνη» του Λευτέρη Βογιατζή το 2006 με την Αμαλία Μουτούση, με τον ίδιο τον αξέχαστο σκηνοθέτη στον ρόλο του Κρέοντα και το ανερχόμενο τότε ταλέντο Εύη Σαουλίδου στον ρόλο της Ισμήνης, όπως και ο «Ριχάρδος Γ’» το 2011 με τον εκπληκτικό Κέβιν Σπέισι σε σκηνοθεσία Σαμ Μέντες, αλλά και η σκηνοθεσία της λ ραψωδίας της ομηρικής Οδύσσειας από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό σε συνεργασία με το Θέατρο ΝΟ, το οποίο είδαμε στις 6 τα ξημερώματα - μία από τις πιο ωραίες εμπειρίες της ζωής μου.

Θριαμβευτικό ήταν και το πέρασμα της Ελεν Μίρεν από την Επίδαυρο με τη «Φαίδρα» του Ρακίνα, αλλά και του Ιθαν Χοκ με το «Χειμωνιάτικο Παραμύθι» που είχε ρίξει αυλαία στο Φεστιβάλ το 2009. Ταυτόχρονα όμως με τις παραστάσεις, το πραγματικό ιστορικό γράφεται στα τραπέζια της παραδοσιακής ταβέρνας «Λεωνίδα», όπου ανάμεσα στα ελληνικά πιάτα του αναπτύχθηκαν έρωτες μνημειώδεις, όπως της Τζένης Καρέζη με τον Κώστα Καζάκο, του Νίκου Κούρκουλου με τη Μαριάννα Λάτση, ενώ είναι γνωστό ότι πολλές από τις συνταγές που γευόμαστε τις οφείλουμε στα ιδιαίτερα μαθήματα που έδωσε στην ιδιοκτήτρια Κάκια Λιακοπούλου η Κατίνα Παξινού.

Ανάλογο της αίγλης του, αλλά και της επετειακής περίστασης, είναι το φετινό Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, με κορυφαία ονόματα του ευρωπαϊκού θεάτρου, του διεθνούς μουσικού θεάματος, αλλά και της κλασικής μουσικής, με παράλληλη έμφαση στην εντοπιότητα και τις ρίζες. Ηδη είδαμε τους πολυσυζητημένος «Δράκους» της Αριάν Μνουσκίν και την «Τουραντότ» που άνοιξε με τον καλύτερο τρόπο το πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου σε παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Ηρώδειο και τον «Ιππόλυτο» του Ευριπίδη σε σκηνοθεσία της Κατερίνας Ευαγγελάτου.

Ωστόσο, αυτό που κάνει το Φεστιβάλ να ξεχωρίζει είναι η πιο πλούσια Επίδαυρος -ενδεχομένως μένει να αποδειχθεί-, που φαίνεται να είναι η καλύτερη των τελευταίων ετών: ο Ούλριχ Ράσε, τον οποίο θυμόμαστε από εκείνον τον «Αγαμέμνονά» του σε συμπαραγωγή με το Residenztheater του Μονάχου, έρχεται ξανά για να σκηνοθετήσει αυτή τη φορά την «Αντιγόνη του Σοφοκλή», με ένα εξαιρετικό καστ - αναμφίβολα η παράσταση του καλοκαιριού.

Τη δική του «Ηλέκτρα» θα παρουσιάσει στην Επίδαυρο στις 4 και 5 Ιουλίου ο Δημήτρης Τάρλοου, ενώ ο επερχόμενος καλλιτεχνικός διευθυντής Μιχαήλ Μαρμαρινός επιστρέφει στα γνώριμα μέρη με το «ζ - η - θ, ο Ξένος» στις 11 και 12 Ιουλίου, μια πρωτότυπη σκηνική ανάγνωση τριών ραψωδιών της οικείας του Οδύσσειας. Ο Γιάννης Χουβαρδάς θα παρουσιάσει τους «Δύο Οιδίποδες», δηλαδή τον Οιδίποδα Τύραννο και Επί Κολωνώ σε μια ενιαία παράσταση στις 25 και 26 Ιουλίου.

Η δύναμη των γυναικών

Το έργο που συζητιέται φέτος είναι η παράσταση-σοκ της Βραζιλιάνας θεατρικής σκηνοθέτριας και περφόρμερ Καρολίνα Μπιάνκι, που θα ανεβάσει το δίπτυχο «Η Νύφη» και το «Καληνύχτα Σταχτοπούτα» (Χώρος Δ, 5 & 6 Ιουλίου). Αλλη μία δυναμική γυναίκα που συζητιέται όσο λίγες είναι η Νομπελίστρια Ανί Ερνό και τα δικά της «Χρόνια» που επέλεξε η νέα καλλιτεχνική διευθύντρια του Internationaal Theater Amsterdam, Ελίνε Αρμπο για την παράστασή της (13-14/7).

Η δύναμη των γυναικών αποδεικνύεται ιδιαίτερα αξιοσήμαντη φέτος με την επικεφαλής καλλιτεχνική διευθύντρια Κατερίνα Ευαγγελάτου να δηλώνει ότι λόγω επετείου το φεστιβάλ καλεί μεγάλες μορφές της σύγχρονης τέχνης κοιτώντας προς το παρελθόν, αλλά ταυτόχρονα στρέφει το βλέμμα προς το μέλλον - «δίνοντας βήμα σε φωνές της νεότερης γενιάς - για πρώτη φορά σε τόσο ευρεία κλίμακα!» σημειώνει η διευθύντρια, η οποία φεύγοντας δίνει τη σκυτάλη στον Μιχαήλ Μαρμαρινό.

Φωτογραφία: Getty images/Ideal image