1914-1915: Η μάχη του Σαρίκαμις μεταξύ Ρώσων και Οθωμανών και το τέλος χιλιάδων Τούρκων στα χιόνια

Μία από τις σημαντικότερες μάχες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, με καθοριστική σημασία για τη συνέχειά του ήταν αυτή που έγινε στο Σαρίκαμις (σήμερα, πόλη της Τουρκίας στην επαρχία Καρς, της ανατολικής πλευράς της χώρας). Σ’ αυτή τη μάχη (τέλη 1914- αρχές 1915) συγκρούστηκαν ρωσικά και οθωμανικά στρατεύματα. Οι Οθωμανοί υπέστησαν πανωλεθρία, από την οποία δεν «συνήλθαν» μέχρι το τέλος του Α’ ΠΠ.

Αρκετές χιλιάδες δεν πρόλαβαν να πολεμήσουν καν, καθώς πάγωσαν μέσα στα χιόνια. Η πανωλεθρία των Οθωμανών, εκτός από όλα τα άλλα είχε και μια οδυνηρή συνέπεια για τους Αρμένιους, καθώς κυρίως λόγω λιποταξιών πολλών από αυτούς (δεν ήταν όμως οι μόνοι που λιποτάκτησαν...) θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την ήττα και αυτό αποτέλεσε μια από τις αφορμές για τη γενοκτονία τους...

Τα δεδομένα πριν τη μάχη

Στη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1877-1878) οι Ρώσοι κατέλαβαν από τους Οθωμανούς τις επαρχίες Καρς, Αρνταχάν και Μπατούμ και τις κατοχύρωσαν με τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878). Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Οθωμανοί κινήθηκαν για την ανακατάληψη των περιοχών αυτών. Το Σαρίκαμις ήταν ζωτικής σημασίας καθώς «εθεωρείτο πύλη προς τη ρωσική Υπερκαυκασία».

Ο Οθωμανός Υπουργός Στρατιωτικών Ενβέρ Μπέης (1881-1922), ένας από τους ηγέτες του Κινήματος των Νεότουρκων (1908) σκόπευε από εκεί να προελάσει προς την Τιφλίδα, το διοικητικό κέντρο της Ρωσίας στον Καύκασο έπειτα, να κινηθεί βορειότερα, για να υποκινήσει εξέγερση μεταξύ των τοπικών μουσουλμανικών πληθυσμών κατά της ρωσικής κυριαρχίας.

Να σημειώσουμε, ότι ο μεν Ενβέρ πασάς, επικεφαλής των Τούρκων στους Βαλκανικούς Πολέμους, με τις τεράστιες απώλειες εδαφών, αλλά και στη Λιβύη το 1911, την οποία κατέλαβαν οι Ιταλοί θεωρούσε τον εαυτό του στρατιωτική ιδιοφυΐα, την ίδια ώρα που ο Γερμανός στρατιωτικός σύμβουλος, Στρατηγός Λίμαν φον Σάντερς τον θεωρούσε, τουλάχιστον ανίδεο, κάτι που αποδείχτηκε και στο Σαρίκαμις.

Το Ρωσικό Επιτελείο, δεν πίστευε ότι οι Οθωμανοί θα εξαπέλυαν επίθεση ανάμεσα σε χιονισμένα βουνά χωρίς την ύπαρξη κατάλληλων δρόμων. Πίστευαν ότι οι αντίπαλοι θα οργάνωναν ισχυρή γραμμή άμυνας 25 χιλιόμετρα περίπου από τα ρωσοοθωμανικά σύνορα. Η περιοχή αυτή των 25 χλμ. μήκους είχε καταληφθεί από τους Ρώσους κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Μπέργκμαν (Bergmann Offensive), που πήρε το όνομά της από τον Ρώσο Στρατηγό Γκεόργκι Μπέργκμαν (1854-1929).

Οι δυνάμεις των αντιπάλων

Η κύρια ομάδα της Ρωσικής Στρατιάς Καυκάσου οργανώθηκε σε ένα απόσπασμα, το οποίο αποτελούνταν από το 1ο Σώμα Καυκάσου και το 2ο Σώμα Τουρκεστάν. Συνολικά τα ρωσικά στρατεύματα ήταν περίπου 64.000 άνδρες. Ανάμεσά τους και 4.000-4.500 Κοζάκοι, δεινοί ιππείς. Υπήρχαν και 14.000 περίπου εφεδρείες στο Καρς, δηλαδή οι Ρώσοι διέθεταν συνολικά γύρω στους 78.000 άνδρες.

Οι ρωσικές εφεδρείες διοικούνταν από τον Γκεόργκι Μπέργκμαν. Από την άλλη πλευρά, η Τρίτη Οθωμανική Στρατιά που πήρε μέρος στη μάχη του Σαρίκαμις, ήταν χωρισμένη σε τρία Σώματα: ΙΧ, Χ και ΧΙ (9ο,10ο και 11ο). Υπήρχε επίσης και μια ειδική δύναμη ενίσχυσή της, η οποία σχηματίστηκε από την 3η Μεραρχία Πεζικού, αποτελούμενη από δύο Τάγματα του 8ου Συντάγματος Πεζικού και δύο Πυροβολαρχίες Επικεφαλής τους ήταν ο Γερμανός Ταγματάρχης Christian August Stauge. Επικεφαλής της Τρίτης Στρατιάς, που αριθμούσε από 76.000 - 95.000 άνδρες (κάποιες πηγές τους ανεβάζουν σε 118.000), ήταν ο Χασάν Ιζέτ πασάς (1871-1931).

Το οθωμανικό σχέδιο

Ο Οθωμανός Υπουργός Στρατιωτικών (Πολέμου) Ενβέρ πασάς κατέστρωσε ένα επιχειρησιακό σχέδιο από την Κωνσταντινούπολη. Αυτό βασιζόταν σε γερμανικές αρχές, επηρεασμένο από τις ναπολεόντειες τακτικές. Το σχέδιο περιλάμβανε έναν ελιγμό περικύκλωσης, με τη χρησιμοποίηση και των τριών Σωμάτων Στρατού. Αρχικά, ο Χασάν Ιζέτ πασάς υποστήριξε το σχέδιο καθώς είχε εμπιστοσύνη στον Ενβέρ πασά.

Το σχέδιο του Ενβέρ προέβλεπε ότι το ΧΙ Σώμα Στρατού θα έκανε επίθεση στη δεξιά πλευρά για να αποσπάσει την προσοχή των Ρώσων από την επίθεση προς το Σαρίκαμις, που θα γινόταν από το ΙΧ Σώμα Στρατού. Το Χ Σώμα Στρατού θα έκανε επίθεση στην αριστερή πλευρά, όπου έπρεπε να διασχίσei τα όρη Αλάχουεκμπερ και θα βοηθούσε το ΙΧ Σώμα στην κατάληψη του Σαρίκαμις. Επικεφαλής των Οθωμανών ανέλαβε τελικά ο ίδιος ο Ενβέρ, ο οποίος έφτασε στο Κιοπρούκοϊ, που ανακατέλαβαν οι Οθωμανοί στις 13 Δεκεμβρίου 1914.

Ο Ενβέρ ανάγκασε τον Χασάν Ιζέτ να παραιτηθεί. Το σχέδιο του Ενβέρ ήταν υπερβολικά φιλόδοξο, ως αδύνατο να πραγματοποιηθεί. Ο Χασάν Ιζέτ είχε πει, ότι τα οθωμανικά στρατεύματα δεν είχαν χειμερινή ενδυμασία και δεν ήταν εκπαιδευμένα, ούτε εξοπλισμένα για χειμερινή εκστρατεία στα βουνά.

Ο αρχηγός της γερμανικής στρατιωτικής αποστολής Ότο Λίμαν φον Σάντερς (1855-1929) επισήμανε τους κινδύνους διάσχισης ορεινών μονοπατιών πάνω από ψηλές βουνοκορφές, σε υψόμετρα 1.500-2.000 μέτρα, μερικές φορές ακόμα πιο ψηλά, στα 3.000 μέτρα, μέσα στο καταχείμωνο και χαρακτήρισε την επιχείρηση «δύσκολη, αν όχι εντελώς ανέφικτη».

Η εξέλιξη της μάχης του Σαρίκαμις

Η μάχη του Σαρίκαμις θεωρείται ότι ξεκίνησε στις 22 Δεκεμβρίου 1914. Τότε, τα ΙΧ και Χ Σώματα Στρατού των Οθωμανών άρχισαν να προελαύνουν προς το Σαρίκαμις και το Καρς μέσα σε σφοδρές χιονοπτώσεις. Επικεφαλής τους ήταν ο Στρατηγός Χαφίζ Χακί. Ως τις 25 Δεκεμβρίου οι Οθωμανοί απωθούσαν τους Ρώσους, αλλά ήταν παγωμένοι και εξαντλημένοι. Το Χ Σώμα Στρατού δεν είχε ακόμα διασχίσει τα Όρη Αλάχουεκμπερ, ενώ το ΙΧ και το ΧΙ δεν είχαν φτάσει ούτε στο Σαρίκαμις.

Χιλιάδες Τούρκοι πάγωσαν μέχρι θανάτου. Αλλά και οι Ρώσοι είχαν θύματα από το δριμύ ψύχος. Έτσι, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τα βουνά και να υποχωρήσουν στο Σαρίκαμις όπου ήταν ευκολότερο να πολεμήσουν και να αμυνθούν. Ως τις 28/12/1914, το ΙΧ και το ΧΙ Οθωμανικό Σώμα Στρατού είχαν φτάσει στο Σαρίκαμις, αλλά οι άνδρες τους ήταν εξαντλημένοι, λιμοκτονούσαν και είχαν και έλλειψη πυρομαχικών.

Ο Ενβέρ είχε διατάξει τα στρατεύματα να αφήσουν τα χοντρά παλτά, τις σκηνές, τα κλινοσκεπάσματα και τα σκεύη μαγειρέματος, για να κινούνται πιο ευέλικτα! Στις 29/12 οι Οθωμανοί επιτέθηκαν στο Σαρίκαμις, παρά την εξάντληση και την ταλαιπωρία, και την άφιξη νέων ρωσικών ενισχύσεων. Οι επιθέσεις έγιναν από τα ΙΧ και ΧΙ Σώματα Στρατού, καθώς το Χ Σώμα είχε κολλήσει στα Όρη Αλάχουεκμπερ. Μόνο 300 από τους 12.000 Οθωμανούς κατάφεραν να φτάσουν στην πόλη, αλλά απωθήθηκαν από τους Ρώσους.

Οθωμανικές ενισχύσεις που επιχείρησαν να φτάσουν στο Σαρίκαμις, δεν τα κατάφεραν να το πετύχουν λόγω της πυκνής χιονόπτωσης. Ο Ενβέρ επέμενε ότι μπορεί να καταλάβει το Σαρίκαμις, παραλίγο όμως να συλληφθεί από μια ρωσική περίπολο την 1η ή τη 2α Ιανουαρίου 1915. Για τέσσερις μέρες (ως τις 4/1/1915) οι Οθωμανοί έκαναν επιθέσεις στο Σαρίκαμις. Μια σφοδρή χιονοθύελλα όμως ,τους διέλυσε και τους κατέστησε ανίκανους να επιτεθούν ξανά.

Οι Ρώσοι που είχαν ξεκινήσει την αντεπίθεση τις 2/1/1915 ολοκλήρωσαν την περικύκλωση στις 6 Ιανουαρίου. Όσοι Οθωμανοί του ΙΧ Σώματος Στρατού είχαν επιβιώσει αιχμαλωτίστηκαν. Στις 9 Ιανουαρίου, ο Ενβέρ έφυγε για την Κωνσταντινούπολη και δεν επέστρεψε στο πεδίο των μαχών. Διοικητής της 3ης Στρατιάς ανέλαβε ο Χαβέζ Χακί Μπέης. Στις 11 Ιανουαρίου οι Ρώσοι κατέλαβαν το Μπάρντιζ, ενώ οι τελευταίες αψιμαχίες έγιναν μεταξύ 15 και 17 Ιανουαρίου μεταξύ κοζάκων και τμημάτων του Χ Σώματος Στρατού κοντά στο Όλτον.

Η παρεξήγηση που οδήγησε στην Εκστρατεία της Καλλίπολης

Αρχικά, επικεφαλής των Ρώσων ήταν ο Υποδιοικητής της Ρωσικής Στρατιάς του Καυκάσου Αλεξάντερ Μισλάγιεφσκι (1856-1920). Με τις αρχικές επιτυχίες των Οθωμανών πανικοβλήθηκε, θεώρησε ότι το Σαρίκαμις θα καταληφθεί και διέταξε γενική υποχώρηση. Τελικά, δέχτηκε την άποψη του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Γιουντένιτς (1862-1933), που επέμενε ότι τυχόν υποχώρηση, θα ήταν καταστροφική.

Ο Μισλάγιεβιτς όμως, που αντικαταστάθηκε τελικά από τον Γιουντένιτς, πριν γίνει γνωστή η έκταση της ρωσικής νίκης είχε μεταφέρει στην κυβέρνησή του την πληροφορία ότι ο πόλεμος είχε χαθεί! Έτσι, οι Ρώσοι ζήτησαν βοήθεια από τους Συμμάχους, για να αναγκαστούν οι Τούρκοι να μεταφέρουν στρατεύματα από τον Καύκασο. Επρόκειτο για μία από τις αιτίες που οδήγησαν στη συμμαχική εκστρατεία στα Δαρδανέλια και την Καλλίπολη, που είχε ολέθρια αποτελέσματα για τους Συμμάχους...

Οι απώλειες των αντιπάλων

Ο ακριβής αριθμός των απωλειών των αντιπάλων δεν είναι γνωστός. Ο Λίμαν φον Σάντερς ανέφερε ότι από τους 90.000 Οθωμανούς, μόνο 12.000 επέζησαν. Επίσημα οθωμανικά στοιχεία αναφέρουν 33.000 νεκρούς στις μάχες, 20.000 νεκρούς από το κρύο και διάφορες ασθένειες και 7.000 αιχμαλώτους. Άλλες πηγές, αναφέρουν 70.000- 100.000 Οθωμανούς νεκρούς (σε σύνολο 118.000). 30.000 από αυτούς πέθαναν από το κρύο. Οι Ρώσοι είχαν τουλάχιστον 20.000 νεκρούς, 6.000 από τους οποίους λόγω του πολικού ψύχους. Οι Τούρκοι αναφέρουν περίπου 30.000 Ρώσους νεκρούς και 2.000-3.000 αιχμαλώτους.

Οι συνέπειες της ήττας των Οθωμανών

Ο Ενβέρ δεν δέχτηκε ότι ο στρατός του υπέστη πανωλεθρία, αλλά είπε ότι επρόκειτο για μια τοπική οπισθοχώρηση! Βασικός υπαίτιος ήταν ο ίδιος με τον ερασιτεχνικό σχεδιασμό του, την αδυναμία να προβλέψει τις ρωσικές κινήσεις και την αδυναμία του στρατού να κινηθεί σε υψόμετρα που έφταναν και τα 3.000 μέτρα χωρίς την κατάλληλη εκπαίδευση και τον απαραίτητο εξοπλισμό.

Βρήκε μάλιστα, σε λιποταξίες κάποιων Αρμενίων, μια καλή δικαιολογία για να καλύψει τα δικά του σοβαρά λάθη. Παρέλειψε όμως να αναφέρει ότι υπήρχαν και 12.000 Τούρκοι λιποτάκτες, οι οποίοι μάλιστα συγκεντρώθηκαν στο Ερζερούμ στις αρχές Ιανουαρίου 1915.Το Σαρίκαμις τροφοδότησε την προϋπάρχουσα παράνοια της οθωμανικής κυβέρνησης σχετικά με τους Αρμένιους υπηκόους της και χρησίμευσε ως προοίμιο για τη γενοκτονία των Αρμενίων.

Επίλογος

Αυτή ήταν σε αδρές γραμμές, η μάχη τον Σαρίκαμις, μία από τις σημαντικότερες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία προκάλεσε ανεπανόρθωτη ζημιά στον οθωμανικό στρατό. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ανάμεσα στους χαμένους του Α’ ΠΠ. Το Καρς, όπως είδαμε, ήταν ρωσικό. Πώς βρέθηκε σε τουρκικά χέρια; Με τη Συνθήκη της Μόσχας (1921), οι γενναιόδωροι Μπολσεβίκοι έδωσαν στην Τουρκία το Καρς και το Αρνταχάν και πήραν το Μπατούμ και την περιοχή βόρεια του χωριού Σαρπ.

Παράλληλα, οι Μπολσεβίκοι αναγνώρισαν την εθνικιστική κυβέρνηση του Κεμάλ, ως μόνη νόμιμη κυβέρνηση της Τουρκίας, ενώ ενίσχυσαν τον σφαγέα Ατατούρκ, με 10 εκατομμύρια χρυσά ρωσικά ρούβλια και πολεμοφόδια (Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833-1949»). Σαφώς, και όπως αποδείχθηκε, η συμμετοχή της Ελλάδας στην Εκστρατεία της. Ουκρανίας ήταν λανθασμένη.

Τι θα γινόταν άραγε αν η χώρα μας δεν είχε πάρει μέρος σ’ αυτή; Μήπως όμως οι Ρώσοι δεν είναι τόσο πολύ φίλοι μας, όπως κάποιοι νομίζουν, αλλά κινούνται με βάση τα συμφέροντά τους κάθε φορά και έκριναν το 1921, ότι μια τεράστια σε έκταση Ελλάδα θα αποτελούσε πρόβλημα γι’ αυτούς; Είναι ένα ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί μέχρι σήμερα και ίσως μείνει αναπάντητο για πάντα…