Μπάμπης Κούτρας

Το χάσμα ανάμεσα στις μεταρρυθμίσεις που εξαγγέλλονται και στο αποτέλεσμα που παράγεται. Οι δηλώσεις περί «νέας εποχής», «ψηφιακού σχολείου», «αριστείας» και «καινοτομίας» επαναλαμβάνονται σε κάθε κυβερνητικό κύκλο εδώ και δεκαετίες. Ομως, η πραγματικότητα επιστρέφει, συχνά με τη μορφή κάποιας ψυχρής ευρωπαϊκής έκθεσης, για να υπενθυμίσει ότι το ελληνικό σχολείο παραμένει ο μεγάλος ασθενής.

Προχθές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπενθύμισε ακριβώς αυτό. Οι βασικές δεξιότητες των μαθητών στη χώρα μας παραμένουν δραματικά χαμηλές. Στα Μαθηματικά, σχεδόν ένας στους δύο δεν επιτυγχάνει το ελάχιστο επίπεδο επάρκειας. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν φτάνουν στο επίπεδο «καλού μαθητή», αλλά ότι αδυνατούν να εκτελέσουν ακόμη και βασικές πράξεις, να κατανοήσουν απλές μαθηματικές έννοιες, να διαχειριστούν προβλήματα καθημερινότητας που απαιτούν λογική σκέψη. Και αν κάποιος νομίζει ότι το πρόβλημα αντισταθμίζεται από κάποιους «πολύ καλούς μαθητές», τα στοιχεία λένε το αντίθετο. Οι κορυφαίες επιδόσεις στην Ελλάδα είναι από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη. Δηλαδή, όχι μόνο η βάση είναι χαμηλή, αλλά και η κορυφή ασθενική.

Παράλληλα, η Ελλάδα βρίσκεται σημαντικά κάτω από τον μέσο όρο της Ε.Ε. στις ψηφιακές δεξιότητες των μαθητών. Και αυτό δεν είναι «τεχνικό» πρόβλημα. Είναι κοινωνικό. Υποδηλώνει ότι η χώρα που φιλοδοξεί να προσελκύσει τεχνολογικές επενδύσεις και να αξιοποιήσει τα κεφάλαια του Ταμείου Ανάκαμψης δεν καταφέρνει να εξοπλίσει τη νέα γενιά με τις στοιχειώδεις ικανότητες που απαιτεί η αγορά εργασίας του 2025 - όχι του 2050. Η ψηφιακή Ελλάδα μπορεί να προχωρά με έργα και εφαρμογές, αλλά το σχολείο παραμένει αναχρονιστικό ως προς το πώς αντιλαμβάνεται τη γνώση. Κι εδώ βρίσκεται ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Η Τεχνητή Νοημοσύνη προσφέρει έτοιμες λύσεις, έτοιμες εκθέσεις, έτοιμες απαντήσεις. Ετσι, για πρώτη φορά, οι μαθητές μπορούν να αποφύγουν τη μάθηση χωρίς καν να το συνειδητοποιήσουν. Αν δεν υπάρξει άμεση αντίδραση, θα δημιουργηθεί μια γενιά που χειρίζεται εξαιρετικά τις εφαρμογές, αλλά δεν μπορεί να χειριστεί τη σκέψη.

Η έκθεση της Ε.Ε. έρχεται να επιβεβαιώσει και να συμπληρώσει τα αποτελέσματα των εξετάσεων PISA, που καταγράφει αδυναμία κατανόησης σύνθετων προτάσεων, εντοπισμού νοήματος σε μικρά κείμενα και εκφοράς συνεκτικού προφορικού και γραπτού λόγου. Πρόκειται για δεξιότητες που αποτελούν τον πυρήνα όχι μόνο της γλώσσας, αλλά και της μαθηματικής σκέψης, της κατανόησης φυσικών επιστημών, της καλλιέργειας κριτικής ικανότητας. Στο δημοτικό οι μαθητές δυσκολεύονται να κάνουν πρόσθεση και αφαίρεση, στο γυμνάσιο δεν μπορούν να επεξεργαστούν μεγάλα κείμενα, στο λύκειο δεν μπορούν να επιχειρηματολογήσουν και στο πανεπιστήμιο καταθέτουν εργασίες που συχνά γράφονται από εφαρμογές ΑΙ. Ετσι δημιουργείται μια αργή, αλλά βαθιά κρίση παραγωγής γνώσης.

Οι κυβερνήσεις συχνά υποστηρίζουν ότι οι μεταρρυθμίσεις βρίσκονται σε εξέλιξη και ότι τα αποτελέσματα θα φανούν μελλοντικά. Πράγματι, η χρηματοδότηση έχει αυξηθεί. Εκπαιδευτικό υλικό, προγράμματα κατάρτισης εκπαιδευτικών, διαδραστικοί πίνακες, νέα τεχνολογικά εργαλεία, πιλοτικά προγράμματα, όλα αυτά υπάρχουν και καταγράφονται. Ομως το πρόβλημα δεν είναι η απουσία πρωτοβουλιών, αλλά οι λάθος προτεραιότητες, οι μέθοδοι και η συστηματική έλλειψη συνέχειας και αξιολόγησης. Η Ελλάδα έχει αλλάξει περισσότερα αναλυτικά προγράμματα στις τελευταίες δεκαετίες απ’ όσα αλλάζουν άλλες χώρες σε έναν αιώνα. Κάθε υπουργός θέλει να αφήσει το αποτύπωμά του (ή την υπογραφή του), αλλά κανείς δεν έχει το θάρρος να παραμείνει σε μια μακρόπνοη γραμμή για δέκα χρόνια, όσο χρειάζεται για να αποδώσουν οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που βλέπουμε: έλλειψη προσανατολισμού, κουρασμένοι εκπαιδευτικοί, συγκεχυμένα προγράμματα σπουδών και μαθητές που βιώνουν κάθε αλλαγή ως ένα επιπλέον βάρος.

Είναι εύκολο να θεωρούμε ότι το πρόβλημα είναι μόνο «κυβερνητικό». Αλλά η ειλικρίνεια απαιτεί αναγνώριση και των ευθυνών όσων υπηρετούν καθημερινά το σχολείο. Ωστόσο, το ελληνικό εκπαιδευτικό σώμα χαρακτηρίζεται από χαμηλή συμμετοχή σε επιμορφώσεις, αντίσταση στην αξιολόγηση, περιορισμένη κουλτούρα συνεργασίας μεταξύ εκπαιδευτικών και μια συχνή προσκόλληση σε παραδοσιακές μεθόδους διδασκαλίας. Σε ένα περιβάλλον όπου «όλοι είναι ίδιοι», το κίνητρο για συνεχή ανάπτυξη είναι φυσικό να μειώνεται.

Υπάρχει και μια άλλη, λιγότερο συζητημένη πηγή του προβλήματος, η ελληνική οικογένεια. Η σχέση της με το σχολείο είναι τόσο έντονη όσο και αντιφατική. Από τη μία, οι γονείς επενδύουν περισσότερα χρήματα από οποιονδήποτε άλλον λαό στην Ευρώπη για εξωσχολική εκπαίδευση (φροντιστήρια, ιδιαίτερα, ξένες γλώσσες). Από την άλλη, η συμμετοχή τους στη σχολική διαδικασία είναι συχνά προβληματική. Πίεση για βαθμούς αντί για μάθηση, αμφισβήτηση του εκπαιδευτικού, προσδοκίες χωρίς όρια, και το χειρότερο, μεταφορά της ευθύνης αποκλειστικά στο σχολείο. Σε χώρες με ισχυρά εκπαιδευτικά συστήματα, η οικογένεια λειτουργεί ως σύμμαχος. Στην Ελλάδα, λειτουργεί συχνά ως δεύτερο, παράλληλο «σύστημα», με το φροντιστήριο να θεραπεύει ό,τι το σχολείο δεν διδάσκει ή δεν προλαβαίνει να διδάξει.

Η Ελλάδα δεν χρειάζεται άλλη μία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Χρειάζεται σταθερότητα, συνέπεια και αξιολόγηση. Ενα εθνικό πλάνο δέκα ετών με πολιτική συμφωνία, για να μην αλλάζει κάθε δύο χρόνια. Χρειάζεται ενίσχυση του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού, ουσιαστική επιμόρφωση, αξιολόγηση με στόχο τη βελτίωση, όχι την τιμωρία. Χρειάζεται πολιτεία που θα επενδύσει σε υποδομές, θα μειώσει τις ανισότητες, θα στηρίξει τα αδύναμα σχολεία. Και, κυρίως, χρειάζεται μια νέα κοινωνική συμφωνία. Οικογένεια, σχολείο και κυβέρνηση να μοιραστούν την ευθύνη. Γιατί, σήμερα, ο καθένας δείχνει τον άλλον. Η χώρα μας δεν έχει πρόβλημα «παιδιών που δεν προσπαθούν». Εχει πρόβλημα συστήματος που δεν... μαθαίνει. Αν θέλουμε πραγματική αλλαγή, πρέπει να αναγνωρίσουμε την κρίση, να αποδώσουμε ευθύνες και να υιοθετήσουμε ένα δεκαετές σχέδιο που ξεκινά... χθες. Οι αλλαγές που ετοιμάζει η κυβέρνηση με το «εθνικό απολυτήριο» μπορούν να αποτελέσουν την αφετηρία.