Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος

Μεταξύ αυτών και η ελληνική κυβέρνηση που άλλωστε έχει εδραιώσει τα τελευταία χρόνια μια ειδική συμμαχία με το κράτος του Ισραήλ. Αν η καταδίκη αυτή μοιάζει αυτονόητη από πολιτική και ηθική άποψη, δεν είναι καθόλου αυτονόητη από κοινωνική, καθώς εκεί η καθ' ημάς επικρατούσα άποψη ως προς το τι συμβαίνει στη Μέση Ανατολή σήμερα και πως επιμερίζονται οι ευθύνες στην πολύχρονη ισραηλινο-παλαιστινιακή αντιπαράθεση κινείται μάλλον στην αντίθετη κατεύθυνση.

Με άλλα λόγια, το λαϊκό αίσθημα στην Ελλάδα είναι διαχρονικά υπέρ των Παλαιστινίων, και ενώ λίγοι, σήμερα τουλάχιστον, θα υποστήριζαν ανοικτά μια οργάνωση όπως η Χαμάς, πολύ περισσότεροι θα προσπαθήσουν να "ερμηνεύσουν" την απρόκλητη αυτή τρομοκρατική επίθεση ως δικαιολογημένη εξαιτίας της "επιθετικής" και "ακροδεξιάς" πολιτικής του Ισραήλ και ιδίως της κυβέρνησης Νετανιάχου.

Πρόκειται για το κλασικό δηλαδή ερμηνευτικό σχήμα ότι η βία γεννάει βία, και ότι κάποια στιγμή ακόμη και οι αδύναμοι μπορεί να γίνουν άδικοι, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν παραμένουν αδύναμοι έναντι, ενός ούτως ή άλλως, πανίσχυρου αντιπάλου όπως το Ισραήλ. Με βάση αυτήν την λογική, το κράτος του Ισραήλ, ως κυρίαρχο στην περιοχή, θα είναι πάντα (ό,τι και αν έχει υποστεί το ίδιο), ο βασικός υπαίτιος για το αδιέξοδο στο παλαιστινιακό.

Οι λόγοι για την φιλοπαλαιστινιακή αυτή στάση στο επίπεδο της κοινωνίας, την οποία αναγκάζονται να υιοθετήσουν και πολλά ΜΜΕ στην χώρα μας, είναι αρκετοί και σχετίζονται τόσο με την ελληνική ιστορία όσο και με την επικρατούσα πολιτική κουλτούρα.

Η κουλτούρα του παρακατιανού στην εξωτερική πολιτική

Πρώτα-πρώτα, συνδέονται με την πολύχρονη ιδεολογική ηγεμονία της Αριστεράς στην Ελλάδα (και πρέπει να συμπεριλάβουμε σε αυτήν φυσικά και το παπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ του '80) και την φιλοαραβική πολιτική της στάση τις προηγούμενες δεκαετίες. Η “υπερήφανη” και στα λόγια ουδετερόφιλη εξωτερική πολιτική του Ανδρέα Παπανδρέου και η ευνοϊκή μεταχείριση του Γιάσερ Αραφάτ από τον πρώτο, παρότι η χώρα παρέμενε μέλος της στρατιωτικής συμμαχίας του ΝΑΤΟ, κατάφερε να εθίσει την κοινή γνώμη σε μια πολιτική διπροσωπία κατά την οποία η Ελλάδα δικαιούνταν να απολαμβάνει όλα τα οφέλη της Ατλαντικής Συμμαχίας αλλά οι Έλληνες δικαιούνταν επίσης να υποστηρίζουν τους εχθρούς της, ακόμη κι αν αυτοί χαρακτηρίζονταν από όλη τη Δύση ως ισλαμιστές τρομοκράτες και ανισημίτες.
Όλο αυτό ερχόταν και κούμπωνε φυσικά με την γενικότερη underdog κουλτούρα που χαρακτηρίζει την μεταπολεμική ελληνική κοινωνία. Με τον όρο αυτό περιγράφουμε μια πολιτική στάση που αντλεί κυρίως από την σταθερή συναισθηματική ταύτιση με τους “αδύναμους και περιφρονημένους” του κόσμου τούτου, ακριβώς διότι τείνουμε να βάζουμε πάντα τον εαυτό μας στην θέση τους. Θεωρούμε δηλαδή και εμάς ως τους “παρακατιανούς” της ιστορίας και της συγκυρίας, υιοθετώντας έτσι μια συμπεριφορά μονίμως παραπονούμενου και αδικημένου από τους ισχυρούς και τους “μεγάλους”. Έτσι, οι Παλαιστίνιοι θα μπορούσανε κάλλιστα να είμαστε εμείς, και όσα υφίστανιαι να είναι και τα δικά μας δεινά -τα δεινά της υποδούλωσης και της εθνικής ταπείνωσης που άλλωστε υποτίθεται ότι έχουμε βιώσει κατά κόρον στη διάρκεια της ελληνικής ιστορίας.
Η ταύτιση αυτή προφανώς λησμονεί ότι οι πρόγονοι και ιδρυτές-πατέρες του σύγχρονου Ισραήλ ήταν και αυτοί διωγμένοι και κυνηγημένοι από τα κατά καιρούς πογκρόμ και τις πολιτικές εθνοκάθαρσης που εφαρμόζονταν σε διάφορα κράτη της Ευρώπης κατά των εβραϊκών πληθυσμών τον 19ο αλλά κυρίως το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, με αποκορύφωμα φυσικά το αδιανόητο έγκλημα του Ολοκαυτώματος περίπου 5,5 εκατ. εβραίων από τη ναζιστική λαίλαπα. Η δε μικρή λωρίδα γης που αποτέλεσε το πρώτο κράτος του Ισραήλ ήταν το προϊόν του αγώνα ενός ολιγάριθμου πληθυσμού απέναντι σε έναν σύσσωμο αραβικό κόσμο, ένας διαρκής και σκληρός αγώνας που κράτησε για δεκαετίες χάρη όχι αρχικά στην υπεροπλία των Ισραηλινών αλλά στο άσβεστο πείσμα, την αυτοθυσία, την αντοχή, το οργανωτικό πνεύμα, την ευφυή εξωτερική πολτική, την φιλοπατρία αλλά κυρίως στην πικρή συνείδηση ότι δεν είχαν που αλλού να πάνε, μετά από τις φρικτές διώξεις που είχαν υποστεί επί αιώνες στο ευρωπαϊκό έδαφος. Τα ιστορικά αυτά δεδομένα δεν φαίνεται ωστόσο να προβληματίζουν όσους συμπατριώτες μας εξακολουθούν να θεωρούν ότι οι “εβραίοι” είναι εξαρχής οι ισχυροί καταπιεστές σε αυτήν την ιστορία, και ότι οι Άραβες δεν είναι παρά τα αθώα θύματά τους.

Ο επίμονος ελληνικός αντισημιτισμός

Οι αιτίες αυτής της τόσο ακλόνητης πεποίθησης είναι βεβαίως πιο περίπλοκες και σχετίζονται με τις βαθιές ρίζες του αντισημιτισμού στην χώρα μας. Είναι μια άβολη συζήτηση που αποφεύγουμε επί χρόνια να κάνουμε, εξ ου και συχνά κρυβόμαστε πίσω από βολικές παραδοχές ότι οι Έλληνες δεν είναι ρατσιστές και ότι ειδικά η συνύπαρξη των Ελλήνων χριστιανών με τις πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες (στην Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, τα Επτάνησα, την Ρόδο ή αλλού) προπολεμικά ήταν πάντοτε αρμονική. Σχετικά πρόσφατα ωστόσο επιστημονικά πορίσματα όπως αυτά της παγκόσμιας έρευνας της οργάνωσης Anti-Defamation League (ADL) μεταξύ 100 χωρών επιβεβαιώνουν ότι ο αντισημιτισμός στην Ελλάδα είναι ο εντονότερος σε ολόκληρη την Ευρώπη, αγγίζοντας ένα ποσοστό λίγο κάτω από το 70% του πληθυσμού, όταν ο μέσος όρος στην δυτική Ευρώπη είναι μόλις στο 24% και στην Ανατολική στο 34%.

Αυτό σημαίνει ότι πάνω από το 2/3 του ελληνικού πληθυσμού μοιράζονται διάφορες στερεοτυπικές και συνωμοσιολογικές απόψεις για τον ρόλο των εβραίων στην παγκόσμια ιστορία, για το πόσο ύποπτα, παρασκηνιακά και ιδιοτελώς έχουν λειτουργήσει και συνεχίζουν να λειτουργούν ως “ομάδα” κλπ. Ο αντισημισμός αυτός έχει εκφραστεί τόσο θεσμικά, δηλαδή από επίσημα πολιτικά χείλη στο κοινοβούλιο ή από την επίσημη ελλαδική Εκκλησία, όσο και κοινωνικά από επιφανή ή μη μέλη της κοινωνίας των πολιτών. Πέρα όμως από το ρητορικό επίπεδο, στην χώρα μας έχουν καταγραφεί εξάλλου και ουκ ολίγα περιστατικά βεβήλωσης εβραϊκών νεκροταφείων ή άλλες αντισημιτικές πράξεις.

Ωστόσο, η έννοια του αντισημιτισμού δεν φαίνεται να αρκεί για να περιγράψει το φαινόμενο σε όλες τις διαστάσεις του διότι ο όρος αναφέρεται βασικά στο μίσος που συγκέντρωναν οι κοινότητες των εβραίων στην εποχή των εθνικών κρατών, και στην κριτική που δέχονταν για την πραγματική ή υποτιθέμενη άρνησή τους να ενταχθούν αρμονικά στο εκάστοτε εθνικό σώμα.

Ήταν σε άλλες περιπτώσεις ένας φυλετικός και σε άλλες ένας πολιτισμικός ρατσισμός που θα οδηγούσε και σε διαφορετική κλιμάκωση των εναντίον τους προγκρόμ, από την απλή εκδίωξή τους μέχρι και την μαζική φυσική τους εξόντωση. Είναι γεγονός ότι η στάση αυτή επίσης επικοινωνούσε, ακόμη και ασυνείδητα, με τους κοινούς τόπους μιας προνεωτερικής εβραιοφοβίας που αντιμετώπιζε τους εβραίους ως τα σταθερά εξιλαστήρια θύματα για όλα τα δεινά μιας κοινότητας.

Ήταν εκείνα τα “μιάσματα” που “δηλητηρίαζαν” πηγάδια στο μεσαίωνα για να σπείρουν την πανούκλα, που έκαναν τελετές μαύρης μαγείας θυσιάζοντας βρέφη, και που πάνω από όλα ήταν υπεύθυνα για την σταύρωση του Χριστού.

Από την στιγμή της ίδρυσης του ανεξάρτητου κράτους του Ισραήλ το 1948, και κυρίως από την στιγμή που αυτό άρχισε μέσα από (καθαρά αμυντικούς) πολέμους εναντίον ισχυρών αραβικών κρατών της περιοχής να εδραιώνει εκεί την θέση του, αντιμετωπίζοντας δυναμικά και ενίοτε υπερβολικά σκληρά και την παλαιστινιακή αντίσταση, προέκυψε στο δυτικό κόσμο μια νέα εβραιοφοβία. Επρόκειτο στην πραγματικότητα για μια “ισραηλοφοβία”, δηλαδή μια σταθερή καχυποψία ή και εχθρότητα ενάντια στο κράτος του Ισραήλ (άρα και στους κατοίκους του) οι οποίοι παρουσιάζονταν ως οι καταπιεστές των γειτονικών λαών, κυρίως των Παλαιστινίων στους οποίους στερούσαν την δυνατότητα ίδρυσης δικού τους ανεξάρτητου κράτους στην γη που κατοικούσαν κι εκείνοι ανέκαθεν.

Όπως συμβαίνει πάντα με αυτούς τους τύπους της φοβίας, γύρω από αυτήν κατασκευάστηκαν διάφοροι μύθοι για να την τροφοδοτούν. Μύθοι που αντλούσαν από την παλιά εβραιοφοβία αλλά και από νέα ρατσιστικά στερεότυπα. Ένας τέτοιος μύθος ήταν, ας πούμε, εκείνος των πανίσχυρων μυστικών υπηρεσιών του Ισραήλ, της περίφημης Μοσάντ, που στη βάση κάποιων αναμφισβήτητων επιτυχιών της στο παρελθόν (πχ εντοπισμός και απαγωγή του Άιχμαν από την Αργεντινή το 1960), χτίστηκε γύρω της ένας μύθος ότι ελέγχει περίπου ολόκληρο τον πλανήτη όταν το επιθυμεί.

Δεν είχε καμία σημασία αν οι μυστικές ισραηλινές υπηρεσίες βαρύνονται και με παταγώδεις και παρολίγο καταστροφικές αποτυχίες όπως το να προλάβουν την πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το 1973 ή την προχθεσινή ολομέτωπη επίθεση της Χαμάς, που οργανώθηκε χωρίς να πάρει χαμπάρι ουδείς (ακριβώς 50 χρόνια μετά). Το στερεότυπο του ισραηλόφοβου ισχυρίζεται ότι η Μοσάντ κυβερνάει τον κόσμο όπως άλλωστε επιδίωκαν και οι συντάκτες των (πλαστών όπως αποδείχτηκε τελικά) Πρωτοκόλλων της Σιών, άλλοτε.

Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι την τελευταία δεκαετία, η αμφισβήτηση της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας της μεταπολίτευσης οδήγησε και σε νέες, πολύ πιο φιλελεύθερες στάσεις έναντι του δικαιώματος του Ισραήλ να αμυνθεί υπερασπιζόμενο την επικράτεια και τους πολίτες του, πόσο μάλλον όταν αυτό αφορά επιθέσεις οργανώσεων που έχουν χαρακτηριστεί επίσημα ως τρομοκρατικές. Είναι φυσικά περιττό να τονιστεί ότι οποιαδήποτε κριτική στο κράτος του Ισραήλ και ιδίως στην πολιτική των κυβερνήσεών του δεν συνιστά εβραιόφοβη στάση. Επειδή όμως τα όρια αυτά είναι πολύ λεπτά, θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη μας ότι η εβραιοφοβία είναι ένα μοναδικό φαινόμενο της παγκόσμιας ιστορίας.

Σύμφωνα πάλι με τις μετρήσεις του ADL, πάνω από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη εξακολουθούν σήμερα να μοιράζονται αντισημιτικές απόψεις. Και δεν υπάρχει ούτε έχει υπάρξει στο παρελθόν κανένας άλλος λαός που να συγκεντρώνει τέτοιο μίσος στη βάση διαχρονικών ρατσιστικών στερεοτύπων που διαχέονται παντού δηλητηριάζοντας τον τρόπο που ασκείται κριτική σε ό,τι κι αν κάνουν.

Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, Καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και Αντιπρόεδρος του Παρατηρητηρίου για τη Διδασκαλία της Ιστορίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης