Μπεκτασισμός: Ο Δούρειος Ίππος του ισλάμ στα Βαλκάνια

Ένα από τα μεγάλα ρεύματα του ισλαμικού μυστικισμού είναι ο σουφισμός. Σ’ αυτό το ρεύμα εντάσσονται οι μπεκτασήδες. Το Ισλάμ έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την απόλυτη προσήλωση στον νόμο. Όμως ο μυστικισμός και τα μοναχικά τάγματά του απομακρύνθηκαν από τον αυστηρό θρησκευτικό νόμο που καθορίζει τη συμπεριφορά του μουσουλμάνου σε όλες τις περιστάσεις της ζωής του. Έτσι ορισμένοι μουσουλμάνοι στράφηκαν στην ασκητική πειθαρχία και στη μυστική προσέγγιση του Θεού.

Χατζή Μπεκτάς Βελή: ο ιδρυτής του μπεκτασικού τάγματος

Ιδρυτής του μπεκτασικού τάγματος θεωρείται ο Χατζή Μπεκτάς Βελή. Ο Ευστράτιος Ζεγκίνης γράφει σχετικά: ‘’Οι ιστορικές πηγές αν και δεν τεκμηριώνουν την άποψη αυτή, όμως συνηγορούν έμμεσα ότι ο Χατζή Μπεκτάς υπήρξε ο κύριος φορέας των αρχών και ιδεών, οι οποίες έναν αιώνα μετά τον θάνατό του αποτέλεσαν την πηγή εμπνεύσεως για τη συγκρότηση του μπεκτασικού τάγματος.

Ο Χατζή Μπεκτάς γεννήθηκε στην πόλη Νισαπούρ της περσικής επαρχίας Χορασάν το 1209 και πέθανε το 1271. Σύμφωνα με την παράδοση των μπεκτασήδων υπάρχουν πολλοί θρύλοι που εξιστορούν τη ζωή και τα θαύματά του (vilayetnames). Σε νεαρή ηλικία συνδέθηκε με τον ιδρυτή του δερβισικού τάγματος των γεβεσήδων, της αρχαιότερης τουρκικής αδελφότητας στη Μικρά Ασία, Χότζα Αχμέτ Γεσεβή, ο οποίος τον μύησε στον μυστικισμό. Με τον Χατζή Μπεκτάς συνδέεται και το σώμα των γενίτσαρων (yeniceri). Ο σουλτάνος Ορχάν (1326-1359) επισκέφθηκε τον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς και ζήτησε ευλογία για το στρατιωτικό σώμα που μόλις είχε δημιουργηθεί. Κατά τον Νικηφόρο Μοσχόπουλο ‘’ο Μπεκτάς έδωσε το όνομα Γενή τσερή (νέο στράτευμα) εις τον καινοφανή εκείνον στρατόν, γενόμενος ούτως ο ανάδοχος αυτού’’.

Λίγο πριν τον θάνατό του ο Χατζή Μπεκτάς ανέθεσε την οργάνωση του τάγματος στη Χατσούκ Ανά, η οποία όρισε ως βοηθό της τον Αμπτάλ Μουσά. Στο σημείο ταφής του Μπεκτάς, χτίστηκε ένας τεκές (αρχική σημασία, ισλαμικό ασκητήριο για δερβίσηδες), που χρησιμοποιήθηκε ως τόπος προσκυνήματος τόσο από οπαδούς του τάγματος όσο και από Χριστιανούς, οι οποίοι τον λάτρευαν ως τον άγιο Χαράλαμπο.

Την οριστική μορφή στον μπεκτασισμό έδωσε ο Μπαλίμ Σουλτάν, ο οποίος πέθανε το 1516 και τιμάται από τους μπεκτασήδες ως ο δεύτερος άγιός τους (pir-isani). Ήταν παιδί Χριστιανής που αιχμαλωτίστηκε από τον Σουλτάνο Μεχμέτ Β’ και δόθηκε σύζυγος στον ηγούμενο του τεκέ της Ρούσσας (σήμερα βρίσκεται στον νομό Έβρου) Σερσέμ Αλή Μπαμπά. Στα χρόνια του Μπαλίμ Σουλτάν, ο οποίος διορίστηκε ηγούμενος στον τεκέ του Χατζή Μπεκτάς στο Σουλουτζά Καραχογιούκ από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ Β’ (1501) ,οι μπεκτασήδες διέδωσαν τις αντιλήψεις τους ανάμεσα στους χριστιανικούς πληθυσμούς των Βαλκανίων ιδιαίτερα της Θράκης και της Αλβανίας. Ο Μπαλίμ Σουλτάν που θεωρείται ο προστάτης των μοναχών του τάγματος καθόρισε τον τρόπο της διοίκησής του, καθώς και το ‘’τυπικό’’ της λατρευτικής ζωής των μπεκτασήδων. Οι βασικότερες καινοτομίες ήταν: η χρήση κρασιού στις μυστηριακές τελετές, η καθιέρωση της τριάδας Αλλάχ-Μωάμεθ-Άλη (γαμπρός του Μωάμεθ) και η καθιέρωση της λατρείας των δώδεκα ιμάμηδων. Προσπάθησε έτσι να περάσει στους μπεκτασήδες πρότυπα του χριστιανικού μοναχισμού. Η σημαντικότερη όμως καινοτομία ήταν η καθιέρωση της αγαμίας των οπαδών του τάγματος. Οι έγγαμοι μπεκτασήδες, οι οποίοι ονομάζονται τσελεμπήδες και ζουν κυρίως στην ύπαιθρο αντέδρασαν. Οι άγαμοι μπεκτασήδες λέγονται μπαμπαγκιάνηδες.

Οι μπεκτασήδες της υπαίθρου διαμόρφωσαν την αίρεση των αλεβήδων-κιζιλμπάσηδων. Οι κιζιλμπάσηδες δεν εκτιμούν τους σουνίτες και αποφεύγουν κάθε επιμειξία με αυτούς. Πολλοί θεωρούν τους κιζιλμπάσηδες ως κρυπτοχριστιανούς είτε ως ιθαγενείς Έλληνες της Μικράς Ασίας ,οι οποίοι επειδή ασπάστηκαν τις διδασκαλίες των εικονομάχων και των παυλικιανών, διώχθηκαν από τους Βυζαντινούς και κατέφυγαν στους Άραβες της Μελιτηνής για να επιστρέψουν πολλά χρόνια αργότερα στην πατρίδα τους.

Τα θρησκευτικά έθιμα των μπεκτασήδων είναι τελείως διαφορετικά από αυτά των άλλων μουσουλμάνων. Χαρακτηριστική είναι η ‘’Εορτή του έρωτος’’ που γιορτάζεται ακόμα και σήμερα στη Μικρά Ασία. Τη γιορτή αυτή ακολουθεί το ‘’Σβήσιμο των κηρίων’’ και σύμφωνα με τους ισχυρισμούς των σουνιτών μουσουλμάνων ακολουθούν τα όργια των μεθυσμένων συνδαιτυμόνων προς τιμήν των γάμων του θεού του ουρανού Άττιο με τη θεά της φύσης Μα ή Άμμας.

Δόγματα, διδασκαλία και έθιμα των μπεκτασήδων

Η επίσημη ονομασία του μπεκτασισμού είναι ‘’Μυστικό φιλοσοφικό τάγμα των δερβίσηδων μοναχών’’. Για τους μπεκτασήδες η λέξη dervish έχει πολλές σημασίες: φτωχός, πιστός, ήσυχος, τίμιος, δίκαιος, υπομονετικός, καλός, συνετός κλπ.

Τα τελευταία χρόνια πολλοί χαρακτηρίζουν τον μπεκτασισμό ως θρήσκευμα και όχι ως μοναστικό τάγμα κάτι που κάνουν και οι ίδιοι οι μπεκτασήδες που ορίζουν τον μπεκτασισμό ως μια μονοθεϊστική θρησκεία, ως θρησκευτικό ισλαμικό νόμο, ο οποίος έχει το κοράνιο θεμελιώδη αρχή και βάζει σε εφαρμογή τα σοφά λόγια του προφήτη Μωάμεθ: ‘’Menarefe nefshehu, fakad arefe rabbehu’’, τα οποία ερμηνεύονται: ‘’αυτός που γνωρίζει τον εαυτό του γνωρίζει και τον Θεό’’.

Οι μπεκτασήδες δέχτηκαν πολλές επιδράσεις από τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα της εποχής τους αλλά και της προϊσλαμικής περιόδου, όπως πανθεϊστικές και καβαλιστικές δοξασίες, θεωρίες Ελλήνων φιλοσόφων κυρίως από τον νεοπλατωνισμό, τον χριστιανισμό και φυσικά τον μωαμεθανισμό. Πολλές πηγές αναφέρουν ότι γύρω από τους μπεκτασήδες συσπειρώθηκαν αιρετικοί Χριστιανοί της Μικράς Ασίας (νεστοριανοί, παυλικιανοί, μασσαλιανοί και βογόμιλοι), ενώ υπάρχει και η άποψη ότι προσήλθαν από τους ευσταθιανούς (οπαδούς του αρειανόφιλου Ευστάθιου Σεβαστείας). Φυσικά οι μπεκτασήδες επηρεάστηκαν και από τον περσικό μυστικισμό όσο και από σαμανικά στοιχεία των εξισλαμισθέντων Τούρκων της κεντρικής Ασίας ,όπως την ελεύθερη συμμετοχή των γυναικών στις λατρευτικές εκδηλώσεις, την κατανάλωση ποτού, τους ύμνους, τους εκστατικούς χορούς στις τελετές τους κ.α.

Οι μπεκτασήδες σέβονται τον Μωάμεθ ως προφήτη, αλλά δείχνουν ιδιαίτερη εκτίμηση στον γαμπρό του Άλη, τον οποίο θεωρούν ως νόμιμο απόγονο του προφήτη Μωάμεθ. Γι’ αυτούς ο Άλη είναι ο «Βελίγι-Ουλάχ» (ο φίλος του Θεού). Πιστεύουν στην Αγία Τριάδα, που την αποτελούν ο Αλλάχ, ο Μωάμεθ και ο Άλη. Δεν εκτιμούν καθόλου τους διαδόχους του Μωάμεθ,Αμπού Μπακρ, Ομάρ και Οσμάν και εχθρεύονται τους μουσουλμάνους που τους σέβονται. Σύμφωνα με τις θεωρίες τους, ο άνθρωπος είναι το τέλειο ον, ανεξάρτητα σε ποια θρησκεία πιστεύει.

Πιστεύουν επίσης στην αιώνια ύπαρξη της ψυχής, η οποία μπορεί να έχει και βαθμιαία πρόοδο προς την τελειότητα.

Δέχονται τη μετεμψύχωση («τενασούχ»), όσων πεθαίνουν σε άλλους ανθρώπους, σε ζώα και φυτά. Είναι σαφής η επίδραση εδώ της αρχαίας πίστης των Ινδών, των Καλμούκων Τούρκων και των Σαμάνων.

Το τάγμα των μπεκτασήδων έχει τρεις τάξεις: η κατώτερη είναι η τάξη των μαθητών που αποτελείται από τους:

α) Ασίκηδες (Ασίκ=ερωτευμένος με τον Θεό)
β) Μνηστήρες (Ταλίπ), που επιδιώκουν να ενταχθούν στο τάγμα
γ) Φίλους (Μουχίμπ), που έχουν μυηθεί στο τάγμα και
δ) Δερβίσηδες, ο πρώτος βαθμός του τάγματος, η απονομή του οποίου γίνεται κατά τη διάρκεια ειδικής τελετής.

Στην ανώτερη τάξη των διδασκάλων ανήκουν οι Μπαμπάδες, που θεωρούνται πνευματικοί πατέρες, Χαλίφηδες (Χαλιφέ), οι επίσκοποι, οι τοποτηρητές, ενώ ανώτερος αρχηγός του τάγματος (τρίτη τάξη), θεωρείται ο Ντεντέ- Μπαμπάς (άγιος γέρος).

Μπεκτασήδες και Σουνίτες μουσουλμάνοι

Οι μπεκτασήδες έχουν ισχυρό σιιτικό χαρακτήρα και θεωρούν ότι ο Άλη είναι ο πιο κοντινός στον Θεό και κατέχει το μυστικό της προφητικής ιδιότητας.

Οι μπεκτασήδες δεν εύχονται όπως οι υπόλοιποι μουσουλμάνοι, εν ονόματι του Θεού, αλλά «εν ονόματι του Άνακτος». Άναξ (βασιλιάς), είναι γι’ αυτούς ο Άλη. Οι σχέσεις τους με τους σουνίτες μουσουλμάνους, μόνο αρμονικές δεν είναι. Οι σουνίτες τους κατηγορούν ως άπιστους, άτιμους, χωρίς θρησκεία (te pafe), χωρίς Θεό (te paperendi) και χωρίς κοράνι (te pakuran).

Οι μπεκτασήδες δεν νηστεύουν το ραμαζάνι και δεν προσεύχονται συνεχώς, σε καθορισμένες ώρες, όπως οι σουνίτες. Οι άντρες δεν κάνουν περιτομή και οι γυναίκες δεν καλύπτουν το πρόσωπό τους. Δεν τελούν την λατρεία τους στα τζαμιά, αλλά σε ιδιαίτερους τόπους προσκυνήματος (mescidi), όπου συμμετέχουν πιστοί κι από τα δύο φύλα.

Αποφεύγονται οι γάμοι μεταξύ σουνιτών και μπεχτασήδων, οι οποίοι δεν δίνουν εύκολα διαζύγιο στις γυναίκες τους και δεν ακολουθούν τις πολυγαμικές συνήθειες των ορθόδοξων μουσουλμάνων. Κατά τον Βλαδίμηρο Μιρμίρογλου:

«Εάν γυναίκα που ανήκει στους μπεκτασήδες διαπράξει μοιχεία και μάλιστα με μουσουλμάνο του σουνιτικού δόγματος, δεν συγχωρείται, τη σκοτώνουν μόλις τους παρουσιαστεί ευκαιρία».

Χριστιανισμός και μπεκτασισμός

Το τάγμα των μπεκτασήδων και το τάγμα των μεβλεβήδων, που ήταν πάντα διαλλακτικά προς τον χριστιανισμό, χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές για τον προσηλυτισμό των Χριστιανών. Πολλοί Οθωμανοί σουλτάνοι πριν από κάθε πολεμική κίνησή τους εναντίον χριστιανικών εδαφών, έστελναν πρώτους τους Δερβίσηδες που με το πρόσχημα των «ανθρώπων του Θεού» ή των «φιλοχριστιανών», προκαλούσαν τη συμπάθεια των Χριστιανών, διευκολύνοντας το έργο των Οθωμανών.
Ο μπεκτασισμός, έχει επηρεαστεί βαθιά από τον χριστιανισμό. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά τα εξής:

Η μπεκτασική τριάδα Αλλάχ-Μωάμεθ-Άλη, αντιστοιχεί στη χριστιανική Αγία Τριάδα, Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα.

Οι δώδεκα ιμάμηδες τους οποίους σέβονται οι σιίτες μουσουλμάνοι, αντιστοιχούν στους Δώδεκα Αποστόλους. Ηγετική θέση στη δωδεκάδα των ιμάμηδων αυτών, κατέχουν οι Χασάν και Χουσεΐν, αντίστοιχα με τους Πέτρο και Παύλο.

Το συμβολικό πλύσιμο του υποψήφιου μέλους του τάγματος κατά τη διάρκεια της τελετής «ικράρ», θυμίζει το χριστιανικό βάπτισμα, ενώ το ράντισμα με ροδέλαιο κατά τη διάρκεια της τελετής «τζεμ» αντιστοιχεί στο χριστιανικό χρίσμα.

Η χρήση του άρτου και του οίνου στη διάρκεια των παραπάνω τελετών, μπορεί να παραλληλισθεί με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.

Οι μπεκτασήδες εξομολογούνται τα αμαρτήματά τους στους «μπαμπάδες» και στα «αδέλφια της ψυχής τους», ενώ ο αφορισμός τους (duskunluk), θυμίζει τον αφορισμό-αναθεματισμό της ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ο γάμος τους γίνεται με την παρουσία του Baba, όπως αντίστοιχα και ο χριστιανικός με την παρουσία ιερέα.

Οι μπεκτασήδες τηρούν αυστηρά τη μονογαμία.

Η αγαμία των μπεκτασήδων βαθμούχων αντιστοιχεί στην αγαμία των επισκόπων και των μοναχών, ενώ η περιβολή (ενδυμασία) των μπεκτασήδων αξιωματούχων, αντιστοιχεί στην περιβολή του χριστιανικού ιερατείου.

Οι μπεκτασικοί τεκέδες έχουν «αντιγράψει» πολλά στοιχεία από την κατασκευή και τον τρόπο λειτουργίας των χριστιανικών μοναστηριών.
Από εκεί και πέρα, αναφέρονται θαύματα τόσο από τον Χατζή Μπεκτάς, όσο και από «αγίους» των μπεκτασήδων (αναστάσεις νεκρών, τυφλός βασιλιάς που ανέκτησε τη χαμένη του όραση, πολλαπλασιασμός ελάχιστης ποσότητας φαγητού, που χόρτασε 40.000 στρατιώτες κλπ.), τα οποία προφανέστατα παραπέμπουν στα αντίστοιχα χριστιανικά.

Οι μπεκτασήδες, απεχθάνονται και το κρέας του λαγού!

Και αυτό όμως το συναντάμε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια, όταν «το 745 ο παπάς Zacharie στην επιστολή του προς τον Άγιο Βονιφάτιο, παρότρυνε τους Χριστιανούς να απέχουν από το κρέας του λαγού», όπως γράφει ο M. Choubilier.

Ένας σημαντικός άγιος των μπεκτασήδων, ήταν ο Σαρή Σαλτήκ (πέθανε το 1300), που είχε ιεραποστολική δράση στη Βαλκανική χερσόνησο, πολύ πριν την επέκταση των Οθωμανών σ’ αυτή. Γνώριζε πολύ καλά τη χριστιανική θρησκεία και γι’ αυτό ταυτίστηκε πολλές φορές με τον άγιο Νικόλαο, τον άγιο Γεώργιο, τον άγιο Σπυρίδωνα, τον άγιο Ναούμ και τον προφήτη Ηλία.

Η ζωή και η δράση του, είχαν σημαντική συμβολή στην προπαγάνδα των μπεκτασήδων στους Χριστιανούς.


Ο μπεκτασισμός στην Ελλάδα και τα υπόλοιπα Βαλκάνια

Οι μπεκτασήδες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση του ισλάμ στα Βαλκάνια. Διεισδύοντας στην Χερσόνησο του Αίμου πριν τους Οθωμανούς, συνέβαλαν σημαντικά, ιδίως μετά το 1352, στην επέκτασή τους σ’ αυτή. Τον εξισλαμισμό των Χριστιανών διευκόλυνε ο συγκρητισμός των μπεκτασήδων, καθώς μπορούσαν να διατηρήσουν πολλά δικά τους ήθη και έθιμα, έχοντας και την ασφάλεια της μουσουλμανικής ιδιότητας. Τον 15ο αιώνα, μετά τη διατάραξη των σχέσεων σουνιτών και μπεκτασήδων, οι τελευταίοι άρχισαν να είναι πιο διαλλακτικοί έως και φιλικοί προς τους Χριστιανούς.

Σήμερα υπάρχουν μπεκτασήδες στη Ρουμανία, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και την Αλβανία όπου: «ο εξισλαμισμός του μεγαλύτερου όγκου των χριστιανικών πληθυσμών οφείλεται στην προπαγάνδα των μπεκτασήδων. Η ενίσχυση και η καρποφόρος δράση αυτής της προπαγάνδας αποδίδεται στην προστασία του Αλή Πασά του Τεπελενλή», κατά τον F. W. Hasluck. Ο Αλή πασάς ήταν νεοφώτιστος στο τάγμα των μπεκτασήδων. Όταν το 1925 ο Κεμάλ απαγόρευσε τη λειτουργία των ταρίκα(σουφικών αδελφοτήτων), το διοικητικό κέντρο των μπεκτασήδων, μεταφέρθηκε στα Τίρανα.

Τι γίνεται όμως στη χώρας μας; Υπάρχουν σήμερα μπεκτασήδες; Γενικά, οι μπεκτασήδες δεν αποκαλύπτουν εύκολα την πίστη τους, γι’ αυτό ο ακριβής αριθμός τους δεν είναι γνωστός. Τεκές των μπεκτασήδων (ονομαζόταν Ιρενί Τεκές), υπήρχε μέχρι μερικές δεκαετίες κοντά στο χωριό Ασπρόγεια Φαρσάλων. Εκεί μόναζαν Αλβανοί μπεκτασήδες. Κοντά στο χωριό Ρούσσα του Έβρου, βρίσκεται ο Τεκές του Σεγίτ Αλή Σουλτάν.

Το State Department, ανέφερε για πρώτη φορά σε έκθεσή του το 2009, ότι στην Ελλάδα ζουν περίπου 3.000 μπεκτασήδες-αλεβίτες. Κατοικούν στα ορεινά χωριά της Ροδόπης και του Έβρου. Θυμίζουμε ότι η μουσουλμανική (όπως αναφέρεται ΡΗΤΑ στη Συνθήκη της Λωζάνης) μειονότητα στη Θράκη, απαρτίζεται από περίπου 120.000 ΄Ελληνες πολίτες, μουσουλμάνους στο θρήσκευμα). Όσο για την Τουρκία; Με 25.000.000. αλεβίτες, σε σύνολο 80.000.000., ίσως αντιμετωπίσει σύντομα κάποια σοβαρά προβλήματα που ούτε καν φαντάζεται ο Ταγίπ Ερντογάν και οι συνεργάτες του...

Πηγή: Αθηνά Χρ. Φλώρου, «Ο ΜΠΕΚΤΑΣΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΛΒΑΝΙΑ», Εκδόσεις ΜΥΡΜΙΔΟΝΕΣ, 2016, με πρόλογο του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστάσιου.