Η άγνωστη μάχη της Μουργκάνας (11-19 Σεπτεμβρίου 1948): Μια καθοριστικής σημασίας σύγκρουση του εμφυλίου

Πριν λίγες μέρες συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από το (ουσιαστικό) τέλος του Εμφυλίου με την επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων επί του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (Δ.Σ.Ε.) στον Γράμμο (σχετικό είναι το άρθρο μας στις 30 Αυγούστου 2017).

Φυσικά κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου έγιναν πολλές ακόμα μάχες, μερικές από τις οποίες ήταν καθοριστικής σημασίας. Κάποιες μάλιστα είναι άγνωστες στο ευρύ κοινό. Μία από αυτές είναι η μάχη της Μουργκάνας (όρους της Ηπείρου στα ελληνοαλβανικά σύνορα), στην οποία οι κυβερνητικές δυνάμεις κατόρθωσαν να καταλάβουν το βουνό που κατείχαν για πολύ καιρό οι δυνάμεις του Δ.Σ.Ε. Το πόσο σημαντική ήταν η Μουργκάνα , προκύπτει μεταξύ άλλων από τον χαρακτηρισμό του Μάρκου Βαφειάδης ως ‘’απάτητο κάστρο της λευτεριάς’’ και από τα όσα γράφει ο Αμερικανός Αντιστράτηγος James van Fleet σε συγχαρητήριο τηλεγράφημά του προς τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο μετά την κατάληψή της: ‘’Η Μουργκάνα εφαίνετο ακατάβλητος ως ο βράχος του Γιβραλτάρ’’.

Το όρος Μουργκάνα
Η Μουργκάνα είναι όρος της Ηπείρου στους νομούς Θεσπρωτίας και Ιωαννίνων. Είναι γνωστή και ως Όρη Τσαμαντά. Ψηλότερη κορυφή της είναι ο Ορατός ή Αροτός (1.806μ.).
Το όνομά της σχετίζεται με το αρωμουνικό murgu=γκριζωπός, μελανόφαιος. Ο Κ.Οικονόμου, γράφει ότι Μούργκος= ύψωμα με σκουρόχρωμο έδαφος. Πιθανότατα οφείλει το όνομά της στην εντύπωση που δημιουργεί στους κατοίκους των γύρω περιοχών με το χρώμα και την άγρια όψη της. Ξεκινά από το χωριό Λίστα της Θεσπρωτίας, συνεχίζει ως τα ελληνοαλβανικά σύνορα, ανατολικά του χωριού Αγία Μαρίνα του νομού Ιωαννίνων και εισχωρεί και στο αλβανικό έδαφος. Πρώτο, αλβανικό σήμερα, χωριό που βρίσκεται στη Μουργκάνα είναι η Κοσοβίτσα (αμιγώς ελληνικό χωριό με 1.000 περίπου κατοίκουςστις αρχές του 20ου αιώνα). Είναι κατάφυτη στο μεγαλύτερο τμήμα της (ευτυχώς η φύση φρόντισε να αναγεννηθεί το πράσινο που κάηκε από τις φονικές φωτιές του Πωγωνίου τον Αύγουστο του 2000, που μάλλον πέρασαν στη διαδικτυακή λήθη) και διαρρέεται από πολλούς μικρούς ποταμούς (Λαγκαβίτσα, Αναβρυστικά Ραβενής, Λιμποβίτικο, Τουρίτσα κ.α.) και χειμάρρους, που καταλήγουν στον Καλαμά. Απέναντι από τη Μουργκάνα βρίσκεται αποκλειστικά σε ελληνικό έδαφος το όρος Κασιδιάρης (1.329 μ.). Στην περιοχή της Μουργκάνας, κατοικούσε το αρχαίο ηπειρωτικό φύλο των Χαόνων.

Η Μουργκάνα προπύργιο του Δ.Σ.Ε.
Από τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής η Μουργκάνα ήταν άντρο του ΕΑΜ. Οι Γερμανοί προσπάθησαν πολλές φορές να εκδιώξουν από εκεί τους άντρες του χωρίς επιτυχία, καθώς οι τελευταίοι αντέταξαν σθεναρή και άκαμπτη άμυνα εκμεταλλευόμενοι τα ανώμαλα, κακοτράχαλα εδάφη της και την πυκνή της βλάστηση. Στα τέλη του 1947, η Μουργκάνα οχυρώθηκε ακόμα καλύτερα.Ας δούμε πως περιγράφεται σε έκθεση της 75ης Ταξιαρχίας (19/9/1948): ‘’Έκτοτε η Μουργκάνα αποτελεί προπύργιον του συμμοριτισμού, αλλά κυρίως κατέστη τοιούτον, όταν αυτοανεκηρύχθη η ψευτοδημοκρατική Κυβέρνησις του παράφρονος και αλήτη Μάρκου (Βαφειάδη), όστις αποτυχών εις τας προσπαθείας του να δημιουργήσει Κυβέρνησιν εις Γρεβενά ή Μέτσοβον ή Κόνιτσαν και ηττηθείς εις τας επιθετικάς χωριστάς ενεργείας του, εναντίον μιας εκάστης των πόλεων τούτων όπου κυριολεκτικώς συνετρίβη, απεφάσισεν τότε κατά το συνήθως συνβαίνων εις τους παράφρονας ‘’να πάρει τα βουνά’’ και επήρεν τότε οριστικά τον Γράμμον και διά την Ήπειρον την Μουργκάναν’’. Και στη συνέχεια:

‘’Ο Γράμμος είχεν την αξίαν του ως μέγας κατεχόμενος χώρος υπό του συμμοριτισμού, όπου και η ψευδοκυβέρνησίς των και όπου υπήρχε μία αμυντική οργάνωσις τόσον ώστε ουδείς ποτέ χώρος εν Ελλάδι και ωχριούσι προ της οχυρώσεως της Μουργκάνας, αι όμοιαι των Γερμανοβουλγάρων εις Σκρα, εις Ντομπροπόλιε, εις την καμπήν του Ερίγγωνος κλπ…’’.

Στη συνέχεια απαριθμούνται οι αμυντικές εγκαταστάσεις και τα όπλα των ανταρτών. Ιδιαίτερο βάρος δίνεται στα στέγαστρα που φιλοξενούν πολυβολεία και τα οποία είναι απρόσβλητα από όλμους και το ελαφρό Πυροβολικό. Υπολογίζεται ότι ο Δ.Σ.Ε. είχε στην κατοχή του περίπου 1.200 σκέπαστρα πυροβόλων.

Μόνο στην Καστάνιανη οι αντάρτες είχαν φτιάξει πάνω από 100 στεγασμένα πυροβολεία. Τέλος, βασικό αμυντικό ‘’όπλο’’ των ανταρτών ήταν ο ναρκοπόλεμος. Αυτή η ναρκοθέτηση είχε σαν αποτέλεσμα τον θάνατο πολλών ανδρών του κυβερνητικού στρατού.

Οι αποτυχημένες προσπάθειες κατάληψης της Μουργκάνας (Μάρτιος-Απρίλιος 1948)
Στις αρχές Μαρτίου 1948 οι κυβερνητικές δυνάμεις επιτέθηκαν εναντίον των ανταρτών στη Μουργκάνα. Η επιχείρηση είχε την κωδική ονομασία ‘’Πέργαμος’’. Παρά τις αρχικές τους επιτυχίες οι κυβερνητικοί γνωρίζουν διαδοχικές ήττες από τις δυνάμεις του Δ.Σ.Ε. Στις 8 Μαρτίου 1948 η επιχείρηση ‘’Πέργαμος’’ ολοκληρώνεται με νίκη του Δ.Σ.Ε. και σημαντικές απώλειες των κυβερνητικών.

Ο van Fleet και σε συζητήσεις του με τους επικεφαλής της VIII (8ης) Μεραρχίας λέει: ‘’Πώς είναι δυνατόν να αφήνετε αυτό το αγκάθι μέσα στο σώμα του Στρατού; Η υπόθεση της Μουργκάνας πρέπει οπωσδήποτε να τερματιστεί με νίκη’’.

Το Επιτελείο της 8ης Μεραρχίας κατέστρωσε νέο σχέδιο με την κωδική ονομασία ‘’Ιέραξ’’. Η επιχείρηση ξεκίνησε στις 28 Μαρτίου 1948. Το πυροβολικό και η αεροπορία ανέλαβαν δράση και προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στις δυνάμεις του Δ.Σ.Ε. στο Τσεροβέτσι (δείτε φωτογραφία της Μουργκάνας). Και πάλι όμως οι αντάρτες αποκρούουν τις κυβερνητικές επιθέσεις και περνούν στην αντεπίθεση τρέποντάς τες σε άτακτη φυγή.

Στις τάξεις του Δ.Σ.Ε. επικρατεί μεγάλος ενθουσιασμός. Στα Παραρτήματα 3 και 4 (προκηρύξεις του Δ.Σ.Ε.) είναι φανερή η προσπάθεια των ανταρτών να επηρεάσουν ψυχολογικά τους κυβερνητικούς στρατιώτες και η προσπάθειά τους να τους κάνουν να προσχωρήσουν στις τάξεις του Δ.Σ.Ε.
Η μάχη της Μουργκάνας
Η Μουργκάνα παρέμενε πραγματικά ένα αγκάθι για τις κυβερνητικές δυνάμεις. Στα τέλη Αυγούστου 1948 άρχισαν στην 8η Μεραρχία με έδρα τα Γιάννενα ,οι συσκέψεις για νέα προσπάθεια κατάληψής της.

Η ανώτατη ηγεσία του Ελληνικού Στρατού, έστειλε τα τέλη Αυγούστου 1948, τον Αντιστράτηγο Θρασύβουλο Τσακαλώτο, διοικητή του Α’ Σώματος Στρατού, για να συντονίσει τις ενέργειες που έπρεπε να γίνουν. Ο Διοικητής της VIII Μεραρχίας Υποστράτηγος Ανδρέας Μπαλοδήμος, και οι επιτελείς του, είχαν καταστρώσει ένα σχέδιο παρόμοιο με τα «Πέργαμος» και «Ιέραξ», καθώς πίστευαν ότι είχαν γίνει λάθη κατά την εκτέλεσή τους που οδήγησαν στην αποτυχία τους. Ωστόσο, ο Τσακαλώτος απέρριψε κατά τη διάρκεια της σύσκεψης που έγινε στο χωριό Κεράσοβο, το σχέδιο αυτό και αποφάσισε να ακολουθήσει άλλη διαδρομή (επρόκειτο για πρόταση του Διοικητή του 584 Τάγματος Πεζικού).
Οι προηγούμενες επιθετικές ενέργειες, ξεκινούσαν από την περιοχή της Θεσπρωτίας (Τσαμαντά) και συνέχιζαν βορειότερα προς το χωριό Αγία Μαρίνα και την κορυφή 1.806. Αυτή τη φορά, αποφασίστηκε να καταληφθεί η ακριτική, και πολύ καλά οχυρωμένη από τον Δ.Σ.Ε., Καστάνιανη και οι κυβερνητικές δυνάμεις να κατευθυνθούν στη Λελούδα (σημείο της Μουργκάνας στην ελληνοαλβανική μεθόριο, όπου υπάρχει και ελληνικό φυλάκιο, μη επανδρωμένο σήμερα) και από εκεί στην ψηλότερη κορυφή του βουνού(1.806). Επρόκειτο για ένα φιλόδοξο και τολμηρό σχέδιο, καθώς έπρεπε να καταληφθεί το χωριό Καστάνιανη και η Λελούδα, να συγκρατηθεί η απειλή από την Αλβανία και η πορεία των κυβερνητικών δυνάμεων να γίνει κατά μήκος της ελληνοαλβανικής μεθορίου.

Η Αεροπορία και το Πυροβολικό, δεν θα μπορούσαν να προσφέρουν μεγάλη βοήθεια στον Ελληνικό Στρατό, καθώς υπήρχε κίνδυνος να πληγούν οι φίλιες δυνάμεις.
Επικεφαλής των δυνάμεων των ανταρτών, ήταν ο Κ.Κολιγιάννης.
Από τις 8 Αυγούστου, η VIIΙ Μεραρχία, είχε ξεκινήσει εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Σούλι, όπου δρούσε η Ταξιαρχία Πετρίτη του Δ.Σ.Ε, η οποία πιεζόμενη διχάστηκε. Το Τάγμα Βασιλάρα έμεινε στο Σούλι, η δε υπόλοιπη Ταξιαρχία Πετρίτη κατευθύνθηκε προς τη Μουργκάνα.
Στις 4/9/1948, ο Εθνικός Στρατός, κατέλαβε τη γραμμή Τσαρακλιμάνι (Καλλιθέα σήμερα) Θεσπρωτίας – Γρανιτσοπούλα Ιωαννίνων.
Είχαν προηγηθεί εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Πωγώνι, όπου δρούσαν τα αντάρτικα τάγματα Λεπενιώτη και Λευτέρη και το όρος Κασιδιάρης, όπου δρούσαν δυνάμεις του Δ.Σ.Ε. αποσπασμένες από τη Μουργκάνα. Αυτές ήταν απαραίτητες, για να μπορέσουν οι κυβερνητικές δυνάμεις να καλύψουν τα νώτα τους.
Από τις 6 το πρωί της 6/9, ξεκίνησε η επίθεση των κυβερνητικών δυνάμεων για την κατάληψη της Καστάνιανης. Στις 8.15 π.μ. κατέλαβαν το ύψωμα Προφήτης Ηλίας, στις παρυφές του χωριού. Σφοδρά πυρά των ανταρτών και αντεπίθεσή τους, είχαν ως αποτέλεσμα την προσωρινή ανακατάληψη του Προφήτη Ηλία. Με νυχτερινή επίθεση, το 581 Τάγμα Πεζικού κατέλαβε οριστικά το ύψωμα.
Στις 10.30 π.μ. της 7/9, το 584 Τ.Π., κατέλαβε δύο σημαντικά υψώματα της Καστάνιανης που κατείχαν οι αντάρτες: τον Άγιο Αθανάσιο και την Παναγοπούλα. Οι περιοχές γύρω από αυτά ήταν ναρκοθετημένες και προστατευμένες από συρματοπλέγματα. Δυστυχώς από τις νάρκες αυτές, μετά το τέλος του εμφυλίου, έχασαν άδικα τη ζωή τους και τραυματίστηκαν σοβαρά, πολλά άτομα, κυρίως νέοι τότε, απ’ το χωριό Καστάνιανη.

Πριν τη μάχη της Μουργκάνας
Η προπαρασκευαστική επίθεση στη Μουργκάνα, που άρχισε στις 5 Σεπτεμβρίου, δεν είχε τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, καθώς η ευστοχία του Πυροβολικού και της Αεροπορίας ήταν εξαιρετική, όμως η φύση και η διαμόρφωση του εδάφους αλλά και ο βαθμός και ο τρόπος οχύρωσης των ανταρτών, ήταν αποτελεσματικά.
Στις 11 Σεπτεμβρίου, η 74η Ταξιαρχία επιτέθηκε για να καταλάβει την κορυφή Ταβέρα, ωστόσο η αντίσταση των ανταρτών ήταν σκληρή και αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει. Μάλιστα, τα αεροπλάνα του Ελληνικού Στρατού, βομβάρδισαν τις φίλιες δυνάμεις, με αποτέλεσμα ένας στρατιώτης να σκοτωθεί και δύο να τραυματιστούν.

Την ίδια μέρα όμως, το 611 Τάγμα της 76ης Ταξιαρχία, κατόρθωσε να καταλάβει την κορυφή της Βελίκας. Στις 12 Σεπτεμβρίου η 74η και η 76η Ταξιαρχία, δεν κατάφεραν να προωθηθούν. Την ίδια μέρα, η 75η Ταξιαρχία, ξεκίνησε από τις 5.35 π.μ. να επιτίθεται στο μέτωπο ελληνοαλβανικά σύνορα – Σέρμες – Αγία Μαρίνα.
Το 584 Τ.Π., ενώ ανέβαινε στις κλιτύες των υψωμάτων του Φυλακίου Λελούδα, άρχισε να δέχεται πυρά από το αλβανικό έδαφος. Την επίθεση, πιθανότατα διεύθυνε ο ένας από τους αδελφούς Νίκα από τη Χρυσόδουλη Πωγωνίου, οι οποίοι έκαναν εγκλήματα στη διάρκεια της Κατοχής, κατέφυγαν στην Αλβανία και το 1945 κατατάχθηκαν στον αλβανικό στρατό…
Η Ταξιαρχία, δεν είχε πάρει μέτρα κάλυψης στα σύνορα, ούτε ανταπέδωσε τα πυρά που προέρχονταν από την Αλβανία, για την αποφυγή προβλημάτων με τη γειτονική χώρα.
Ούτε και τα άλλα δύο Τάγματα της Ταξιαρχίας (583 και 584), πέτυχαν κάτι ουσιαστικό. Οι διοικητές των Ταγμάτων της Ταξιαρχίας, ζήτησαν την αναδιοργάνωση των μονάδων τους, ενώ ο διοικητής του 584 Τ.Π., ζήτησε ή την αναβολή της επιχείρησης για να γίνουν καλύτερες αναγνωρίσεις ή την αντικατάστασή του.
Σε σύσκεψη στην Καστάνιανη την επόμενη μέρα (13/9), αποφασίστηκε να συνεχιστεί η επιχείρηση, καθώς οποιαδήποτε αναβολή της θα σήμαινε βέβαια καταστροφή.
Στις 14 Σεπτεμβρίου, το 584 Τ.Π. της 75ης Ταξιαρχίας, κατέλαβε το Φυλάκιο της Λελούδας, το οποίο βρίσκεται σε μια απρόσιτη, βραχώδη περιοχή και περιστοιχιζόταν από πολυβολεία των ανταρτών.

Το 582 Τ.Π., κατόρθωσε μετά από ολονύχτιο αγώνα να φτάσει κοντά στην κορυφή Μεσοβούνι (1.294 μ.), ενώ το 583 Τ.Π., έφτασε 200 μέτρα ΝΑ του χωριού Αγία Μαρίνα.
Στις 10.00 το πρωί της 15ης Σεπτεμβρίου, το 582 Τ.Π., κατέλαβε το Μεσοβούνι. Σύντομα όμως δέχτηκε σφοδρή αντεπίθεση με αποτέλεσμα η εμπροσθοφυλακή του να αρχίσει να υποχωρεί. Η επέμβαση της Αεροπορίας και του Πυροβολικού όμως, είχαν σαν αποτέλεσμα το Τάγμα να ανακαταλάβει το Μεσοβούνι.
Το ίδιο πρωί, ζητήθηκε η συνδρομή δύο ταγμάτων της 35ης Ταξιαρχίας, που αποτελούσαν εφεδρεία (561 και 562 Τ.Π.). Η καθυστέρηση στην προώθηση των Ταγμάτων αυτών, είχε ως αποτέλεσμα να ανακοπεί η δράση των ανδρών της 75ης Ταξιαρχίας, ιδιαίτερα όταν μετά από λάθος των πιλότων, βομβαρδίστηκε το 582 Τ.Π.
Οι αντάρτες, ανασυντάχθηκαν και οργανώθηκαν στην κορυφή της Μουργκάνας (1.806), ενώ εξαπέλυσαν σφοδρή αντεπίθεση προς το Μεσοβούνι, όπου βρισκόταν το 582 Τ.Π. Ο Διοικητής του Τάγματος τραυματίστηκε, 2 αξιωματικοί και 11 οπλίτες σκοτώθηκαν, ενώ τραυματίστηκαν 8 αξιωματικοί και 54 οπλίτες.
Στις 16 Σεπτεμβρίου, η 76η Ταξιαρχία κατέλαβε το οχυρό Στάλος, ενώ οι αντάρτες συμπτύχθηκαν προς το χωριό Λια. Τη νύχτα της 16ης προς 17η Σεπτεμβρίου, οι αντάρτες που βρισκόταν στην κορυφή 1.806 και στην κορυφή Βερτόπ, πέρασαν σε αλβανικό έδαφος όπου συμπτύχθηκαν.
Το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου, η 35η Ταξιαρχία κατέλαβε την ψηλότερη κορυφή της Μουργκάνας (1.806 μ.), που είχε εγκαταλειφθεί από τους αντάρτες.
Παράλληλα, η 75η Ταξιαρχία, άρχισε να καταλαμβάνει και τις υπόλοιπες κορυφές και τα, έρημα πλέον, οχυρά των ανταρτών. Η Μουργκάνα είχε καταληφθεί. Ο «Μικρός Γράμμος’, είχε πέσει.
Όπως αναφέραμε, ορισμένοι αντάρτες κατέφυγαν στην Αλβανία ενώ οι περισσότεροι, μετά από μια μακρά και εξουθενωτική πορεία έφτασαν στο χωριό Νεγάδες του Κεντρικού Ζαγορίου στις 19 Σεπτεμβρίου.

Η απήχηση από τη μάχη της Μουργκάνας
Για τη μάχη της Μουργκάνας, γράφει ο Γεώργιος Β. Πάτσης:
«Η άνοδος και μόνο των τμημάτων της VIIIης Μεραρχίας σε μια τόσο απότομη, απόκρημνη, βραχώδη, φυσικά και τεχνητά οχυρωμένη τοποθεσία, με όλα τα προαναφερθέντα για τον αμυνόμενο πλεονεκτήματα, υπερασπιζόμενης και τα επίλεκτα και μαχητικότερα, όχι μόνον, αλλά και τα πλέον πεισματώδη, εμπειροπόλεμα και φανατικότερα, στελέχη και μαχητές του εχθρού, ήταν έργο ημιθέων, ήταν πραγματική εποποιία την οποία μπορούσαν να πραγματοποιήσουν μονάχα ανδρείοι πολεμιστές, όπως οι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και στρατιώτες της θρυλικής VIIIης Μεραρχίας και του γενναίου Ελληνικού Στρατού. Δεν ήταν όμως μικρής αξίας και ο ελιγμός των Ελλήνων και αυτών πολεμιστών κομμουνιστών της Μουργκάνας.
Επισήμως, οι ελληνικές δυνάμεις δεν πέρασαν ποτέ σε αλβανικό έδαφος. Τόσο όμως ο Κ.Κολιγιάννης , όσο και ντόπιοι με τους οποίους έχουμε μιλήσει, βεβαιώνουν για το αντίθετο.
Ο πρωθυπουργός Θ. Σοφούλης, ο αρχηγός Γ.Ε.Σ.Δ. Γιαντζής, ο van Fleet, ο Γενικός Διοικητής Ηπείρου κ.ά., έστειλαν συγχαρητήρια τηλεγραφήματα στον Θ. Τσακαλώτο.

Απώλειες των αντιπάλων
Για τις απώλειες των κυβερνητικών δυνάμεων, παραθέτουμε τους σχετικούς πίνακες από τα βιβλία που αναφέρουμε στις πηγές.
Οι αντάρτες, είχαν 152 νεκρούς, 258 τραυματίες (5 από τους οποίους αιχμαλωτίστηκαν και 150 προωθήθηκαν στην Αλβανία), 8 συλληφθέντες άοπλους, 9 ένοπλους συλληφθέντες και 99 παραδοθέντες (85 άοπλοι και 14 ένοπλοι)

Επίσης, κυριεύθηκε μεγάλη ποσότητα οπλισμού και πυρομαχικών ενώ στις κυβερνητικές δυνάμεις «πέρασαν» 15.000 οκάδες σιταριού, 8.000 οκάδες καλαμποκιού, 6.000 γαλέτες (τεμάχια), 5.000 κονσέρβες, τυρί, λάδι, βούτυρο κλπ. (1 οκά=1.282 γραμ.)
Αυτή ήταν η άγνωστη, αλλά πολύ σημαντική μάχη της Μουργκάνας. Η περιγραφή της δεν ήταν εύκολη, καθώς υπάρχουν πολλά τοπωνύμια, άγνωστα ακόμα και σε μας, που ξέρουμε αρκετά καλά την περιοχή.

Ελπίζουμε με τη βοήθεια των χαρτών, να διευκολυνθούν οι αναγνώστες μας.
«Η Ήπειρος ανάσανε…», έγραφε μετά τη μάχη της Μουργάνας, ο Διοικητής της 8ης Μεραρχίας, Υποστράτηγος Ανδρέας Μπαλοδήμος. «Κατά μήκος των συνόρων μας, προς την ΕΝΟΧΟΝ ΑΛΒΑΝΙΑΝ κυματίζει πλέον η ελληνική Σημαία ως αιώνιον Σύμβολον της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΙ διαβάσεις έκλεισαν και του λοιπού η ενίσχυσις εξ Αλβανίας είναι δυσχερεστάτη αν όχι αδύνατος».
Ένα χρόνο σχεδόν αργότερα, με την νίκη των κυβερνητικών δυνάμεων στον Γράμμο και το Βίτσι, έλαβε τέλος το όνειρο ορισμένων, εφιάλτης των πολλών, για την εγκαθίδρυση κομμουνιστικού καθεστώτος στην Ελλάδα. Βέβαια, κάποιοι άλλοι έχουν διαφορετική άποψη.

Πριν 3 χρόνια περίπου,(Κυριακή 26/6/2016), έγιναν από το Κ.Κ.Ε. πορείες και εκδηλώσεις στο ακριτικό βουνό της Μουργκάνας. Δεν έλειψαν τα συνθήματα («Στη Μουργκάνα οι μαχητές δεν λύγισαν ποτέ, δόξα και τιμή στο Κ.Κ.Ε.» κ.ά.). Οι απόψεις τους , είναι σεβαστές.

Πιστεύουμε όμως, ότι οι Ελληνίδες και οι Έλληνες, έχουν γνώση και κρίση και μπορούν να βγάλουν, μέσα κι από αυτό το άρθρο, τα δικά τους συμπεράσματα…
Πηγές: VIII ΜΕΡΑΡΧΙΑ, «Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΟΥΡΓΚΑΝΑΣ», x.x., Ανατύπωση – Έκδοση «Ελεύθερη Σκέψις» 2003
Γεώργιος Β. Πάτσης, «Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΡΓΚΑΝΑΣ», Εκδόσεις Πελασγός, 2016.