Οι μονομαχίες από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα

Ακούγοντας τη λέξη μονομαχία, το μυαλό μας πηγαίνει συνήθως σε σκηνές με Ρωμαίους μονομάχους ή καουμπόηδες στο φαρ ουέστ. Όμως οι μονομαχίες, οι οποίες σήμερα απαγορεύονται από το νόμο, είναι πολύ περισσότερο από αυτά.

Με τον όρο μονομαχία, εννοούμε τη μάχη ανάμεσα σε δύο πρόσωπα οπλισμένα με φονικά όργανα, που διεξάγεται σύμφωνα με προκαθορισμένους κανόνες και έχει κίνητρο ή τη λύση μιας διαφοράς ή ένα ζήτημα τιμής. Η μονομαχία είναι υποκατάστατο της διαδικασίας των δικαστηρίων.

Στην αρχαία Ρώμη

Στη Ρώμη, κατά την αρχαιότητα, μονομάχος (λατινικά gladiator), ονομαζόταν αυτός που αγωνιζόταν σε αρένα εναντίον άλλων ανθρώπων ή ζώων.

Η προέλευση των μονομαχιών εντοπίζεται στην περιοχή της Καμπανίας (νότια Ιταλία) και ειδικότερα στο λαό των Σαμνιτών. Αρχικά υπήρξε το υποκατάστατο των ανθρωποθυσιών που τελούνταν πάνω στους τάφους των σπουδαίων ανδρών της εποχής. Οι πρώτες μονομαχίες στη Ρώμη (με 3 ζευγάρια μονομάχων), έγιναν το 264 π.Χ. στη κηδεία του Ιούνιου Βρούτου, ενώ 150 χρόνια αργότερα συμπεριλήφθηκαν στον κατάλογο των δημοσίων αγωνισμάτων.

Το 29 π.Χ. ανεγέρθηκε το πρώτο πέτρινο κτίριο για μονομαχίες, το αμφιθέατρο, με φροντίδα του Στατιλίου Ταύρου. Οι μεγάλες οικογένειες και όσοι χρηματοδοτούσαν θεάματα, συντηρούσαν ομάδες μονομάχων σε σχολές και τους νοίκιαζαν!

Στους επαγγελματίες και εθελοντές μονομάχους, προστέθηκαν αργότερα οι αιχμάλωτοι πολέμου και όσοι είχαν καταδικαστεί σε θάνατο.

Στα χρόνια της Αυτοκρατορικής Περιόδου, οι μονομάχοι έχαιραν μεγάλης εκτίμησης. Κάποιοι ήταν ελαφρά οπλισμένοι με μικρή ασπίδα και ξίφος (secutores) ή με ένα απλό δίχτυ με βαρίδια (retiarii). Οι βαριά οπλισμένοι μονομάχοι, με ασπίδα, ξίφος και κράνος (Σαμνίτες, Γαλάτες και Θράκες), είχαν ως πρότυπο τους πιο άγριους εχθρούς της Ρώμης. Ορισμένοι πολεμούσαν πάνω σε άμαξα (essedarii). Οι μονομάχοι αγωνίζονταν πάντα σε ζεύγη ή ομάδες ίσης δύναμης.

Οι μονομαχίες τον Μεσαίωνα

Η μονομαχία με δικαστική απόφαση ή δίκη μέσω μονομαχίας, υπήρξε η παλαιότερη μορφή μονομαχίας. Ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Τάκιτος αναφέρουν ότι τα γερμανικά φύλα έλυναν τις μεταξύ τους διαφορές με μία και μόνο αναμέτρηση των αρχηγών με τα ξίφη τους. Με τις γερμανικές επιδρομές, η συνήθεια αυτή καθιερώθηκε στη Δυτική Ευρώπη στις αρχές του Μεσαίωνα. Η μονομαχία με δικαστική απόφαση, υιοθετήθηκε επειδή η επίσημη κατάθεση ή ο όρκος στα δικαστήρια επέτρεψαν τη μεγάλη διάδοση της ψευδορκίας.

Όταν κάποιος κατέθετε μπροστά σε δικαστή ότι ο αντίδικός του ήταν ένοχος για κάποιο αδίκημα και ο αντίδικός του απαντούσε ότι ο κατήγορος του έλεγε ψέματα, ο δικαστής τους καλούσε να μονομαχήσουν και όριζε ο ίδιος τους όρους, τον τρόπο, τον χρόνο και το όπλο της μονομαχίας. Και οι δύο αντίδικοι όφειλαν να καταθέσουν εγγυήσεις για την κανονική συμμετοχή τους. Όποιος πετούσε κάτω το γάντι του, αυτό σήμαινε πρόκληση σε μονομαχία, την οποία ο αντίπαλός τους αποδεχόταν αν σήκωνε το γάντι. Αυτή είναι και η προέλευση της φράσης «του πέταξε/έριξε το γάντι».

Οι ηττημένοι των μονομαχιών αν επιβίωναν από αυτές, είχαν στη συνέχεια να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες του νόμου, καθώς υπήρχε η αντίληψη ότι με τη μονομαχία η υπόθεση που είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο, πλέον βρισκόταν στην «κρίση του Θεού».  Αυτή η μορφή δίκης μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για όλους τους ελεύθερους πολίτες, κάποτε μάλιστα και για δουλοπάροικους. Μόνο οι κληρικοί, οι γυναίκες, οι ασθενείς, οι νέοι κάτω των 20 ετών και όσοι ήταν πάνω από 60 χρονών, μπορούσαν να ζητήσουν να εξαιρεθούν.

Στην Αγγλία, ο θεσμός της «δικαστικής μονομαχίας», εισήχθη τον 11ο αιώνα από τον Γουλιέλμο Α’ και καταργήθηκε το 1819. Στη Γαλλία, από τον 12ο αιώνα οι μονομαχίες με δικαστική απόφαση έγιναν τόσο συχνές, ώστε αναζητήθηκαν τρόποι περιορισμού τους. Η τελευταία μονομαχία στη Γαλλία, που ορίστηκε μάλιστα από τον ίδιο βασιλιά της χώρας, έγινε στις 10 Ιουλίου 1547.

Μετά τον Μεσαίωνα – Μονομαχίες για λόγους τιμής

Οι μονομαχίες για λόγους τιμής, ήταν ιδιωτικές ένοπλες αναμετρήσεις με αφορμή κάποια προσβολή, υπαρκτή ή όχι. Σημαντική ήταν η συμβολή για την εξάπλωση της «συνήθειας» αυτής, η ανάρτηση ενός ξίφους ως μέρους της καθημερινής αμφίεσης. Φαίνεται ότι αυτό ξεκίνησε από την Ιταλία στα τέλη του 15ου αιώνα και στη συνέχεια διαδόθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Αρχικά οι μονομαχίες γινόταν χωρίς μάρτυρες, στη συνέχεια όμως οι μονομάχοι συνοδεύονταν από φίλους ή βοηθούς.
Το είδος αυτό της μονομαχίας γνώρισε τόσο μεγάλη εξάπλωση στη Γαλλία, ώστε ο Κάρολος Θ’ εξέδωσε διάταγμα το 1566 με το οποίο όσοι μετείχαν σε μονομαχίες, τιμωρούνταν με θάνατο. Ωστόσο οι μονομαχίες συνεχίστηκαν και τα επόμενα χρόνια. Από τη Γαλλική Επανάσταση και αργότερα, συχνές ήταν οι μονομαχίες για πολιτικούς λόγους. Στη Γερμανία, μονομαχίες για λόγους τιμής επιτρέπονταν από τον στρατιωτικό κώδικα ως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και νομιμοποιήθηκαν και πάλι το 1936, από το ναζιστικό καθεστώς. Αλλά και το φασιστικό καθεστώς της Ιταλίας, ενθάρρυνε τις μονομαχίες. Αναφέρονται και μονομαχίες γυναικών, οι οποίες όμως ήταν σπανιότατες.

Οι μονομαχίες στην Ελλάδα

Η πρώτη μονομαχία στη νεότερη Ελλάδα, ορίστηκε να γίνει, αλλά αποσοβήθηκε τελικά, το 1832 ανάμεσα στον Αλέξανδρο Ραγκαβή και τον Νικόλαο Καλλέργη. Η εγκατάσταση στη χώρα μας των Βαναρών αξιωματικών που συνόδευαν τον Όθωνα, οδήγησε στην «εξάπλωση» των μονομαχιών. Η πρώτη μονομαχία σε ελληνικό έδαφος, έγινε ανάμεσα στον φιλέλληνα Ιταλό Πίζα, φρούραρχο της Αθήνας και τον Νικόλαο Σκούφο, χωρίς αποτέλεσμα.

Ακολούθησε η μονομαχία του, τότε λοχαγού και μετέπειτα πρωθυπουργού, Στέφανου Δραγούμη με τον Αλέξανδρο Πετσάλη, η οποία ήταν η πρώτη αιματηρή, καθώς ο Δραγούμης τραυματίστηκε ελαφρά (αμυχές στο πρόσωπο). Η ληστεία στο Δήλεσι (σφαγή ξένων διπλωματών από τον λήσταρχο Αρβανιτάκη) το 1870, έδωσε αφορμή για τη μονομαχία του τότε Υπουργού Στρατιωτικών Σκαρλάτου Σούτσου με τον στρατηγό Κορωναίο, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό του τελευταίου στον μηρό. Εκείνη όμως η μονομαχία που συγκλόνισε το πανελλήνιο, ήταν αυτή ανάμεσα στον Λοχαγό Δημήτριο Βούρβαχη και τον Αντώνιο Δοκό, που είχε σαν αποτέλεσμα ο Βούρβαχης να χάσει τη ζωή του. Ακολούθησαν και άλλες μονομαχίες, με ποικίλες εκβάσεις.

Η τελευταία μονομαχία ήταν η πιο οδυνηρή. Ο Σπυρίδων Στάης (1859-1932), λαμπρός επιστήμονας και πολιτικός, ήταν Υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Θεοτόκη από τον Δεκέμβριο του 1903. Όταν ο βουλευτής Τρικάλων Κωνσταντίνος Χατζηπέτρος τον κατηγόρησε στη Βουλή γιατί δεν έχρισε καθηγητή Ανατομίας τον φίλο του Μελισσηνό, ο Στάης απάντησε σκληρά και, παρά τις προσπάθειες του Θεοτόκη να τους συμβιβάσει, οι δυο άντρες οδηγήθηκαν σε μονομαχία με πιστόλια. Αυτή ορίστηκε να γίνει σε ένα χωράφι στον Ποδονίφτη στη σημερινή Νέα Χαλκηδόνα (κάπου πάνω από τη σημερινή οδό Αχαρνών).

Ήταν 18 Ιουνίου 1904. Ο Στάης κατά τη μονομαχία, σκότωσε τον, μύωπα, Κωνσταντίνο (Κόκο) Χατζηπέτρο και έπειτα παραιτήθηκε από υπουργός. Το σοκ ήταν πολύ μεγάλο σε όλη την Αθήνα και όχι μόνο. Αυτή ήταν η τελευταία αιματηρή μονομαχία στην Ελλάδα.

Κλείνουμε, με τις… περιπετειώδεις μονομαχίες μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων. Από την ελληνική πλευρά, πήραν μέρος ο Υπίλαρχος Πιερράκος (που τραυματίστηκε σοβαρά) και ο Ταγματάρχης Αργυρόπουλος και από την τουρκική, δύο Γραμματείς της τουρκικής πρεσβείας, ο Αφρέντ μπέης και ο Αζίζ μπέης. Μετά την πρώτη μονομαχία, αποφασίστηκε να γίνει και δεύτερη. Ωστόσο, οι ελληνικές αρχές την απαγόρευσαν ενώ και ο Αζίζ μπέης ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Τελικά η μονομαχία έγινε στο Δάσος της Βουλόνης στο Παρίσι (!), χωρίς αποτέλεσμα…