Ήταν ο δεσπότης που το 1821 ξεσήκωσε την Ρούμελη κατά των Τούρκων και σκοτώθηκε πολεμώντας τους, στην Μάχη της Αλαμάνας, για να γίνει θρύλος.
Ο λόγος για τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, που υπήρξε ηγετική μορφή της
Επανάστασης του 1821 στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα και ο πρώτος ιεράρχης που «έπεσε» κατά τη διάρκεια του Αγώνα.
Μία νέα εμπεριστατωμένη έκδοση για τον θρυλικό ιεράρχη, κυκλοφόρησε πρόσφατα στην Άμφισσα, με πρωτοβουλία του δήμου Δελφών και του το Τυπογραφείο ΑΡΧΕΤΥΠΟ. Πρόκειται για το βιβλίο του δημοσιογράφου Θεόδωρου Γκούμα «Ο ΑΓΙΟΣ ΣΑΛΩΝΩΝ ΗΣΑΪΑΣ», που έρχεται να καλύψει ένα σοβαρό κενό στη βιβλιογραφία, για τη ζωή, την προσφορά και το ηρωικό τέλος του Επισκόπου Σαλώνων (σημερινής Άμφισσας), που ήταν μέλος της Φιλικής Εταιρείας και διατηρούσε αλληλογραφία -σε συνθηματική γλώσσα- με τον εθνομάρτυρα Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ εθνομάρτυρας, που η Ορθόδοξη Εκκλησία ανακήρυξε Άγιο.
Η έκδοση περιλαμβάνει παλαιά και νέα έγγραφα, ειδικά ένθετα, επώνυμα σχόλια, εμβόλιμα άρθρα και ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως: περιηγήσεις, διηγήσεις αλλά και ξεχασμένα δημοτικά τραγούδια. Αποκλειστικές φωτογραφίες, από τα αυθεντικά ιερά άμφια του Αγίου Ησαΐα. Τις σωζόμενες ιδιόχειρες υπογραφές του. Γραφολογικές μελέτες για το ψυχολογικό του προφίλ. Αλλά και μοναδικά στοιχεία για τον σωματότυπό του. όπως αυτά προκύπτουν από ειδική μελέτη των διαστάσεων των ιερών αμφίων του.
Οι «πηγές» που χρησιμοποιήθηκαν από τον συγγραφέα, περιλαμβάνουν οτιδήποτε υπάρχει δημοσιευμένο, αδημοσίευτο, επαληθευμένο, διασταυρωμένο και σαφές, σε ελληνικά δημόσια αρχεία. Σε βιβλιοθήκες φορέων του εξωτερικού. Αλλά και στο Οθωμανικό Αρχείο του Πρωθυπουργείου, της Τουρκίας. Εκεί όπου δεν έφτασαν ποτέ ιστορικοί και όπου βρίσκεται η κρυμμένη γνώση για τον καιρό που η Ελλάδα ήταν οθωμανική επαρχία.
Το βιβλίο του Θεόδωρου Γκούμα, αποτελεί ουσιαστικά μία δημοσιογραφική έρευνα ιστορικού περιεχομένου, βασισμένο σε έγκυρες και διασταυρωμένες ιστορικές πηγές, που συνοδεύεται με φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες και μακέτες σχετικά με τον Επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, τον Αγώνα του 1821 και τα ιστορικά Σάλωνα. Παράλληλα στόχος του συγγραφέα, μέσα από την καταγραφή των ιστορικών γεγονότων, την παράθεση ντοκουμέντων, τις κρίσεις ιστορικών και απόψεις θεολόγων και ιερωμένων, είναι ν’ αναδειχθεί η αγιότητα του εθνομάρτυρα – ιερομάρτυρα Ησαΐα, κάτι που δεν του έχει αναγνωριστεί επισήμως έως σήμερα.
Αίτημα που κατατέθηκε τεκμηριωμένα από το 2000 προς την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, από τον Μέγα Φαράντο, καθηγητή Πανεπιστημίου, και τον αείμνηστο Μητροπολίτη Φωκίδος Αθηναγόρα Ζακόπουλο, χωρίς όμως να υπάρξει θετική εξέλιξη.
Ο τίτλος του βιβλίου «προβοκατόρικος», όπως γράφει και στον πρόλογο του βιβλίου ο πρώην δήμαρχος Δελφών Θανάσης Παναγιωτόπουλος, που στήριξε την αναγκαιότητα της έκδοσης, με στόχο ν΄ αναδειχθεί η ιστορική και εκκλησιαστική προσφορά του Επισκόπου Ησαΐα στη νεότερη ιστορία της χώρας.
Επί 25 χρόνια ο συγγραφέας Θεόδωρος Γκούμας, ασχολείται διεξοδικά με την ιστορική έρευνα για την Επανάσταση του 1821 στα Σάλωνα και ευρύτερα στην Ρούμελη. «Με καθαρά δημοσιογραφική ματιά, αποποιούμενος τον ρόλο ιστορικού και υπηρετώντας αποκλειστικά την δίψα για καθαρή γνώση. Από μηδενική βάση, χωρίς αναχρονιστικά στερεότυπα, δίχως ιδεοληψίες, ωραιοποιήσεις ή αφορεσμούς» όπως σημειώνει και ίδιος.
Ο κ.Γκούμας προσέφερε το πόνημά του χωρίς απολύτως κανένα τίμημα στον δήμο Δελφών με σκοπό να εκδοθεί, να διατεθεί στο νεοσύστατο Μουσείο Ελληνικής Επανάστασης προς πώληση από τον αρμόδιο φορέα του δήμου, έτσι ώστε να καλύψει τα όποια έξοδα έκδοσής του. Παράλληλα, διέθεσε τα πνευματικά δικαιώματα του εν λόγω βιβλίου τόσο για την παρούσα έκδοση, αλλά και για τις μελλοντικές.
Καταλυτική για την έκδοση του έργου ήταν η συμβολή του τέως Δημάρχου Δελφών, Θανάση Παναγιωτόπουλου, ο οποίος από την αρχή ενθάρρυνε την έκδοση του βιβλίου και συνέδραμε καθοριστικά στις διαδικασίες έκδοσής του, ενώ προλογίζει, ταυτόχρονα, και το βιβλίο. Την πρωτοβουλία αυτή του Δήμου Δελφών συνέχισε και ολοκλήρωσε ο νέος Δήμαρχος, Παναγιώτης Ταγκαλής.
