Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος

Και τούτο διότι όπως δείχνει η τακτικότητα της επανεμφάνισής τους, μαζί και με αντίστοιχα ακραία καιρικά φαινόμενα σχεδόν κάθε χειμώνα τα τελευταία χρόνια, η κλιματική κρίση δεν είναι ένα παροδικό ζήτημα που αντιμετωπίζεται με μια απλή έκτακτη κινητοποίηση του κράτους αλλά πρόκεται πλέον για μια επικίνδυνη κανονικότητα. Άλλωστε, δεν είναι μόνο ελληνικό το πρόβλημα καθώς φέτος (όπως και τα προηγούμενα χρόνια, άλλωστε) είναι όλη η Μεσόγειος που φλέγεται, με τα κράτη της περιοχής να βρίσκονται σχεδόν όλα ταυτόχρονα ενώπιον των συνεπειών της κλιματικής αλλαγής.

Έτσι κι αλλιώς, ένα κράτος έκτακτης ανάγκης όπως αυτά που έχουμε συναντήσει κατά καιρούς στην σύγχρονη ιστορία (βλ. π.χ. στην Ευρώπη του μεσοπολέμου), δεν θα ήταν σήμερα επαρκές για να αντιμετωπίσει τον τόσο σύνθετο χαρακτήρα των πολλαπλών κρίσεων της εποχής μας. Τα παλιότερα κράτη έκτακτης ανάγκης είχαν βασικά ως στόχο τον απόλυτο πολιτικό έλεγχο επί των πολιτών τους και συνοδεύονταν από αυταρχικά μέτρα περιορισμού των ελευθεριών στο όνομα κάποιας πραγματικής ή επίπλαστης εθνικής ανάγκης.

Συχνά μάλιστα απαιτούσαν την συνεργασία στρατού και πολιτικής τάξης ή και την επιβολή μόνο του πρώτου, με ή χωρίς την ανοχή της δεύτερης. Σήμερα, στις δυτικές δημοκρατίες τουλάχιστον, η περιστολή των ατομικών δικαιωμάτων για οποιοδήποτε λόγο φαντάζει αδιανόητη ενώ όταν και όπου έγινε, κατά βάση την περίοδο της πανδημίας, ήταν πρώτον, απολύτως δικαιολογημένη για την προστασία της δημόσιας υγείας ύστερα από τις τεκμηριωμένες συστάσεις των ειδικών, ίσχυσε εξάλλου για περιορισμένο χρονικό διάστημα και τελικά ήταν πολύ ήπια κατά την εφαρμογή της, με μάλλον χαμηλό βαθμό επιτήρησης από τις Αρχές.

Ταυτόχρονες και διαφορετικές κρίσεις

Αντιθέτως, το κράτος διαχείρισης κρίσεων που έχουμε ανάγκη σήμερα οφείλει να έχει άλλες προτεραιότητες και όχι προφανώς την επιτήρηση και τον έλεγχο αλλά την πρόληψη, την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια και προστασία της ζωής και της ευημερίας των πολιτών. Και τούτο διότι δεν αναφερόμαστε πλέον σε έκτακτες συνθήκες αλλά σε συνθήκες, η τόσο συχνή επανάληψη των οποίων, τις καθιστά μια κανονικότητα, αν όχι προβλέψιμη πάντως δεδομένη. Το ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι οι σημερινές κρίσεις είναι εντελώς διαφορετικής φύσης, άρα θέτουν στα κράτη πολύ μεγαλύτερες περιπλοκότητες καθώς απαιτούν η καθεμία εξ αυτών διαφορετική τεχνογνωσία και διαφορετική προετοιμασία -εξ ου και ο όρος “πολυ-κρίσεις” που χρησιμοποιείται και διεθνώς για να τις περιγράψει. Τέλος, η αντιμετώπισή τους καθίσταται ακόμη πιο δύσκολη επειδή και οι προσδοκίες των πολιτών από τα κράτη είναι πολύ μεγάλες.

Θεωρούν αυτονόητο ότι απέναντι στις κρίσεις αυτές, οι κρατικοί θεσμοί και οι ηγεσίες τους θα πρέπει να επιδείξουν πολύ αυξημένη αποτελεσματικότητα, και να προστατέψουν τόσο τη ζωή και την ευημερία τους, όσο και το περιβάλλον και την οικονομική σταθερότητα ή την εν γένει ασφάλεια της χώρας – και όλα αυτά χωρίς να θιγούν στο ελάχιστο τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα ή οι ελευθερίες. Απαιτούν δηλαδή, ούτε λίγο ούτε πολύ, ταυτόχρονα την αποφασιστικότητα ενός σκληρού χομπσιανού κράτους, με την δημοκρατική ευαισθησία μιας σύγχρονης ρεπουμπλίκ. Κι έχουν δίκιο να τα απαιτούν όλα διότι κάθε μία ζωή σήμερα μετράει και πρέπει να μετράει χωρίς την παραμικρή έκπτωση.

Δικαιολογημένο όμως είναι και το αίσθημα της απειλής και της ευαλωτότητας για τις σημερινές κοινωνίες καθώς οι κρίσεις επηρεάζουν καθε πτυχή του βίου τους. Η κλιματική κρίση έχει σοβαρές επιπτώσεις τόσο περιβαλλοντικές όσο και κοινωνικές. Ο άνθρωπος της νεωτερικότητας και του τεχνολογικού πολιτισμού θεωρούσε δεδομένη την επικυριαρχία του στο φυσικό περιβάλλον αφού άλλωστε ολόκληρος ο βιομηχανικός πολιτισμός και η θηριώδης οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων δύο αιώνων είχαν στηριχθεί στην εκμετάλλευση (ενίοτε και αφαίμαξη) των φυσικών πόρων του πλανήτη. Για πρώτη φορά, ωστόσο, καλείται να συνειδητοποιήσει ότι το αποτέλεσμα αυτής της επιλογής τείνει να οδηγήσει στην αντίστροφη κατάσταση: ο άνθρωπος απειλείται να βρεθεί σε δεινή θέση έναντι του φυσικού περιβάλλοντος και να υποστεί τις συνέπειες της υπέρμετρα επεκτατικής του στάσης σε αυτό.

Άλλωστε και οι οικονομικές κρίσεις σχετίζονται με την παραπάνω επιθετική ανάπτυξη. Η κατάσταση περιπλέκεται από μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία όπως η σημερινή η οποία έχει ως συνέπεια την ταχύτατη εξάπλωση των κρίσεων παντού στον πλανήτη. Έτσι, όλο και πιο συχνά πλέον οι οικονομικές επιπλοκές σε μια εθνική οικονομία είναι εισαγόμενες και εξωγενείς, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και ηπιότερες. Αντιθέτως, ακριβώς επειδή τα αίτια είναι εξωτερικά, καθίσταται και δυσκολότερη η διαχείρισή τους από τα μεμονωμένα κράτη.

Η παγκοσμιοποίηση είναι και ο λόγος που οι υγειονομικές κρίσεις εξελίσσονται όλο και πιο συχνά σε πλανητικές πανδημίες. Με δεδομένη την διαρκή μετακίνηση δισεκατομμυρίων ανθρώπων και αγαθών από όλες τις γωνιές του πλανήτη, οι ιοί μεταφέρονται και αυτοί ταχύτατα μαζί τους. Έτσι, οι επιδημίες δεν είναι πια τοπικές όπως τον Μεσαίωνα αλλά μπορεί να διαδοθούν με ανεξέλεγκτο τρόπο ανά πάσα στιγμή χωρίς να διαθέτουμε πολλούς τρόπους να αποτρέψουμε την εξάπλωσή τους, πέρα από το κλείσιμο των συνόρων ή τα λοκντάουν, τα οποία ξέρουμε πλέον πολύ καλά πόσο σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις έχουν.

Ευρύτερες επιπτώσεις στην παγκόσμια σταθερότητα έχουν και οι γεωπολιτικές κρίσεις σε έναν άλλωστε πολυπολικό κόσμο όπως είναι η μεταψυχροπολεμική εποχή. Με δεδομένο μάλιστα ότι υπάρχει διασπορά πυρηνικών όπλων τα οποία δεν κατέχουν μόνο υπεύθυνα κράτη, ένας περιφερειακός πόλεμος μπορεί να εξελιχθεί σε παγκόσμια απειλή για την ανθρωπότητα. Το ζήτημα δεν είναι πάντως μόνο η διασάλευση της ειρήνης αλλά και οι οικονομικές και οι ανθρωπιστικές επιπτώσεις τέτοιων κρίσεων. Όπως είδαμε και στην περίπτωση του πολέμου στην Ουκρανία, δημιουργήθηκε άμεσα πληθωριστική κρίση που δεν έχει ακόμη εξαλειφθεί ενώ και το προσφυγικό δράμα εκατομμυρίων Ουκρανών είναι σίγουρο ότι θα συνεχίζεται για πολλά χρόνια.

Αποτελεσματικά κράτη και ικανές ηγεσίες

Απέναντι σε όλες αυτές τις κρίσεις που συχνά εμφανίζονται ταυτόχρονα, ανοίγοντας πολλαπλά και επείγοντα μέτωπα, χρειαζόμαστε κρατικές μηχανές πολύ αποτελεσματικές, αρκούντως ευέλικτες, που να διαθέτουν υψηλή τεχνογνωσία και να μπορούν να δρουν προληπτικά και με αυτοματοποιημένους μηχανισμούς στο πεδίο. Με δεδομένο ότι πολλές από αυτές τις απειλές δεν έχουν ιδεολογικό χαρακτήρα αλλά εμπίπτουν στο πεδίο των επιχειρησιακών προβλημάτων, η καλή τεχνογνωσία στην διαχείριση κρίσεων είναι απολύτως απαραίτητη καθώς περιορίζει τον αυτοσχεδιασμό και την (γνωστή ελληνική) λογική “βλέποντας και κάνοντας”.

Είναι φυσικά αυτονόητο ότι τα κράτη δεν είναι απρόσωπες μηχανές και ότι χωρίς τις κατάλληλα προετοιμασμένες ηγεσίες δεν μπορούν να ανταποκριθούν σε τέτοιες προκλήσεις. Οι ηγεσίες είναι εδώ το άλλο μισό της επιτυχίας. Η ταχύτητα στην ανταπόκριση, η ευθυκρισία, η αυτοπεποίθηση και η ψυχραιμία, η εμπιστοσύνη στη γνώμη των ειδικών, η επιλογή ικανών συνεργατών όπως και αποφυγή της εντυπωσιοθηρίας ή των επικοινωνιακών υπερβολών προκειμένου να εμφανιστεί μια πλασματική εικόνα στην κοινή γνώμη είναι όλα στοιχεία που πρέπει να συνοδεύουν το προφίλ του σημερινού καλού ηγέτη. Και αυτό πρέπει να αφορά όχι μόνο όσους έχουν κάθε φορά τα ηνία της διακυβένρησης αλλά και όσουν ασκούν αντιπολίτευση.

Είναι πάντως σαφές ότι όσο καλές ηγεσίες και να διαθέτει ένα κράτος, χωρίς διεθνή συνεργασία και χωρίς την ευρύτερη συναίνεση γύρω από πολιτικές με διεθνή εμβέλεια και με το αναγκαίο κόστος δίκαια επιμερισμένο, δεν θα είναι ποτέ δυνατόν να αντιμετωπιστούν τέτοιες κρίσεις που από τη φύση τους έχουν πλανητικό αποτύπωμα.