Ισπανικός Εμφύλιος: Πώς ο Στάλιν πούλησε τα όπλα του 1860 στους Δημοκρατικούς έναντι 550 εκατομμυρίων δολαρίων!

Ένα από τα θέματα που δεν μας έχει απασχολήσει μέχρι σήμερα είναι ο Ισπανικός Εμφύλιος (1936-1939). Πρόκειται φυσικά για ένα μεγάλης σημασίας γεγονός στην Ευρώπη, λίγο πριν το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Θα ασχοληθούμε σήμερα με το πώς έφτασε η Ισπανία στον Εμφύλιο, αλλά κυρίως με την εμπλοκή πολλών ξένων εθελοντών, ανάμεσά τους και Ελλήνων σε αυτόν και πώς η, μάλλον διστακτική αρχικά ΕΣΣΔ ενεπλάκη σε αυτόν, με μερικές χιλιάδες αξιωματούχους της. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει και το πώς η ΕΣΣΔ του Στάλιν πούλησε στους Δημοκρατικούς Ισπανούς πολεμικό υλικό αξίας 550 εκ. δολαρίων το 1936, με αντάλλαγμα 518 εκ. δολάρια σε χρυσό, από τα αποθέματα της Ισπανίας (το 1956 η ΕΣΣΔ ανακοίνωσε ότι η Ισπανία της οφείλει 50 εκ. δολάρια ακόμα!).

Μέσω του dollartimes.com υπολογίσαμε ότι τα 550εκ δολάρια του 1936, αντιστοιχούν σε περίπου 12,5 δις δολάρια σήμερα… Το πρόβλημα δεν είναι η εμπορική συναλλαγή, αλλά ότι η ΕΣΣΔ λειτούργησε ως μεσάζοντας, αγοράζοντας όπλα από άλλες χώρες για να τα πουλήσει στους Ισπανούς και ότι πολλά από τα πυροβόλα και τα τυφέκια ήταν…κατασκευής 1860! Αντίθετα, αξιόλογα ήταν τα σοβιετικά άρματα μάχης και τα σοβιετικά αεροπλάνα, τα οποία όμως, τον επόμενο χρόνο έγιναν εύκολη λεία για τα νέα γερμανικά αεροσκάφη.

Να σημειώσουμε τέλος, ότι το κέρδος της ΕΣΣΔ από τη «στρατιωτική ενίσχυση αδελφοσύνης» ήταν τεράστιο, γιατί υπολόγιζε την ισοτιμία ανάμεσα σε ρούβλι και δολάριο σε 2,5 προς 1, αντί για 5,3 προς 1, που ήταν η κανονική συναλλαγματική ισοτιμία. Ο νικητής του Ισπανικού Εμφυλίου (Spanish Civil War) Φράνκο, που κυβέρνησε τη χώρα του από το 1939 ως τον θάνατό του, το 1975 φρόντισε να στείλει μερικές εκατοντάδες χιλιάδες αντιπάλων του στα «ισπανικά γκουλάγκ», όπως τα χαρακτηρίζει ο Antony Beevor.

Πώς φτάσαμε στον Ισπανικό Εμφύλιο;

Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν αποτέλεσμα μιας πόλωσης της πολιτικής ζωής στη χώρα, που είχε αναπτυχθεί τις προηγούμενες δεκαετίες. Αντίπαλοι ήταν οι Εθνικιστές και οι Δημοκρατικοί. Οι περισσότεροι Εθνικιστές ήταν Ρωμαιοκαθολικοί, ανώτατοι αξιωματικοί του Στρατού, γαιοκτήμονες και βιομήχανοι, καθώς και άλλοι επιχειρηματίες. Οι Δημοκρατικοί, από την πλευρά ήταν Αριστεροί, σοσιαλιστές, αναρχικοί και κομμουνιστές, οι οποίοι είχαν πρόσφατα διασπαστεί σε σταλινικούς και τροτσκιστές.

Μια σειρά από κυβερνητικές κρίσεις οδήγησαν στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1936, τις οποίες κέρδισε με οριακή πλειοψηφία το Λαϊκό Μέτωπο, με επικεφαλής τον πρωθυπουργό (1931-1933) Manuel Azanu Diaz (Μανουέλ Αθάνια Ντίαζ). Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στηριζόταν αποκλειστικά στους Δημοκρατικούς. Οι αριστεροί Σοσιαλιστές, υπό τον Λάργκο Καμπαλιέρο πίεζαν τον Αθάνια χρησιμοποιώντας επαναστατική φρασεολογία. Κατά βάθος ήθελαν να πέσει η κυβέρνηση των Δημοκρατικών, για να αναλάβουν αυτοί την εξουσία και να εγκαθιδρύσουν «δικτατορία του προλεταριάτου». Οι Σοσιαλιστές πρόβαλαν τον φόβο της «φασιστικής Δεξιάς», ενώ οι Δεξιοί υποστήριζαν ότι η κυβέρνηση είναι «αιχμάλωτη» των Σοσιαλιστών και επισήμαιναν τη ραγδαία άνοδο των κομμουνιστών. Ένα από τα κόμματα της Δεξιάς ήταν η Φάλαγγα, που ιδρύθηκε από τον Χοσέ Αντόνιο Πρίμο δε Ριβιέρα, γιο του δικτάτορα Miguel Primo de Rivera που κυβέρνησε την Ισπανία από το 1923 ως το 1930.

Οι Δημοκρατικοί είχαν μεγάλη δύναμη στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές, στους ακτήμονες, αλλά και σε περιοχές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις (Καταλονία, Χώρα των Βάσκων, Αστούριας). Αυτό έδωσε αφορμή στους Δεξιούς, να κατηγορήσουν τους Αριστερούς ως «προδότες»! Οι Αθάνια πάντως πιστώνεται το ότι το 1931 ως πρωθυπουργός κατάφερε να λύσει το πρόβλημα της Καταλονίας, που ήταν έτοιμη να αυτονομηθεί ως μια ανεξάρτητη επαρχία μέσα σε μία Ομοσπονδιακή Ισπανία.

Όπως ήταν λογικό, ο Στρατός έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Ισπανικό Εμφύλιο. Στις αρχές του καλοκαιριού του 1936 μια συνωμοσία νεαρών αξιωματικών ενισχύθηκε με τη συμμετοχή σ’ αυτή των Στρατηγών Mola, Godet και του ίδιου του Φρανθίσκο Φράνκο (Franco). Η δολοφονία του υπουργού της κυβέρνησης του δικτάτορα Primo de Rivera, Carlo Sotelo, με τη συμμετοχή της Κρατικής Ασφάλειας ήταν η τελική πρόσκληση που περίμεναν η Δεξιά και ο Στρατός.

Το ξεκίνημα του Εμφυλίου και η ξένη βοήθεια

Στις 17/6/1939 οι φρουρές των Τετουάν και Λαράτσα έδωσαν το σύνθημα της εξέγερσης, η οποία εξαπλώθηκε αμέσως σε όλο το, ισπανικό τότε, Μαρόκο. Στις 18/6 ο Στρατηγός Γκονθάλο Κέιπο δε Λιάνο (1875-1951) κυρίευσε τη Σεβίλη με αιφνιδιασμό και στην Παμπλόνα, ο Μόλα κατέλαβε την εξουσία χωρίς δυσκολίες. Ο Στρατηγός Φράνκο, τον οποίο ο Αθάνια είχε εξορίσει στα Κανάρια Νησιά αποβιβάστηκε στο Τετουάν. Οι φρουρές του Βαγιαδολίδ, της Γαλικίας και, στην πλειοψηφία τους, οι φρουρές της Σεβίλης, της Σαραγόσα και του Μπούργκος συντάχθηκαν με το κίνημα. Αντίθετα, στη Μαδρίτη, τη Βαρκελόνη, το Σαν Σεμπαστιάν και το Μπιλμπάο, το κίνημα σημείωσε πλήρη αποτυχία. Ο Πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου Σαντιάγο Κασάρες Κιρόχα (1884-1950) παραιτήθηκε στις 18 Ιουλίου και στις 19/7 τον αντικατέστησε ο Χοσέ Χιράλ, που την ίδια μέρα έδωσε εντολή να διανεμηθεί οπλισμός στους άνδρες της λαϊκής πολιτοφυλακής.

Ο Χιράλ έχοντας στο πλευρό του την Αεροπορία και το Ναυτικό θα μπορούσε να συντρίψει τότε το κίνημα. Μάλιστα, οι επαναστάτες δέχτηκαν ένα ακόμα πλήγμα, καθώς ο Στρατηγός Χοσέ Σανχούρχο, εξόριστος στην Πορτογαλία, ένας από τους εμπνευστές του κινήματος και προαλειφόμενος για αρχηγός του σκοτώθηκε στις 20 Ιουλίου καθώς το μικρό αεροσκάφος που τον μετέφερε στην Ισπανία συνετρίβη (λέγεται ότι το αεροσκάφος δεν άντεξε το βάρος των στολών του Σανχούρχο). Από τα τέλη Ιουλίου όμως μια ζώνη στον Νότο (Κέιπο δε Λιάνο) που συμπεριλάμβανε τη Σεβίλη και το Κάδιξ και η άλλη στον βορρά από την Παμπλόνα ως το Κάθερες (Μόλα) βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των επαναστατών. Η πλάστιγγα προς το μέρος τους, άρχισε να γέρνει ακόμα περισσότερο όταν τελικά οι 17.000 άνδρες που διέθετε ο Φράνκο στο Μαρόκο κατάφεραν στις αρχές του Αυγούστου 1936 να περάσουν στην Ισπανία. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και οι περίφημες μονάδες της Αφρικής, του Συνταγματάρχη Χουάν Γιαγκούε. Η ηγεσία των επαναστατών πέρασε στα χέρια του Φράνκο, καθώς ο γεννημένος στην Κούβα Emilio Mola, σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα κοντά στο Μπούργκος στις 3 Ιουνίου 1937.

Βασικό γνώρισμα του Ισπανικού Εμφυλίου ήταν η εμπλοκή ξένων δυνάμεων. Ο Χιράλ από τις 19 Ιουλίου 1936 ζήτησε τη βοήθεια της Γαλλίας καθώς τη χώρα κυβερνούσε το Λαϊκό Μέτωπο, που το συγκροτούσαν ομοϊδεάτες των Ισπανών κυβερνητικών, ενώ στις 20 Ιουλίου, ο Φράνκο ζήτησε τη βοήθεια του Χίτλερ. Η Βέρμαχτ είχε καταλάβει τη δεξιά όχθη του Ρήνου, παραβιάζοντας τη Συνθήκη των Βερσαλιών, κάτι που προβλημάτιζε, ίσως και να φόβιζε το Παρίσι.

Η Γερμανία άρχισε να στέλνει βοήθεια στον Φράνκο, στα τέλη Ιουλίου 1936 (πολεμικά αεροπλάνα). Στις 6/11 συγκρότησε τη «Λεγεώνα Κόνδορ» υπό τη διοίκηση του Στρατηγού H. Sperrle που περιλάμβανε θωρακισμένα άρματα, αντιαρματικά πυροβόλα και αεροπορικές μονάδες. Ανάμεσα στους Γερμανούς πιλότους της Λουφτβάφε που πολέμησαν στον Ισπανικό Εμφύλιο ήταν και πολλοί που διακρίθηκαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Galland, Molders κ.ά.). Συνολικά 16.000 Γερμανοί πολέμησαν στην Ισπανία. Η γερμανική βοήθεια υπολογίζεται σε 500 εκατομμύρια μάρκα. Δεν είχε όμως μόνο πολιτικά κίνητρα, αλλά και στρατιωτικά, καθώς ο Χίτλερ ήθελε να δοκιμάσει τα νέα όπλα της Βέρμαχτ. Μεγάλη ήταν και η βοήθεια από την Ιταλία. Ως το 1937, 50.000 μελανοχίτωνες, υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Mario Roatta είχαν φτάσει στην Ισπανία. Το 1941 υπολογίστηκε ότι ο Μουσολίνι είχε στείλει 763 αεροπλάνα, 2.000 πυροβόλα, 10.000 οπλοπολυβόλα, 7.600 οχήματα κ.ά. Η συνολική τους αξία υπολογίζεται σε 750 δισεκατομμύρια λιρέτες. Τέλος, οι εθνικιστές έλαβαν βοήθεια και από την Πορτογαλία, που έστειλε 20.000 εθελοντές, οι οποίοι συγκρότησαν μια λεγεώνα.

Η βοήθεια προς τους Δημοκρατικούς προήλθε από τη Γαλλία (200 αεροπλάνα και όπλα, το Μεξικό που έστειλε πολεμικό υλικό αξίας 2.000.000 δολαρίων) και την ΕΣΣΔ. Κυριότερη όμως βοήθεια ήταν η συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών (International Brigades). Συγκροτήθηκαν με πρωτοβουλία της Γ’ Διεθνούς, από αντιφασίστες όλων των χωρών που ήθελαν να πολεμήσουν στο πλευρό των Δημοκρατικών και άρχισαν να οργανώνονται σε μονάδες τον Οκτώβριο του 1936 από το Κ.Κ. Γαλλίας, με την υποστήριξη της ΕΣΣΔ.

Στη Γαλλία άνοιξαν γραφεία στρατολόγησης εθελοντών και ένα κέντρο εκπαίδευσης εγκαταστάθηκε στην Αλ Μπασίτ της Μούρθια, υπό τη διοίκηση του Αντρέ Μαρτί. Ο γνωστός συγγραφέας Αντρέ Μαλρό διοικούσε τις δυνάμεις της αεροπορικής βοήθειας. Οι Ταξιαρχίες συγκέντρωσαν γύρω στους 35.000 εθελοντές από 50 χώρες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία κομμουνιστές: 10.000 Γάλλους και Βέλγους, 5.000 Γερμανούς, 3.400 Ιταλούς, 2.800 Αμερικανούς, 2.000 Άγγλους, 1.200 Γιουγκοσλάβους, 1.000 Ούγγρους, Άραβες, Αφρικανικούς κ.ά. Στον Ισπανικό Εμφύλιο πολέμησαν και 250 – 400 Έλληνες εθελοντές. Ο ακριβής αριθμός τους δεν είναι βέβαιος, καθώς ορισμένοι από αυτούς δεν ζούσαν στη χώρα μας. Ο Γιάννης Παντελάκης, που ασχολήθηκε εκτενώς με το θέμα αναφέρει ότι, ένας από αυτούς ήταν ο Αντώνης Φουρναράκης, με έντονη δράση στη Λατινική Αμερική (Βραζιλία, Αργεντινή, Βολιβία), ο οποίος πήρε μέρος στον Ισπανικό Εμφύλιο, όπου και σκοτώθηκε. Αναφέρει ακόμα, ότι οι περισσότεροι Έλληνες εθελοντές ήταν κομμουνιστές ή φιλικά προσκείμενοι στο Κ.Κ.Ε. Υπήρχαν ακόμα ανάμεσά τους αναρχικοί, σοσιαλιστές, τροτσκιστές και Αρχειομαρξιστές. Στις γραμμές των Δημοκρατικών Ισπανών βρέθηκαν και πολλοί μελλοντικοί ηγέτες κομμουνιστικών κομμάτων ή και χωρών (όπως ο Τίτο). Άλλοι επιφανείς κομμουνιστές που συμμετείχαν στον Ισπανικό Εμφύλιο ήταν οι Ιταλοί Νένι και Τολιάτι, ο Γερμανός Βάλτερ Ούλμπριχτ, ο Τσέχος Γκότβαλντ, οι Γάλλοι Μαλρό, Μπιγιού, Τανγκί κ.ά. Στον Ισπανικό Εμφύλιο πολέμησε και ο Βρετανός συγγραφέας, Τζορτζ Όργουελ (1903-1950) και μάλιστα τραυματίστηκε.

Ο Στάλιν, τα… υπερτιμολογημένα όπλα προς τους Δημοκρατικούς και οι σύμβουλοι που έστειλε στην Ισπανία και εκτελέστηκαν όταν επέστρεψαν στην ΕΣΣΔ!

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η στάση της ΕΣΣΔ και μάλιστα του Στάλιν αναφορικά με τον Ισπανικό Εμφύλιο. Ο Στάλιν το 1936 ήταν απασχολημένος με τις εκκαθαρίσεις του Στρατού από τους τροτσκιστές. Ωστόσο, καθώς από τη δεκαετία του 1920 η ΕΣΣΔ είχε αυξήσει την παρουσία της στην Ισπανία, κυρίως με τη μορφή πολιτιστικής προπαγάνδας ζήτησε από τους πράκτορές της στη χώρα της Ιβηρικής, ιδιαίτερα από τον Αργεντινό Vittorio Codovilla, που είχε εισχωρήσει στο ΚΚ Ισπανίας από το 1932 ενημέρωση και περισσότερα στοιχεία.

Οι διαμαρτυρίες του εξόριστου Τρότσκι για την αδράνεια της ΕΣΣΔ, οι αναφορές του ΓΓ της Κομιντέρν Διμιτρόφ («Η κατάσταση στην Ισπανία είναι κρίσιμη» και «Να συγκεντρώσουμε βοήθεια για τους Ισπανούς με συγκεκαλυμμένη μορφή», στις αρχές Σεπτεμβρίου 1936) και η προσεκτικότερη εξέταση της κατάστασης, οδήγησαν το σοβιετικό καθεστώς να αλλάξει στάση με το σκεπτικό ότι με εμπλοκή του στον Ισπανικό Εμφύλιο θα κέρδιζε υποστηρικτές διεθνώς. Μετά τη σχετική απόφαση του Πολίτμπιρο άρχισαν ξαφνικά ογκώδη, «αυθόρμητα» συλλαλητήρια συμπαράστασης στον ισπανικό λαό. Οι Σοβιετικοί πολίτες συγκέντρωσαν 247 εκ. ρούβλια (περίπου 11.416.000 αγγλικές λίρες), ως ανθρωπιστική βοήθεια στον ισπανικό λαό.

Παράλληλα ο Στάλιν έστειλε στην Ισπανία τον διασημότερο ανταποκριτή της «Pravda» τον Mikhail Koltsov, με δύο κινηματογραφιστές, τον Roman Karmen και τον Boris Makaseev, οι οποίοι άρχισαν να στέλνουν «επίκαιρα» από την Ισπανία στη Μόσχα. Όλος ο σοβιετικός Τύπος είχε άρθρα για τον Εμφύλιο στην Ιβηρική. Στις 21/8 ο Marcel Rosenberg διορίστηκε πρεσβευτής στη Μαδρίτη, ενώ στην Ισπανία μετέβη και ο παλαίμαχος μπολσεβίκος Vladimir Antonov – Ovseyenko, που ήταν επικεφαλής στα χειμερινά ανάκτορα. Ο Ίλια Έρεμπουργκ, ανταποκριτής της «Izvestia» ενημέρωνε τον Rosenberg για όλες τις διενέξεις στους κόλπους των Καταλανών. Στην Ισπανία στάλθηκαν πολλοί ακόμα στρατιωτικοί, ο Στρατηγός Jan Berzin, ο Vladimir Goriev, ως στρατιωτικός ακόλουθος, ο Nikolai Kuznetsov ως ναυτικός ακόλουθος, ο Yakov Smushkevich, ως σύμβουλος στην πολεμική αεροπορία και ο Aleksander Orlov, αντιπρόσωπος της διαβόητης NKVD, που τέθηκε επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας και προκαλούσε με την παρουσία του τρόμο.

Παράλληλα, αν και η ΕΣΣΔ δεσμευόταν από τη Συμφωνία μη παρέμβασης στον Ισπανικό Εμφύλιο, φρόντισε να τροφοδοτήσει τους Δημοκρατικούς με πολεμικό υλικό. Το σχέδιο που καταστρώθηκε έφερε το κωδικό όνομα «Επιχείρηση Χ». Οι Σοβιετικοί έδωσαν στους Ισπανούς 80 άρματα μάχης Τ-26 που βασίζονταν σε ένα μοντέλο Vickers και 50-60 καταδιωκτικά. Όμως ο, υπόλοιπος οπλισμός ήταν τραγικός:

Τουφέκια απαρχαιωμένα, προερχόμενα από 8 διαφορετικές χώρες, που χρειάζονταν σφαίρες 6 διαφορετικών διαμετρημάτων! Πολλά από αυτά ήταν λάφυρα από τον Α’ ΠΠ, άλλα είχαν κατασκευαστεί πριν από 50 χρόνια (!) και κάποια, το 1860! Τα πεδινά πυροβόλα προέρχονταν από την τσαρική περίοδο. Μια παρτίδα πυροβόλων έλαβε την ονομασία «η πυροβολαρχία της Μεγάλης Αικατερίνης».

Μόνο τα άρματα μάχης Τ-26 και, αργότερα τα ΒΤ-5 ήταν εξαιρετικά. Πολύ καλά ήταν και τα αεροπλάνα, τα οποία όμως τον επόμενο χρόνο μειονεκτούσαν σε δύναμη πυρός και ταχύτητα απέναντι στα νέα γερμανικά που ανέλαβαν υπηρεσία το 1937.

Βέβαια η «στρατιωτική ενίσχυση αδελφοσύνης» κόστισε κάτι παραπάνω στους Ισπανούς. Η σοβιετική βοήθεια εξοφλήθηκε με τα αποθέματα χρυσού της Banco de Espana, που εκείνη την εποχή ήταν το τέταρτο μεγαλύτερο απόθεμα χρυσού στον κόσμο. Στη Μόσχα μεταφέρθηκαν 510 τόνοι χρυσού από την Ισπανία, αξίας 518 εκ. δολαρίων τότε. Το 1938 οι Σοβιετικοί ισχυρίστηκαν ότι οι Ισπανοί είχαν λάβει βοήθεια αξίας 661 εκ. δολαρίων χρωστούσαν δηλαδή 143 εκ. δολάρια στην ΕΣΣΔ. Πάντως, με τη δημιουργική λογιστική οι Σοβιετικοί αποκόμισαν σημαντικό κέρδος. Αυτό έγινε με τη μετατροπή του χρυσού σε ρούβλια, των ρουβλιών σε δολάρια και των δολαρίων σε πεσέτες. Ενώ η ισοτιμία ανάμεσα σε ρούβλι και δολάριο ήταν 5,3: 1 , οι Σοβιετικοί την υπολόγισαν σε 2,5: 1!

Έτσι, τον Μάρτιο του 1938 η Ισπανία, στην εξουσία της οποίας βρίσκονταν ακόμα οι Δημοκρατικοί ζήτησε από την ΕΣΣΔ πίστωση 70 εκ. δολαρίων και τον Δεκέμβριο του 1938, άλλα 85 εκ. δολάρια! Το 1956, ο Χρουστσόφ ανακοίνωσε ότι η Ισπανία, του Φράνκο πλέον, όφειλε στην ΕΣΣΔ, άλλα 50 εκ. δολάρια! Εκτός από αυτό, οι σταλινικοί προκάλεσαν από το 1937 εσωτερικές συγκρούσεις ανάμεσα σε όσους πολεμούσαν του Φράνκο: ένας «εμφύλιος μέσα στον εμφύλιο», με σταλινικούς, εναντίον τροτσκιστών και άλλων, όπως τα μέλη του ισπανικού POUM (Partido Obrero de Unification Marxista, Εργατικό Κόμμα της Μαρξιστικής Ενοποίησης). Οι Σοβιετικοί έστειλαν περισσότερους από 3.000 συμβούλους και άλλους στην Ισπανία. Κάποιοι, όταν γύρισαν στην ΕΣΣΔ εκτελέστηκαν (Berzin και Antonov – Orseyenko). Την ίδια τύχη είχε και ο εμπορικός ακόλουθος της σοβιετικής πρεσβείας Stashevsky, ο οποίος τον Απρίλιο του 1937 είχε εκφράσει τη δυσαρέσκειά του για τις ωμότητες της NKVD στην Ισπανία… Ήταν ένα παράξενο ατόπημα για κάποιον που ήταν τόσο καλά ενημερωμένος στα πολιτικά πράγματα, γράφει ο Antony Beevor.

Την επόμενη εβδομάδα: Το τέλος του Εμφυλίου – Τα γκουλάγκ του Φράνκο και γιατί ο Στρατηγός Mola είναι ο "πατέρας" του όρου «Πέμπτη Φάλαγγα»;

Βασικές πηγές του άρθρου ήταν το βιβλίο του Antony Beevor, «Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 1936-1939», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΚΟΒΟΣΤΗ, 2006, η εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ – ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ και η διαδικτυακή έκδοση της Britannica.