Ζωή Στραβοπόδη

Αφορμή για αυτό το κείμενο αποτελεί το πρόσφατο περιστατικό μαχαιρώματος μέσα σε σχολικό χώρο, από μια 16χρονη μαθήτρια σε βάρος μικρότερης συμμαθήτριάς της. Ένα γεγονός που προκάλεσε σοκ, φόβο και έντονη κοινωνική αντίδραση, επαναφέροντας με οξύ τρόπο τη συζήτηση για την εφηβική βία.

Η δημόσια συζήτηση γύρω από τέτοια περιστατικά συχνά ξεκινά και τελειώνει με τον θυμό και την αγανάκτηση. Η απαίτηση για «μηδενική ανοχή» διατυπώνεται αυθόρμητα και δικαιολογημένα, ιδιαίτερα όταν στο επίκεντρο βρίσκεται η ασφάλεια των παιδιών και η προστασία του σχολικού χώρου. Η οργή απέναντι στη βία δεν αποτελεί υπερβολή· αποτελεί ένδειξη ότι η κοινωνία δεν είναι διατεθειμένη να τη θεωρήσει φυσιολογική.

Ωστόσο, η αγανάκτηση συχνά συνοδεύεται και από ένα είδος «σοκ». Σοκαριζόμαστε από τις συνθήκες, την ηλικία, το φύλο, το όπλο που χρησιμοποιήθηκε. Κατά την προσωπική μου άποψη, το σοκ λειτουργεί όχι μόνο καθησυχαστικά, αλλά και αποσπασματικά. Επιτρέπει μια γρήγορη ηθική τοποθέτηση χωρίς περαιτέρω εμπλοκή. Μετατρέπει το γεγονός σε κάτι «αδιανόητο» και άρα αποκομμένο από τη συλλογική ευθύνη.

Επί της ουσίας το σοκ λειτουργεί ως άμυνα. Όχι ως ένδειξη ευαισθησίας, αλλά ως τρόπος αποφυγής της υποχρέωσης να κατανοηθούν οι συνθήκες που οδηγούν σε τέτοιες πράξεις. Γιατί η κατανόηση απαιτεί χρόνο, επιστροφή και αντοχή στην αμφιθυμία. Απαιτεί να συνυπάρξουν ο θυμός και η σκέψη.

Το ενδιαφέρον για τα αίτια της βίας δεν αποτελεί δικαιολογία της πράξης. Ούτε αναιρεί την ανάγκη για σαφή όρια και συνέπειες. Αντίθετα, αποτελεί προϋπόθεση για να μην επαναληφθεί. Η αυστηρότητα διαφέρει από την εκδικητικότητα: η πρώτη στοχεύει στη σαφήνεια και την προστασία, ενώ η δεύτερη επιδιώκει την εκτόνωση και την απομάκρυνση του προβλήματος από το οπτικό πεδίο.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και μια ακόμη μετατόπιση που δυσκολεύει τον δημόσιο διάλογο. Η βία δεν αφορά πλέον μόνο τα αγόρια. Τα φύλα εξισώνονται σε πολλούς τομείς της κοινωνικής ζωής και η επιθετικότητα δεν αποτελεί εξαίρεση. Οι έφηβες εκτίθενται στις ίδιες πιέσεις, στην ίδια ωμή γλώσσα, στην ίδια κουλτούρα σύγκρουσης και επιβολής.

Σε έναν λόγο που συχνά ταυτίζει την ενδυνάμωση με τη σκληρότητα και τη δύναμη με την επιθετικότητα, η βία μπορεί να εμφανιστεί και στα κορίτσια ως τρόπος διεκδίκησης, αυτοπροστασίας ή ελέγχου. Αυτό δεν μειώνει τη σοβαρότητα των πράξεων ούτε τη βαρύτητα των συνεπειών. Αναδεικνύει, όμως, την ανάγκη να εξεταστούν τα κοινωνικά και ψυχικά πλαίσια μέσα στα οποία αυτές εκδηλώνονται.

Σε τέτοιες περιπτώσεις, χρειάζεται να αντέξει κανείς δύο αλήθειες ταυτόχρονα:

Η πρώτη είναι ότι η βία στο σχολείο είναι απολύτως απαράδεκτη και δεν μπορεί να γίνεται ανεκτή. Η προστασία των θυμάτων και των μαρτύρων, η ασφάλεια του σχολικού χώρου και η σαφής οριοθέτηση των πράξεων αποτελούν αδιαπραγμάτευτες προτεραιότητες.

Η δεύτερη είναι ότι η βία των ανηλίκων δεν εκδηλώνεται σε κοινωνικό κενό. Αναπτύσσεται και ενισχύεται μέσα σε ένα περιβάλλον όπου οι θεσμοί παιδικής προστασίας είναι αποσπασματικοί, υποστελεχωμένοι και συχνά ασυντόνιστοι. Σε μια χώρα χωρίς ενιαία και λειτουργική πολιτική για την παιδική προστασία, η ευθύνη μετατοπίζεται εύκολα από το σύστημα στο παιδί.

Οι υπηρεσίες στην κοινότητα παραμένουν κατακερματισμένες, χωρίς σαφή πρωτόκολλα συνεργασίας, χωρίς επαρκές προσωπικό και χωρίς κοινό πλαίσιο παρέμβασης. Οι διαδικασίες πρόληψης, έγκαιρης αναγνώρισης και ουσιαστικής στήριξης παιδιών και οικογενειών που βρίσκονται σε κίνδυνο παραμένουν εξαιρετικά περιορισμένες, ενώ η διατομεακή συνεργασία συχνά εξαντλείται σε θεωρητικό επίπεδο.

Την ίδια στιγμή, η πολιτεία δείχνει να επενδύει περισσότερο στην αυστηροποίηση και την ποινικοποίηση παρά στη φροντίδα και την αποκατάσταση. Ο εγκλεισμός ανηλίκων, η αστυνομική διαχείριση περιστατικών σχολικής ζωής και η πρόωρη επαφή παιδιών με το ποινικό σύστημα παρουσιάζονται ως λύσεις, παρά το γεγονός ότι τα διαθέσιμα δεδομένα δείχνουν πως τέτοιες πρακτικές αυξάνουν την υποτροπή και εδραιώνουν τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Παράλληλα, οι προστατευτικές δικλίδες για τα ίδια τα παιδιά αποδεικνύονται συχνά ανεπαρκείς. Η έκθεσή τους στα μέσα ενημέρωσης, η εύκολη στοχοποίηση και η δημόσια αναπαραγωγή λεπτομερειών που τα στιγματίζουν υπονομεύουν στην πράξη την έννοια της προστασίας, ακόμη και όταν αυτή προβλέπεται θεσμικά.

Σε αυτό το πλαίσιο, η αυστηρότητα κινδυνεύει να λειτουργήσει ως υποκατάστατο πολιτικής. Και η τιμωρία ως απάντηση στην απουσία ουσιαστικών δομών φροντίδας, πρόληψης και αποκαταστατικής παρέμβασης.

Η κοινωνία καλείται τότε να διαλέξει:

είτε θα συνεχίσει να σοκάρεται, να τιμωρεί και να απομακρύνει το πρόβλημα από το οπτικό της πεδίο,
είτε θα αναγνωρίσει ότι χωρίς επένδυση σε παιδική προστασία, χωρίς λειτουργικές υπηρεσίες, χωρίς εκπαίδευση των επαγγελματιών και χωρίς συστηματική φροντίδα των πιο ευάλωτων παιδιών, η βία δεν μειώνεται - απλώς αλλάζει μορφή.

Η αυστηρότητα έχει νόημα μόνο όταν συνοδεύεται από ευθύνη.

Όταν δεν συγχέεται με την εκδικητικότητα.

Και όταν δεν χρησιμοποιείται για να καλύψει χρόνιες θεσμικές παραλείψεις.

Γιατί μετά το σοκ, μετά τους τίτλους και μετά την πρόσκαιρη ανακούφιση της τιμωρίας, η κοινωνία θα κληθεί να πληρώσει το κόστος όσων δεν φρόντισε εγκαίρως.

Και τότε το ερώτημα «πώς φτάσαμε ως εδώ;» δεν θα αφορά πια μόνο τα παιδιά, αλλά τις επιλογές των ενηλίκων.