Chernobyl-mania: Καταιγισμός από selfies στα ερείπια του πυρηνικού εργοστασίου

Στην αρχή ο Σουηδός σκηνοθέτης Γιόχαν Ρενκ παρουσιάζει τον τελευταίο γενικό γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενωσης ως εντελώς ανίδεο περί του μεγέθους της καταστροφής που εξελισσόταν στο πυρηνικό εργοστάσιο. Ταυτόχρονα, όμως, ο ηγέτης απαλλάσσεται αμέσως από οποιαδήποτε κατηγορία περί εσκεμμένης αμέλειας ή υποτίμησης της κατάστασης μια και βρίσκεται αποκλεισμένος στο Κρεμλίνο. Επί της ουσίας, βασίζεται αποκλειστικά στην εξωραϊσμένη εικόνα του συμβάντος που μεταφέρουν επιμελώς φιλτραρισμένη οι επιτελείς του.

Ο θεατής παρακολουθεί μια σύσκεψη του Γκορμπατσόφ με καμιά δεκαριά γκρίζα, αμίλητα και ανέκφραστα πρόσωπα γύρω από ένα τεράστιο μακρόστενο τραπέζι. Τον λόγο έχει ο Μπόρις Σερμπίνα, αντιπρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου της ΕΣΣΔ και αρμόδιος για ζητήματα ενέργειας. Λίγο-πολύ διαβεβαιώνει τον σύντροφο γενικό γραμματέα ότι το ατύχημα στο Τσέρνομπιλ, η έκρηξη στον πυρηνικό αντιδραστήρα 4 που σημειώθηκε πριν από μόλις μερικές ώρες, είχε τεθεί κιόλας υπό πλήρη έλεγχο. «Οσο για την ακτινοβολία», πρόσθεσε με ένα ανεπαίσθητο μειδίαμα ο Σερμπίνα προϊδεάζοντας την ομήγυρη ότι θα ακολουθήσει κάποιο αστείο, «με πληροφορούν ότι δεν ξεπερνά τα 3,6 Ρέντγκεν. Δηλαδή, όση αντιστοιχεί σε μια ακτινογραφία θώρακος. Οπότε, εάν έχετε καθυστερήσει τις εξετάσεις σας...». Ο Γκορμπατσόφ μένει ήσυχος ότι όλα είναι υπό έλεγχο, ρωτά εάν έχει μαθευτεί τίποτα στο εξωτερικό και αφού λαμβάνει αρνητική απάντηση, κηρύττει λήξασα τη συνεδρίαση.

Και τότε έρχεται η πρώτη ανατροπή: ο βασικός πρωταγωνιστής της δραματοποιημένης σειράς του HBO αλλά και των αληθινών γεγονότων, ο καθηγητής Ανόργανης Φυσικής Βαλερί Λεγκασόφ, υπό την ιδιότητά του ως αναπληρωτή διευθυντή στο Ινστιτούτο Ατομικής Ενέργειας Κουρσατόφ της Μόσχας, αρπάζει τον ηγέτη του σοβιετικού κράτους από τον γιακά - μεταφορικά μιλώντας. Ο Λεγκασόφ πληροφορεί τον εμβρόντητο Γκορμπατσόφ ότι ο Σερμπίνα τον κοροΐδεύει. Το ραδιενεργό θραύσμα γραφίτη που έπιασε στα χέρια του ένας από τους πυροσβέστες που έσπευσαν για την κατάσβεση της πυρκαγιάς αντιστοιχούσε όχι σε μία, αλλά σε 4 εκατομμύρια ακτινογραφίες θώρακος. Βασιζόμενος μόνο σε μια αναφορά και από απόσταση σχεδόν 900 χιλιομέτρων από το σημείο της έκρηξης, ο Λεγκασόφ διαγιγνώσκει, απολύτως ορθά, όπως αποδείχθηκε, ότι ο ίδιος ο πυρήνας του αντιδραστήρα είναι το επίκεντρο της εν εξελίξει καταστροφής. Ο καθηγητής αρχίζει να προσδιορίζει την έκταση του ολέθρου για λογαριασμό της δύσπιστης πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας της ΕΣΣΔ. «Σύντροφε γενικέ γραμματέα», ακούγεται να λέει ταραγμένος ο Τζάρεντ Χάρις, ο ηθοποιός που δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας στον ρόλο του καθηγητή Λεγκασόφ, «ένας πυρηνικός αντιδραστήρας τύπου RBMK, όπως αυτοί του Τσέρνομπιλ, για την παραγωγή ενέργειας χρησιμοποιεί ουράνιο 235 ως καύσιμη ύλη.

Κάθε άτομο του U-235 είναι κάτι σαν βλήμα, το οποίο κινείται σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός. Διαπερνά οτιδήποτε βρίσκει μπροστά του: ξύλο, μέταλλο, τσιμέντο, σάρκα... Τώρα κάθε γραμμάριο U-235 περιέχει πάνω από 1 δισ. τρισεκατομμύρια από αυτές τις σφαίρες - επαναλαμβάνω, σε ένα και μόνο γραμμάριο. Το Τσέρνομπιλ διαθέτει πάνω από 3 εκατομμύρια γραμμάρια από αυτό το υλικό. Και αυτή τη στιγμή φλέγεται. Οι άνεμοι θα μεταφέρουν ραδιενεργά σωματίδια σε ολόκληρη την ήπειρο και μετά η βροχή θα μας λούσει με αυτά. Μιλάμε για τρισεκατομμύρια θανατηφόρα αόρατα βλήματα μέσα στον αέρα που αναπνέουμε, το νερό που πίνουμε, το φαγητό που τρώμε. Τα περισσότερα από αυτά τα βλήματα δεν θα σταματήσουν να χτυπούν ούτε σε 100 χρόνια. Ορισμένα εξ αυτών, ούτε σε 50.000 χρόνια».

Κι αυτή ήταν μόνο η εισαγωγή σε μια τραγωδία αδιανόητου μεγέθους, με τρομακτικές παρενέργειες για την ανθρωπότητα σε οικουμενική κλίμακα. Πέρα από τη ραδιενέργεια που εκλύθηκε, τις χιλιάδες των θυμάτων που πλήρωσαν με ανεπανόρθωτες βλάβες στην υγεία τους ή ακόμη και με τον φριχτό τους θάνατο, τη μόλυνση του περιβάλλοντος κ.λπ., η ήδη πολυσυζητημένη μίνι σειρά του HBO ανασύρει από τη συλλογική λήθη κάτι που σήμερα φαντάζει απίστευτο: τη νύχτα της 26ης Απριλίου 1986 δεν σημειώθηκε απλώς το μεγαλύτερο πυρηνικό ατύχημα στην Ιστορία. Ανατινάχθηκε ο πυρήνας της ίδιας της Σοβιετικής Ενωσης, της μιας από τις δύο σύγχρονες αυτοκρατορίες της υφηλίου.

Αλήθεια και ψέμα

Η υπόθεση «Τσέρνομπιλ» εξελίσσεται τάχιστα σε παγκόσμια μανία και ενδεχομένως δεν υπάρχει άλλη εξήγηση γι’ αυτό εκτός από το ότι αποτελεί ανάπλαση ενός καθ’ όλα αληθινού περιστατικού. Και μάλιστα τόσο κοσμοϊστορικής σημασίας, ώστε θα μπορούσε να έχει καταστρέψει ολοσχερώς μεγάλο μέρος της Ευρώπης - και όχι μόνο. Υπάρχει μια σκηνή, επίσης στο 2ο επεισόδιο, όπου ο φανταστικός χαρακτήρας της πυρηνικής επιστήμονος Ουλάνα Κόμιουκ, που τον ενσαρκώνει η εξαίρετη Εμιλι Γουότσον, παρουσιάζει στον Γκορμπατσόφ τι θα συνεπαγόταν η επαπειλούμενη δεύτερη έκρηξη στο Τσέρνομπιλ: «Τα πάντα σε ακτίνα 30 χιλιομέτρων θα καταστραφούν ολοσχερώς, συμπεριλαμβανομένων των 3 εναπομεινάντων αντιδραστήρων στο Τσέρνομπιλ.

Το σύνολο του ραδιενεργού υλικού των πυρήνων θα εκτοξευτεί βίαια και θα εξαπλωθεί από ένα τεράστιο ωστικό κύμα, το οποίο θα σαρώσει έκταση περίπου 200 χιλιομέτρων. Και πιθανότατα θα αποβεί μοιραίο για όλους τους κατοίκους του Κιέβου και τμήματος Σ του Μινσκ. Θα υπάρξει τεράστια έκλυση ακτινοβολίας, η οποία θα πλήξει ολόκληρη την Ουκρανία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Λευκορωσία, καθώς και την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία και το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Γερμανίας. Θα υπάρξει σχεδόν μόνιμη καταστροφή της περιοχής, των τροφίμων και των αποθεμάτων ύδατος. Θα παρατηρηθεί ραγδαία αύξηση στα ποσοστά καρκίνου και των γενετικών μεταλλάξεων. Δεν γνωρίζω αριθμό θανάτων, αλλά θα είναι πολλοί. Για τη Λευκορωσία και την Ουκρανία “επίπτωση” σημαίνει εντελώς μη κατοικήσιμες περιοχές για τουλάχιστον 100 χρόνια».

Οπως ακριβώς δραματοποιείται στη σειρά, υπήρξαν όντως τρεις εθελοντές δύτες που δέχτηκαν να μπουν στο εργοστάσιο για να ανοίξουν τις δεξαμενές, παρόλο που γνώριζαν ότι επρόκειτο για μια βουτιά αυτοκτονίας μέσα στη ραδιενέργεια. Υπήρξαν επίσης 400 ανθρακωρύχοι που δούλεψαν για έναν μήνα νυχθημερόν προκειμένου να κατασκευάσουν μια υπόγεια θωράκιση και να αποτρέψουν το ραδιενεργό μάγμα να μολύνει τον υδροφόρο ορίζοντα στο υπέδαφος. Και φυσικά, υπήρξαν περίπου 700.000 στρατιώτες που διατάχθηκαν να εκκαθαρίσουν την περιοχή γύρω από το εργοστάσιο, δεκάδες γιατροί, πυρηνικοί επιστήμονες και τεχνικοί οι οποίοι συνέβαλαν στη διαχείριση μιας άνευ προηγουμένου κρίσης. Ακόμη και το ατύχημα με το ελικόπτερο που καταπίπτει ενώ επιχειρεί πάνω από τον φλεγόμενο αντιδραστήρα υπήρξε - αν και όχι ακριβώς, επειδή το κατάπιε ο καπνός, όπως το παρουσιάζει η σειρά. Στην πραγματικότητα το στρατιωτικό ελικόπτερο έπεσε όταν η έλικα μπλέχτηκε σε έναν γερανό.

Παρ’ όλα αυτά, πιθανώς ούτε το HBO, η συνδρομητική πλατφόρμα που έχει εμπλακεί σε αδυσώπητο παγκόσμιο ανταγωνισμό με τις αντίστοιχες υπηρεσίες του Netflix και του Amazon Prime, δεν περίμενε ότι η συγκεκριμένη σειρά των μόλις 5 επεισοδίων θα προσέλκυε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον. Σε μια εποχή όπου κυριαρχεί η αχαλίνωτη μυθοπλασία, το «Τσέρνομπιλ» του ΗΒΟ κατακτά επίζηλες κορυφές, όπως π.χ. στη βαθμολόγηση με 9,6/10 από τους επισκέπτες του imdb.com, της πλέον πολυσύχναστης και έγκυρης βάσης δεδομένων για τη βιομηχανία του θεάματος.

Αναμφίβολα το «Τσέρνομπιλ» αποτελεί μια άρτια παραγωγή, με σφιχτή πλοκή και ρεαλισμό που πολύ συχνά κόβει την ανάσα. Ιδιαίτερα η απόδοση των ανθρώπων που επλήγησαν από τη ραδιενέργεια αγγίζει τα όρια του φρικιαστικού θεάματος, καθώς αποτυπώνεται με νατουραλιστική τεχνοτροπία το σώμα που «λιώνει από μέσα προς τα έξω και από έξω προς τα μέσα», όπως λέει χαρακτηριστικά ο υπεύθυνος μακιγιάζ της σειράς. Πιθανώς, όμως, το καταλυτικό στοιχείο για τη συγκλονιστική επιτυχία του «Τσέρνομπιλ» να είναι η πραγματική διάσταση όσων μεταφέρει σε εικόνα το σενάριο. Το πυρηνικό ατύχημα γίνεται cult, ανάγεται σε κεντρικό φαινόμενο της τρέχουσας ποπ κουλτούρας - με όσα καλά και κακά συνεπάγεται αυτό. Από τη μία πλευρά διογκώνεται η δίψα για πληροφόρηση και γνώση των αληθινών γεγονότων, εξ ου και σήμερα, 33 χρόνια μετά το δυστύχημα, ανάμεσα στις πιο δημοφιλείς αναζητήσεις στο Google βρίσκονται ονόματα και όροι που σχετίζονται με το Τσέρνομπιλ.

Από την άλλη, η ραδιενέργεια γίνεται μια μακάβρια μόδα, με αμέτρητες χαμογελαστές selfies, στημένες πόζες με και χωρίς τα ασορτί αξεσουάρ (προστατευτικές μάσκες, εξαρτύσεις κ.ο.κ.), με φόντο τα ερείπια του πυρηνικού εργοστασίου, της παρακείμενης πόλης-φάντασμα του Πρίπιατ κ.λπ. Τα πρακτορεία που οργανώνουν ασφαλείς ξεναγήσεις στα ιδιότυπα «αξιοθέατα» του Τσέρνομπιλ, πάντα με προτεραιότητα την προστασία της υγείας του πελάτη κ.λπ., σίγουρα ευγνωμονούν το ΗΒΟ. Πάντως, το κύμα του όψιμου τουριστικού ενδιαφέροντος για το Τσέρνομπιλ είναι πια τόσο μεγάλο ώστε ο παραγωγός και σεναριογράφος της σειράς αναγκάστηκε να απευθύνει δημόσια έκκληση. «Οσοι πηγαίνετε εκεί», έγραψε ο Κρεγκ Μέιζιν, «σας παρακαλώ να μην ξεχνάτε ότι εκεί έχει συμβεί μια τεράστια καταστροφή και πρέπει να δείχνετε τον δέοντα σεβασμό».

Ψυχρός Πόλεμος ξανά

Ως περαιτέρω έμμεση συνηγορία στην επιτυχία του μίνι σίριαλ «Τσέρνομπιλ» θα μπορούσε να εκληφθεί η ανακοίνωση ότι ο κρατικός τηλεοπτικός οργανισμός NTV της Ρωσίας ετοιμάζει τη δική του εκδοχή. Η οποία, προφανώς, θα ανασκευάζει τα «ψέματα και τις ανακρίβειες» που περιέχει η αμερικανική παραγωγή και θα αναδεικνύει τον καταχθόνιο ρόλο των Αμερικανών, που μάλλον θα υποδεικνύονται ως οι πραγματικοί ένοχοι πίσω από την έκρηξη στον αντιδραστήρα Νο 4. Εάν ένα δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ σε συνέχειες έχει τόση δύναμη ώστε να προκαλέσει αναθέρμανση του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα σε Ρωσία και ΗΠΑ, τότε θα πρέπει να αναθεωρηθεί άρδην η σημασία των σύγχρονων σειρών, ιδιαίτερα όσων βασίζονται σε αληθινά γεγονότα. Εξάλλου η πολιτική διάσταση της όλης υπόθεσης δεν έχει παραμεληθεί από τους δημιουργούς του «Τσέρνομπιλ».

Αντιθέτως, ακόμη και στη διαφημιστική αφίσα τονίζεται ότι πρόκειται για άλλη μία σύγκρουση της αλήθειας με το ψέμα. «Ποιο είναι το κόστος του ψεύδους;» διερωτάται ο υπότιτλος του «Τσέρνομπιλ», ενώ στα συμπληρωματικά πλάνα που παρατίθενται στο τέλος κάθε επεισοδίου οι συντελεστές αναλύουν το πώς το γραφειοκρατικό σύστημα της Σοβιετικής Ενωσης αποπειράθηκε, πάση θυσία, να κουκουλώσει, να αποκρύψει, να θάψει το μέγεθος της καταστροφής και των ευρύτερων επιπτώσεών της. Σύμφωνα με το σενάριο τουλάχιστον, ο Γκορμπατσόφ ενδιαφερόταν εξίσου για την αντιμετώπιση της καταστροφής όσο και για την αποτροπή του διεθνούς διασυρμού της ΕΣΣΔ.

Η σειρά του ΗΒΟ ξεκινά με την αυτοκτονία του καθηγητή Βαλερί Λεγκασόφ, η οποία αιτιολογείται στα επόμενα επεισόδια μέσω αποκαλύψεων για τις σκοτεινές μηχανορραφίες της KGB εις βάρος του. Αλλο ένα ψυχροπολεμικό κλισέ; Μάλλον όχι, καθώς ο Λεγκασόφ υπήρξε στ’ αλήθεια αυτόχειρας. Αν και ένα από τα πλέον συγκλονιστικά στοιχεία της σειράς «Τσέρνομπιλ» δεν είναι καν μια κινούμενη εικόνα, αλλά μερικές κάρτες στο φινάλε με τις εξής φράσεις: «Η μολυσμένη περιοχή της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας εκτείνεται σε 2.600 τ. χλμ. Περίπου 300.000 άνθρωποι απομακρύνθηκαν από τα σπίτια τους. “Προσωρινά” τους είπαν, αλλά τους απαγόρευσαν την επάνοδο για πάντα. Και το 2006 ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έγραψε ότι το ατύχημα στο Τσέρνομπιλ ήταν ίσως το αληθινό αίτιο που οδήγησε τη Σοβιετική Ενωση στην κατάρρευση.