25 Μαρτίου 1826: Η μάχη της Κλείσοβας

Στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, οι πρόγονοί μας πέτυχαν πολλές και σημαντικές νίκες επί των Οθωμανών. Κάποιες απ' αυτές, δεν είναι ιδιαίτερα γνωστές.
Ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους, κατέχει αναμφίβολα η μάχη της Κλείσοβας που έγινε στις 25 Μαρτίου 1826.

Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Νίκος Γιαννόπουλος στο εξαιρετικό βιβλίο του "1821: Οι Μάχες των Ελλήνων για την Ελευθερία": "…αναμφίβολα θα πρέπει να καταταγεί ανάμεσα στις πιο συγκλονιστικές και πολυαίμακτες συγκρούσεις κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, αλλά και ανάμεσα στις θρυλικότερες μάχες της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας". Και έχει απόλυτο δίκιο. Το γιατί, θα το δούμε στη συνέχεια.

Στις 12 Δεκεμβρίου 1825, ο Ιμπραήμ έφτασε στο Μεσολόγγι, μετά από διαταγή του σουλτάνου, για να βοηθήσει τον Κιουταχή που πολιορκούσε την πόλη.
Αν και πίστευε ότι θα είχε εύκολο έργο, οι βαριές απώλειες του εκστρατευτικού του σώματος, τον έκαναν να καταλάβει ότι η πολιορκία του Μεσολογγίου, εφόσον συνεχιζόταν από τη θάλασσα ο ανεφοδιασμός του, θα παρατεινόταν για μεγάλο χρονικό διάστημα
Βασιλάδι και Ντολμάς.

Πρωταρχικός στόχος του Κιουταχή και του Ιμπραήμ, ήταν να καταλάβουν τις στρατηγικής σημασίας νησίδες Κλείσοβα, Ντολμάς και Βασιλάδι, οι οποίες έφραζαν από το νότο τη λιμνοθάλασσα και έλεγχαν τους διαύλους επικοινωνίας με το Μεσολόγγι.

Στα τέλη Φεβρουαρίου του 1826, οι Οθωμανοί είχαν μεταφέρει στην περιοχή της νησίδας του Αγίου Σώστη 32 μεγάλες κανονιοφόρους λέμβους, ένα ατμοκίνητο δίκροτο, 50 εξοπλισμένα πλοιάρια και 5 κανονιοφόρους σχεδίες. Στις 19 Φεβρουαρίου, ο αιγυπτιακός στόλος, ενίσχυσε τον τουρκικό, αποκλείοντας όλα τα περάσματα της λιμνοθάλασσας προς το Ιόνιο Πέλαγος.
Παράλληλα, οι Μεσολογγίτες έλαβαν πρόσθετα μέτρα για την ενίσχυση της φρουράς των νησίδων. Στο Βασιλάδι υπήρχαν 12 κανόνια, 2 από τα οποία ήταν των 18 λίτρων και τα υπόλοιπα των 12 λίτρων. Οι υπερασπιστές της νησίδας ήταν 80: 60 τυφεκιοφόροι, με επικεφαλής τον Σπύρο Πεταλούδη και 20 πυροβολητές, με επικεφαλής τον Αναστάση Παπαλουκά και τον Ιταλό Τζακομούτσι. Τη νύχτα της 25ης Φεβρουαρίου, 40 πλοιάρια πήραν στρατεύματα από την Άσπρη Αλυκή και τα ξημερώματα έφτασαν μπροστά στο Βασιλάδι, συνοδευόμενα από δύο σχεδίες. Κάθε πλοιάριο είχε ένα ελαφρύ κανόνι και 30 Αιγύπτιους πολεμιστές και κάθε σχεδία μετέφερε ένα βομβοβόλο. Ταυτόχρονα, πλησίασαν στο Βασιλάδι 18 βάρκες του στόλου και μια σαλούπα (< ιταλ. scialuppa, είδος πλοιαρίου) με ένα βομβοβόλο. Μια άτυχη στιγμή, συγκεκριμένα η τυχαία ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης των αμυνομένων, είχε σαν αποτέλεσμα την αναστάτωση των ανδρών της φρουράς. Οι Αιγύπτιοι, επικεφαλής των οποίων ήταν ο Χουσεΐν Μπέης, γαμπρός του Ιμπραήμ, βρήκαν την ευκαιρία να αποβιβαστούν στο Βασιλάδι και να σκοτώσουν πολλούς από τους υπερασπιστές του. Ανάμεσα στους νεκρούς ήταν ο Σπύρος Πεταλούδης, ο Σπύρος Ραζής και ο Ασημάκης Ζορμπάς. Επίσης, αιχμαλώτισαν 4 πολεμιστές. Πολλοί Έλληνες ρίχτηκαν στη θάλασσα για να γλιτώσουν. Σημαντικές ήταν όμως και οι απώλειες των εχθρών.



Στις 28 Φεβρουαρίου, ξεκίνησε η πολιορκία της νησίδας Ντολμάς. Με 18 κανόνια και βομβοβόλα Τούρκοι και Αιγύπτιοι "χτυπούσαν" από την τοποθεσία Φοινικιά, τη φρουρά του νησιού, που την αποτελούσε 200 πολεμιστές, με επικεφαλής τον σπουδαίο Γρηγόρη Λιακατά. Οι ηρωικοί αυτοί άνδρες όμως, είχαν στη διάθεσή τους ένα κανόνι μόνο. Στη Φοινικιά, συγκεντρώθηκαν 2.000 περίπου Τούρκοι και Αιγύπτιοι, με σκοπό να κάνουν απόβαση στον Ντολμά, γιατί η απόσταση είναι μικρή και τα νερά ρηχά. Παρά τη μεγάλη γενναιότητα και καρτερία που έδειξαν οι αμυνόμενοι, οι Τουρκοαιγύπτιοι κατέλαβαν το νησί, έχοντας όμως 300 νεκρούς και τραυματίες. Όλοι οι Έλληνες έπεσαν ηρωικά.

Στη διάρκεια της μάχης, 500 άνδρες της φρουράς του Μεσολογγίου με επικεφαλής τον Κ. Τζαβέλα επιτέθηκαν για αντιπερισπασμό εναντίον των πολιορκητών.
Ωστόσο αποκρούστηκαν και επέστρεψαν στο Μεσολόγγι "με τα κεφάλια ενός Ευρωπαίου αρχιπυροβολητή και ενός Τούρκου χιλίαρχου" (Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης).





Την 1η Μαρτίου, αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει το Αιτωλικό. Όπως γράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Ιμπραήμ δεσμεύτηκε να αποχωρήσουν οι 3.000 κάτοικοι της κωμόπολης ανεμπόδιστα, με λιγοστά χρήματα και ρούχα, εκτός από ένα άτομο, το οποίο δεν ανέφερε ποιο είναι.

Τελικά, επρόκειτο για μια πολύ όμορφη κοπέλα, που την οδήγησαν στη σκηνή του Ιμπραήμ… Οι υπόλοιποι κάτοικοι του Αιτωλικού, οδηγήθηκαν στην Άρτα.

Η Κλείσοβα και οι υπερασπιστές της

Μετά την πτώση του Αιτωλικού, όλες οι δυνάμεις των Τούρκων και των Αιγύπτιων στράφηκαν προς τη νησίδα Κλείσοβα. Το νησάκι αυτό είχε περίμετρο 300 βήματα και είχε περιβληθεί με πρόχωμα ύψους 1,80 μέτρων περίπου. Στο κέντρο, βρίσκεται ο ναός της Αγίας Τριάδας. Ο Ν. Κασομούλης γράφει:
"Εσήκωσεν η φρουρά λοιπόν γύρωθεν της Εκκλησίας οχύρωμα έως 5 πόδας (περ. 1,7μ.) και έως 6 (περ.2 μ.) το ύψος. Ο τάφρος γύρωθεν έμεινε τόσον ανοικτός, όσον χώμα έλειψεν… Εστάλησαν και 2 πυροβόλα των 18 λίτρων και 2 μικρά των 6 και τα μεν δύο έστησαν (βλέποντας) κατά τα νησίδια, τα δε κατά το Μεσολόγγι".

Στην Αγία Τριάδα κατασκευάστηκαν πολεμίστρες γύρω από την κεραμοσκεπή, αλλά και στο μικρό καμπαναριό, τοποθετώντας καλάθια γεμάτα με χώμα. 



Παράλληλα, τοποθέτησαν περιμετρικά της Κλείσοβας σειρές πασσάλων λίγο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, για να παρεμποδίζονται τα εχθρικά πλοιάρια να φτάνουν στην ακτή και να αναγκάζονται όσοι επιβαίνουν σ' αυτά, να αποβιβάζονται στον λασπώδη βυθό και ν' αποτελούν εύκολο στόχο για τους αμυνόμενους. Στον θαλάσσιο χώρο μεταξύ Ανεμόμυλου και Κλείσοβας, υπήρχαν μεσολογγίτικες πάσαρες (λεπτές στενές και ελαφριές βάρκες), των Σπυρίδωνα Τρικούπη και Δήμου Δενδραμή, με ένα πυροβόλο.
Φρούραρχος της Κλείσοβας, είχε οριστεί από τις 18 Φεβρουαρίου ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, ο οποίος είχε μαζί του 70 άνδρες. 

Όμως στις 22 Μαρτίου, μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι με υψηλό πυρετό και οξύτατους ρευματικούς πόνους.

Έτσι καθήκοντα φρούραρχου, εκτελούσε ο Παναγιώτης Σωτηρόπουλος, από την Άνω Χώρα της Ναυπακτίας. Ο Σωτηρόπουλος, εφάρμοσε πρώτος στο Μεσολόγγι τη μέθοδο των λαγουμιών, που κατασκεύαζαν οι πολιορκημένοι κάτω απ' τους εχθρικούς προμαχώνες, τους οποίους στη συνέχεια ανατίναζαν. Επίσης ήταν ο εμπνευστής της ιδέας για τοποθέτηση πασσάλων στον υποθαλάσσιο χώρο γύρω απ' την Κλείσοβα.

Ο Σωτηρόπουλος κατάφερε να σωθεί κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου και συνέχισε να προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στον Αγώνα. Πέθανε το 1838.

Η μάχη της Κλείσοβας – Η επίθεση του Κιουταχή

Επικεφαλής της επιχείρησης για την κατάληψη της Κλείσοβας, τέθηκε ο Κιουταχής, με δύναμη  2.000 ανδρών. Στις 24 Μαρτίου 1826, λίγο μετά τη δύση του ήλιου, Τούρκοι άρχισαν να επιβιβάζονται σε πλοιάρια κατάλληλα για τα ρηχά νερά της λιμνοθάλασσας. 
Την αυγή της 25ης Μαρτίου, ο εχθρικός στολίσκος, που είχε γίνει αντιληπτός από τους πολιορκημένους Μεσολογγίτες, εμφανίστηκε μπροστά στην πόλη και ξεκίνησε σφοδρό κανονιοβολισμό.



Όλοι στο Μεσολόγγι πίστεψαν ότι επρόκειτο για επίθεση εναντίον της πόλης και έτρεξαν στις θέσεις τους. Ξαφνικά ο στολίσκος άλλαξε κατεύθυνση και κινήθηκε προς την Κλείσοβα. Καλυπτόμενοι από την πρωινή ομίχλη, οι Τούρκοι επιτέθηκαν τόσο με πλοιάρια από το Βασιλάδι όσο και πεζοί, μέσα από τη θάλασσα, από τη θέση Αρμυρικάκι. Παράλληλα άρχισαν να σφυροκοπούν ανελέητα την Κλείσοβα, με βολές κανονιών.

Τότε, ο Κίτσος Τζαβέλας με 11 στρατιώτες (κατά τον Σ. Τρικούπη), επιβιβάστηκαν σε πλοιάρια και αφού πέρασαν μέσα από τον εχθρικό στολίσκο έφθασαν στην Κλείσοβα. Συνολικά 131 άνδρες υπερασπίζονταν πλέον τη νησίδα.

Εν τω μεταξύ, οι εχθροί είχαν αρχίσει να αποβιβάζονται από τα πλοιάρια στην ακτή της Κλείσοβας παρά τις μεγάλες απώλειες που είχαν. Οι υπερασπιστές του νησιού, εγκατέλειψαν το πρόχωμα και πήραν θέσεις στη στέγη της Αγίας Τριάδας. Δυο Αλβανοί σημαιοφόροι πάτησαν πρώτοι την Κλείσοβα, ακολουθούμενοι από δεκάδες άλλους. Ήταν τόσο πυκνά και εύστοχα όμως τα πυρά των Ελλήνων, ώστε αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν προς τα πλοιάρια. Ο Κιουταχής επιχείρησε έξι αλλεπάλληλες επιθέσεις, που απέτυχαν παταγωδώς. Στην τελευταία, τέθηκε επικεφαλής ο ίδιος.

Λαβώθηκε όμως στην κνήμη και υποχρεώθηκε να αποσυρθεί . Η είδηση για τον τραυματισμό του, διαδόθηκε ταχύτατα. Οι στρατιώτες του πανικόβλητοι τράπηκαν σε φυγή, παρά τις απέλπιδες προσπάθειες των αξιωματικών. Οι ηττημένοι Τούρκοι, συμπτύχθηκαν κυρίως προς τη νησίδα Μολόχα, αφήνοντας στο πεδίο της μάχης 1.500 νεκρούς και τραυματίες! Μόνο τα εχθρικά πλοιάρια συνέχισαν τον κανονιοβολισμό της Κλείσοβας. Ένας νεαρός Μεσολογγίτης, κατάφερε να φτάσει με μια λέμβο από την Κλείσοβα στην πόλη, ζητώντας βοήθεια.
Ο χιλίαρχος Καρακώστας Δροσίνης, μαζί με τον ξάδελφό του Γεωργάκη Βαλτινό και πέντε στρατιώτες, φόρτωσαν ένα πλοιάριο με νερό και πυρομαχικά και κατευθύνθηκαν προς την Κλείσοβα. Λίγο πριν φτάσουν στη νησίδα, μια οβίδα τουρκικού πυροβόλου έπεσε στο πλοιάριο και σκότωσε τέσσερις από τους στρατιώτες.

Οι υπόλοιποι έπεσαν στη θάλασσα και σπρώχνοντας το σκάφος έφτασαν στην Κλείσοβα, μέσα σε ζητωκραυγές από τους υπερασπιστές της.
Και άλλοι προσπάθησαν να μιμηθούν το κατόρθωμα αυτό, χωρίς όμως να τα καταφέρουν. Ανάμεσά τους ο Γεώργιος και ο Ιωάννης Τζαβέλας, από το Επικουρικό Σώμα των 250 μαχητών που είχε συγκροτήσει ο Κίτσος Τζαβέλας, αλλά και αμούστακα παλικάρια 15 – 16 ετών από το Σώμα των Γελεκτζήδων (που φορούσαν μόνο γιλέκο για να μην τους βαραίνει η κάπα), που απαρτιζόταν από 90 Μεσολογγίτες.

Ο Ιμπραήμ αναλαμβάνει δράση

Ο Ιμπραήμ, που είχε αντιζηλία με τον Κιουταχή, αντιμετώπισε χαιρέκακα την αποτυχία του.
Διέταξε 5.000 άνδρες να επιβιβαστούν στα πλοιάρια και είπε αλαζονικά προς τον γαμπρό του Χουσεΐν μπέη: "Ιδού η ώρα δείξουμε πόσο υπερέχουμε από τους άλλους". Ο Χουσεΐν μπέης, που ήταν αυτός που κατέλαβε το Βασιλάδι όπως αναφέραμε, τέθηκε επικεφαλής της επιχείρησης.



Τα αιγυπτιακά πλοιάρια έφτασαν πολύ κοντά στην ακτή και οι άνδρες των πληρωμάτων τους, επιτέθηκαν εναντίον του οχυρώματος. Μάλιστα ξεκίνησαν να βγάζουν τους πασσάλους των ελληνικών οχυρώσεων. Ο Τζαβέλας, σκόπιμα τους άφησε πλησιάσουν τόσο, για να αποτελούν εύκολο στόχο. Μόλις διέταξε "πυρ ομαδόν", η πρώτη αιγυπτιακή γραμμή θερίστηκε.

Ο Χουσεΐν επιχείρησε πέντε εφόδους. Όλες τις φορές είδε τους άνδρες του να υποχωρούν μπροστά στην απαράμιλλη ελληνική γενναιότητα. Οι μαχητές της Κλείσοβας, πυροβολούσαν εναντίον των αξιωματικών των Αιγυπτίων, κυρίως των Γάλλων, που διακρίνονταν από τις χρυσοποίκιλτες στολές τους.

Υπήρχε όμως ένα μεγάλο πρόβλημα για τους υπερασπιστές της Κλείσοβας. Το νερό και τα πολεμοφόδια, είχαν αρχίσει να εξαντλούνται.

Τότε, ως από μηχανής θεός, ένας δεκαοχτάχρονος Μεσολογγίτης, ο Ζαφείρης Ράπεσης φόρτωσε ένα πριάρι (σκάφος για αλιεία σε λιμνοθάλασσα) με τα απαραίτητα εφόδια, έπεσε στη θάλασσα, καλύφθηκε πίσω από την πρύμνη του και ωθώντας το με τα χέρια, έφτασε σώος στην Κλείσοβα με τα εφόδια, δεχόμενος τα φιλιά ευγνωμοσύνης του Κίτσου Τζαβέλα!

Κατά τη δύση του ήλιου, οι αμυνόμενοι, αναμένοντας και νέα επίθεση, αποσύρθηκαν στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Πραγματικά οι Αιγύπτιοι επιτέθηκαν για έκτη φορά. Και πάλι όμως, οι Έλληνες με εκπληκτική ευστοχία, εξολόθρευσαν τους περισσότερους.

Ο Παναγιώτης Σωτηρόπουλος, είχε διακρίνει ότι οι Αιγύπτιοι φοβούνταν και υπάκουαν περισσότερο έναν αξιωματικό. Κάποια στιγμή που αυτός σηκώθηκε όρθιος στη λέμβο του, τον σκότωσε με δύο ντουφεκιές.

Ο αξιωματικός αυτός, ήταν ο Χουσεΐν μπέης. Ο Σωτηρόπουλος βέβαια, δεν γνώριζε λεπτομέρειες, αλλά σκέφτηκε και έπραξε σοφά. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, τον Χουσεΐν σκότωσε ο 13χρονος Σφήκας.

Μόλις έπεσε νεκρός ο Χουσεΐν, οι άνδρες του πανικοβλήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή, προσπαθώντας να ξεκολλήσουν τα πλοιάριά τους απ' τη λάσπη. Πολλοί έχασαν τη ζωή τους από τα πυρά των Ελλήνων, ενώ όσοι πρόλαβαν να εγκαταλείψουν τη νησίδα καταδιώχθηκαν από τον Κίτσο Τζαβέλα και τους άνδρες του, αλλά και δυνάμεις από το Μεσολόγγι που βρήκαν την ευκαιρία να προσεγγίσουν την Κλείσοβα.

Το σπαθί του Τζαβέλα κάποια στιγμή, κόπηκε στα δύο από εχθρική σφαίρα. Οι αιγυπτιακές κανονιοφόροι, μάταια προσπαθούσαν με τις βολές τους να διευκολύνουν τη φυγή των ανδρών του Χουσεΐν.

Μόλις έπεσε η νύχτα, σταμάτησε η σφαγή των Αιγυπτίων από τους Έλληνες. Τουλάχιστον 1.000 εχθροί έχασαν τη ζωή τους. Όπως γράφει ο Νίκος Γιαννόπουλος "…μέχρι και πέντε μέρες μετά τη μάχη έντρομοι στρατιώτες έβγαιναν συνεχώς από τη λίμνη. Από τότε χρονολογείται ο θρύλος πως τις νύκτες βογκά το αίμα των Αιγυπτίων στην περιοχή της Κλείσοβας".
Και οι 131 υπερασπιστές της Κλείσοβας, ήταν ήρωες.

Να προσθέσουμε, την σημαντική βοήθεια που πρόσφερε σ' αυτούς η πάσαρα "Μελέαγρος" του Κωνσταντή Τρικούπη που είχε ένα κανόνι των τριών λίτρων. Κάποια στιγμή, διάτρητη από τα εχθρικά πυρά βυθίστηκε. Ο Τρικούπης τραυματίστηκε βαριά, ενώ οι άνδρες από το πλήρωμά της έφτασαν κολυμπώντας στην Κλείσοβα.

Απολογισμός της μάχης της Κλείσοβας

Το ξημέρωμα της 26ης Μαρτίου, αποκάλυψε το μέγεθος της πανωλεθρίας των Τουρκοαιγυπτίων. Ο Νικόλαος Κασομούλης, γράφει:
"Η φρουρά όλη έτρεχεν εις τους σωθέντες συναδέλφους των εις την Κλείσοβαν. Όλοι επήγαν δια να ιδούν το τρομερόν θέαμα την αυγήν… Η λίμνη ήταν σκεπασμένη από τα πτώματα ως μίαν βολήν μακράν και πλέοντα εκυμάτιζαν ωσάν φροκαλίδια επάνω εις την ακρογιαλιάν. Έως την άκρην της λίμνης προς το μέρος του Βοχορίου και έως απέναντι της Κλείσοβας, έβλεπεν σποράδην κανένας πτώματα, εκτός των όσων εσυνελάμβαναν οι πλοιαροκονταρισταί ζητώντας την συμπάθειάν των (τους οποίους εφόνευον)"

Ο Αρτέμιος Μίχος αναφέρει:
"1.500 λογχοφόρα όπλα του τακτικού Αιγυπτιακού Στρατού και υπέρ τας 100 καραμπίνας και άλλα τόσα ξίφη αξιωματικών, 13 σημαίαι της ημισελήνου και 10 τύμπανα και άλλα πάμπολλα λάφυρα αποτέλεσαν το Ελληνικόν τρόπαιον".

Ο Ι. Παπαδιαμαντόπουλος, πρόεδρος της τριμελούς Διευθυντικής Επιτροπής Δυτικής Ελλάδος, σε έγγραφό του προς τους "Φιλογενέστατους Ζακυνθίους", έγραφε μεταξύ άλλων: "Η ανθρωποζημία των εχθρών εχρημάτισε μεγάλη, αναβαίνουσα υπέρ τους 2.500…".

Ο Κασομούλης, που ήταν παρών στο Μεσολόγγι τότε, αναφέρει ότι σκοτώθηκαν 2.500 Τούρκοι και Αιγύπτιοι, εκτός από εκείνους που συλλάμβαναν τις επόμενες ημέρες οι Μεσολογγίτες και, κατά κανόνα, τους σκότωναν. Ο επίσης παρών Αρτέμιος Μίχος, κάνει λόγο για 3.500 νεκρούς και τραυματίες, ενώ ο Σπυρομήλιος, για 3.500 νεκρούς, εκτός των τραυματιών. Οι Έλληνες είχαν 50 νεκρούς και τραυματίες.

Τα στατιστικά στοιχεία της μάχης

Ο Νίκος Γιαννόπουλος, στο βιβλίο του "1821: Οι Μάχες των Ελλήνων για την ελευθερία", κάνει μια άκρως ενδιαφέρουσα στατιστική αποτίμηση για τη μάχη της Κλείσοβας.
Οι επιτιθέμενοι Τουρκοαιγύπτιοι, ήταν τουλάχιστον 40 φορές περισσότεροι από τους αμυνόμενους Έλληνες.

Οι ελληνικές απώλειες ανήλθαν περίπου στο 19%  όσων μετείχαν στη μάχη, ενώ οι τουρκοαιγυπτιακές, γύρω στο 58%!
Κάθε υπερασπιστής της Κλείσοβας, σκότωσε κατά μέσο όρο, 27 επιτιθέμενους!

Αν θεωρήσουμε, ότι ο αριθμός των νεκρών Τουρκοαιγυπτίων είναι 2.500, όπως γράφει ο Κασομούλης, τότε αυτοί ήταν 50 φορές περισσότεροι από τους Έλληνες νεκρούς και τραυματίες!

Αν όμως είναι πραγματικοί οι αριθμοί του δίνουν οι Μίχος και Σπυρομήλιος, μιλάμε για 70 φορές (τουλάχιστον!), περισσότερα θύματα από τουρκοαιγυπτιακής πλευράς!
Πρόκειται αναμφίβολα για μια μεγαλειώδη ελληνική νίκη, η οποία δυστυχώς έμεινε ανεκμετάλλευτη.



Γράφει χαρακτηριστικά ο Κ. Στασινόπουλος:
"Οι Τουρκοαιγύπτιοι είχαν καταληφθεί από τόσου πανικού ώστε εάν οι πολιορκούμενοι αποφάσιζαν να κάμουν την Έξοδον τη νύκτα εκείνην, όλοι θα εσώζοντο και κανείς δεν θα έπιπτε".

Αν σκεφτούμε μάλιστα ότι ο τραυματισμένος Κιουταχής ανάρρωνε σ' ένα χωριό της Ναυπακτίας, μια μαζική ελληνική επίθεση μετά τον θρίαμβο της Κλείσοβας, θα οδηγούσε σε διάλυση  του Τουρκοαιγυπτιακού στρατοπέδου, ίσως ακόμα και σε λύση της πολιορκίας του Μεσολογγίου…

Πηγές: "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", τόμος ΙΒ', "Εκδοτική Αθηνών".
Σπυρίδων Τρικούπης: "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ", εκδόσεις ΝΕΑ ΣΥΝΟΡΑ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ, 1993.
Νίκος Γιαννόπουλος: "1821 ΟΙ ΜΑΧΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ", εκδόσεις Historical Quest, 2016.