Το SNOF, το NOF και η δράση τους στην Κατοχή και τον εμφύλιο

Τους πρώτους μήνες του 1943 έγιναν στην ηγεσία του ΚΚΕ προτάσεις από δύο διαφορετικά «στρατόπεδα». Η μία έγινε από το Βρετανικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) και οι άλλοι από τον Svetozar Vukmanovic, απεσταλμένο του Τίτο στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, γνωστότερο ως Τέμπο.

Ο Τέμπο συνέλαβε την ιδέα της ίδρυσης ενός κοινού Βαλκανικού Στρατηγείου (ΒΣ), το οποίο θα περιελάμβανε τα κομμουνιστικά κινήματα της Αλβανίας, της Βουλγαρίας, της Ελλάδας και της λεγόμενης Μακεδονίας (Σκόπια). Στις αρχές Ιουνίου 1943 ο Τέμπο πέρασε στην Αλβανία. Εκεί συναντήθηκε με το στέλεχος του ΚΚΕ Τηλέμαχο Βερβέρη από το Άργος Ορεστικό(ο ίδιος ο Τέμπο αναφέρει ότι ο απεσταλμένος του ΚΚΕ ονομαζόταν Gregorije).

Καθώς ο Βερβέρης δεν είχε εξουσιοδότηση, ο Τέμπο πλεύρισε τον Ενβέρ Χότζα και σε συνάντηση που έγινε κοντά στο χωριό Κοτσάκι(Kutsaka) στην Κορυτσά ,συντάχθηκε ένα κείμενο με τίτλο «Συμπεράσματα της σύσκεψης των αντιπροσώπων των ΚΚ Ελλάδας, Γιουγκοσλαβίας και Αλβανίας που έγινε στις 20 Ιουνίου 1943». Στο κείμενο αυτό, που υπογράφτηκε μόνο από τους Χότζα και Τέμπο, προβλεπόταν ότι το ΒΣ αμέσως μετά την ίδρυσή του θα προέβαινε στην έκδοση κοινής διακήρυξης, με την οποία θα αναγνώριζε το δικαίωμα «του μακεδονικού λαού να αποφασίσει μόνος του για το μέλλον του». Ο Βερβέρης διαφώνησε, καθώς όπως είπε η κατάσταση στην ελληνική Μακεδονία είναι τελείως διαφορετική από ότι στη γιουγκοσλαβική και τη βουλγαρική Μακεδονία. Επιπλέον, αν έμπαινε θέμα αυτοδιάθεσης των σλαβόφωνων, που το κείμενο χαρακτήριζε «Μακεδόνες», θα ενισχυόταν το αντιστασιακό κίνημα στην Ελλάδα, αλλά το ΚΚΕ θα έχανε την υποστήριξη του ελληνικού πληθυσμού. Ο Βερβέρης ήρθε στην Ελλάδα για να ενημερώσει την ηγεσία του ΚΚΕ. Ταυτόχρονα, ο Ανδρέας Τζήμας, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, αποδεχόμενος πρόσκληση του Τέμπο πήγε προς τα ελληνοαλβανικά σύνορα για να τον συναντήσει. Στη συνάντηση, στο παραμεθόριο χωριό Μονόπυλο παρευρισκόταν και ο Κότσι Τζόζε, Βορειοηπειρώτης κατά πάσα πιθανότητα, μέλος της κεντρικής επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Αλβανίας. Τελικά όλοι μαζί πέρασαν σε ελληνικό έδαφος και πιθανότητα στο Τσοτύλι Κοζάνης (κατ’ άλλους στο Νεστόριο Καστοριάς) έγινε μια σύσκεψη με συμμετοχή των τριών. Ακολούθησε νέα συνάντηση των Τέμπο και Τζόζε στην Καστανιά με την ηγετική ομάδα του ΕΛΑΣ: Βελουχιώτη, Σαράφη και Τζήμα(6 και 9 Ιουλίου 1943).Εκεί υπογράφτηκε προσύμφωνο, με το οποίο η ελληνική πλευρά αποδεχόταν την ίδρυση του ΒΣ και συμφωνούσε να συνεργαστεί με τα αλβανικά και μακεδονικά αντάρτικα σώματα εναντίον των κατακτητών σε Ήπειρο και Μακεδονία. Όλα αυτά όμως με την προϋπόθεση ότι τη συμφωνία θα την ενέκρινε η ηγεσία του ΚΚΕ.

Στα μέσα Αυγούστου 1943 ξαναήρθε ο Τέμπο στην Ελλάδα και συναντήθηκε με τους Γ.Σιάντο(Α’ Γραμματέα του ΚΚΕ), Κ.Καραγιώργη(Γυφτοδήμο) και Παντελή Καραγκίτση(Ορφέα Βλαχόπουλο). Εκεί υπήρξε διαφωνία ανάμεσα στους Έλληνες και τον Τέμπο για την ίδρυση του ΒΣ. Ίσως η διάλυση της Κομιντέρν πριν λίγο καιρό να συνέβαλε σ’ αυτό. Έχουν διατυπωθεί βέβαια και άλλες απόψεις, όμως αυτή είναι η επικρατέστερη.

Όμως η ηγεσία του ΚΚΕ, εκτός από τη διαφωνία της για την ίδρυση του ΒΣ επικύρωσε όσα είχαν συμφωνηθεί ένα μήνα νωρίτερα μεταξύ Τέμπο – Τζόζε και ηγεσίας του ΕΛΑΣ για την ανάπτυξη στρατιωτικής και πολιτικής συνεργασίας στις παραμεθόριες περιοχές χωρίς το εμπόδιο των συνοριακών περιορισμών του παρελθόντος. Ο Τέμπο ισχυρίζεται ότι ο Σιάντος συμφώνησε προφορικά πως στους Μακεδόνες πρέπει να λέγεται ότι μετά την απελευθέρωση θ’ αποκτήσουν το δικαίωμα της εθνικής απελευθέρωσης και ισότητας. Το ΚΚΕ αρνείται ότι υπήρξε τέτοια προφορική συμφωνία. Καθώς όμως δεν κρατήθηκαν πρακτικά στη συνάντηση, είναι άγνωστο ποια είναι η αλήθεια.

Πάντως το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ ανακοίνωνε με εγκύκλιο προς τις διοικήσεις των μονάδων του σε Ήπειρο και Μακεδονία για τις συμφωνίες και έδινε εντολή για συνεργασία με τα άλλα αντάρτικα τμήματα σε παραμεθόριες περιοχές. Το πρωτότυπο αυτό κείμενο δεν βρέθηκε στα αρχεία του ΕΛΑΣ, αλλά μεταφρασμένο στη συλλογή εγγράφων του αρχείου της «Μακεδονίας» («Archiv Makedonija» των Σκοπίων) με τίτλο «Το ΚΚΕ και το Μακεδονικό ζήτημα».

Οι παραχωρήσεις του ΚΚΕ προς τους Μακεδόνες ήταν καθοριστικής σημασίας για την κατάσταση που διαμορφώθηκε στην ελληνική Μακεδονία το β’ εξάμηνο του 1943. Οι απολογητές του ΚΚΕ προσπάθησαν να υποβαθμίσουν το γεγονός. Στο συλλογικό έργο «Η ιστορία της αντίστασης του ΚΚΕ», αναφέρεται ότι οι βαλκανικές συνεννοήσεις δεν προχώρησαν πέρα από το στάδιο των φιλικών διακηρύξεων για αλληλεγγύη και ενότητα, ενώ ο Α. Τζήμας ισχυρίζεται ότι δόθηκε άδεια στα γιουγκοσλαβικά αντάρτικα τμήματα να καταφεύγουν στο ελληνικό έδαφος όταν θα αναγκάζονταν ,λόγω πολεμικών επιχειρήσεων με τον κατακτητή.

Η ίδρυση του SNOF

Τα πράγματα όμως, ήταν πολύ διαφορετικά. Επακόλουθο των συνομιλιών του Τέμπο με την ηγεσία του ΕΛΑΣ, ήταν η ίδρυση του SNOF. Όπως αναφέραμε, ο Τέμπο πίεζε τα υψηλόβαθμα στελέχη του Κ.Κ.Ε. να κινηθούν ώστε να ενεργοποιηθούν οι «Μακεδόνες» στον αγώνα, εναντίον των κατακτητών. Το ΕΑΜ είχε πρόβλημα, γιατί εκτός από τους σλαβόφωνους που είχαν εκδηλωθεί υπέρ της Βουλγαρίας και είχαν ενταχθεί στο Κομιτάτο, υπήρχαν άλλοι που απέφευγαν να οργανωθούν στο ΕΑΜ ή ήταν εχθρικοί απέναντί του. Πόσοι ήταν όμως οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας;

Τα πλησιέστερα χρονικά προς τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στοιχεία, χρονολογούνται από το 1926. Σύμφωνα με αυτά, από το 1.511.000 κατοίκους της Μακεδονίας, 1.341.000 ήταν Έλληνες, 2.000 Μουσουλμάνοι, 77.000 σλαβόφωνοι Χριστιανοί Ορθόδοξοι και 91.000 διάφοροι (ΕΛΕΝΗ ΣΕΛΛΑ-ΜΑΖΗ, «Διγλωσσία, εθνική ταυτότητα και μειονοτικές γλώσσες», Εκδόσεις Λειμών 2016).

Ήδη από το 1942 ορισμένα σλαβόφωνα στελέχη του Κ.Κ.Ε., όπως οι Τερπόφσκι και Πείος, είχαν αρχίσει να δημιουργούν χωριστές ένοπλες ομάδες σλαβοφώνων. Οι τοπικές οργανώσεις του ΚΚΕ Καστοριάς αντέδρασαν και ακολούθησε επέμβαση του ΕΑΜ. Τότε αποφασίστηκε η ίδρυση ενός ΕΑΜ για τους σλαβόφωνους, που ονομάστηκε SNOF (Slovenomakedonski Narodno Osloboditelen Front) (στα ελληνικά ΣΝΟΦ).

Το SNOF, δεν είχε την αναμενόμενη απήχηση στους ανένταχτους σλαβόφωνους, παρά την αρχική ευμενή στάση τους απέναντί του. Μάλιστα, ήταν πολύ μικρότερη και από την επιρροή του ΕΑΜ στους ίδιους. Ο Βρετανός Λοχαγός Patrick Hutchinson Evans, αξιωματικός σύνδεσμος του ΣΜΑ από τον Οκτώβριο ως τον Μάιο του 1944 στο Βίτσι, γράφει ότι πιθανότερη αιτία για την αλλαγή στάσης των σλαβόφωνων, ήταν η επιστράτευση που επιχείρηση ο ΕΑΜ, στα στρατεύσιμης ηλικίας μέλη του SNOF. Αναφέρει μάλιστα των ξυλοδαρμό δύο σλαβόφωνων νέων από την περιοχή των Πρεσπών, όταν αυτοί αρνήθηκαν να στρατευθούν.

Σταδιακά, οι επισκέψεις των «Μακεδόνων» παρτιζάνων στα σλαβόφωνα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, άρχισαν να πληθαίνουν και παρά τη συμφωνία να τηρούν τη γραμμή του Κ.Κ.Ε., αυτοί έλεγαν στους κατοίκους ότι δεν είναι ούτε Έλληνες, ούτε Βούλγαροι, αλλά «Makedonci», μέλη του «μακεδονικού έθνους» όπως και τα «αδέλφια τους» που ζούσαν στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την κίνηση, έπαιξαν οι Κίρο Γκεοργκίεφσκι (Ντέιαν) και Τσβέτκο Ουζούνοφσκι (Αμπάς), μέλος της Κ.Ε. του Κ.Κ. της Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, που μόλις είχε ιδρυθεί.

Όταν συνθηκολόγησαν οι Ιταλοί, οι σλαβόφωνοι προσκολλήθηκαν στους Γερμανούς, με τη βοήθεια των Βουλγάρων και σχημάτισαν μια νέα πολιτοφυλακή που ονομάστηκε επίσημα «Τάγμα Εθελοντών», αλλά για τους πολλούς, ήταν γνωστή ως «Οχράνα», που είχε το ίδιο όνομα με βουλγαρική προπαγανδιστική οργάνωση («Οχράνα» = «Άμυνα»), που δρούσε τόσο στην ελληνική όσο κα στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία και είχε σχέση με την εθνικιστική και φιλοβουλγαρική πτέρυγα της ΕΜΕΟ. Πρόκειται για την TMORO, αργότερα BMRO, που είχε σαν σκοπό της την αυτονομία της Μακεδονίας και βασικό σύνθημα «Η Μακεδονία στους Μακεδόνες».

Στην ελληνική «Οχράνα», μετείχαν πολλά παλαιά μέλη του Κομιτάτου, γνωστού επίσης ως «βουλγαρομακεδονικό Κομιτάτο», ή Άξονο-Βουλγαρικό-Μακεδονικό-Κομιτάτο», που ιδρύθηκε από Ιταλούς και Βούλγαρους και ήταν ένα σώμα ένοπλων σλαβόφωνων πολιτοφυλάκων με έδρα την Καστοριά.

Ο ΕΛΑΣ, συγκρούστηκε με τα «Τάγματα Εθελοντών», κυρίως στην περιοχή της Καστοριάς, από τον Ιανουάριο ως τον Μάρτιο του 1944, σημειώνοντας πολλές επιτυχίες.

Από την άλλη πλευρά, οι Κομιτατζήδες σε συνεργασία με τους Γερμανούς, όταν τους δινόταν η ευκαιρία ,προέβαιναν σε σκληρά αντίποινα, όπως στην περίπτωση του χωριού Κλεισούρα, στον δρόμο Καστοριάς-Λέχοβου-Αμυνταίου.

Σε μια ενέδρα που έστησαν στις 4 Απριλίου 1944 αντάρτες του ΕΛΑΣ, υπό την ηγεσία του Α. Ρόσιο (Υψηλάντη), σκότωσαν 8 Γερμανούς και μερικούς κομιτατζήδες. Την επόμενη ημέρα, Γερμανοί και σλαβόφωνοι, επέδραμαν στην Κλεισούρα, έκαψαν 200 σπίτια και δολοφόνησαν όσους κατοίκους δεν μπόρεσαν να ξεφύγουν. Οι νεκροί ήταν 233, σύμφωνα με άλλη εκδοχή 277 και οι τραυματίες 30.

Όπως αναφέραμε, το ΚΚΕ ίδρυσε το ΣΝΟΦ, με σκοπό την προσέλκυση των Βουλγαρόφιλων σλαβόφωνων που απέφευγαν να ενταχθούν στον ΕΑΜ και πίστευε ότι θα είχε τον απόλυτο έλεγχο της οργάνωσης. Όμως κάτι τέτοιο δεν έγινε. Από τις αρχές του 1944, στελέχη του SNOF άρχισαν να διατυπώνουν την άποψη ότι μετά την απελευθέρωση, η Ελλάδα θα έπρεπε να γίνει ομοσπονδιακό κράτος όπως η Γιουγκοσλαβία. Την «Ελληνική Ομοσπονδία», θα την αποτελούσαν η «Λαϊκή Δημοκρατία της Ελλάδας» και η «Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας του Αιγαίου».

Η ηγεσία του ΚΚΕ, αντέδρασε αμήχανα καθώς βρισκόταν σε σύγχυση. Σχετικά είναι όσα γράφουν οι Γρηγόρης Φαράκος, Άγγελος Αγγελόπουλος, διαπρεπής οικονομολόγος και Υπουργός Οικονομικών της «κυβέρνησης του βουνού» και Λευτέρης Μαυροειδής, δημοσιογράφος και συγγραφέας, μέλος του ΚΚΕ από το 1935 και διευθυντής του πρακτορείου HELLAS PRESS στη Σόφια κατά τον εμφύλιο πόλεμο.

Τον Σεπτέμβριο του 1944, με απόφαση του Μακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ, ιδρύθηκε στην περιοχή της Καστοριάς το «Σλαβομακεδονικό Τάγμα», το οποίο προσκολλήθηκε στο «Απόσπασμα Βίτσι» του 28ου Συντάγματος της 9ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Σημαντικό ρόλο για την ίδρυσή του, έπαιξε ο πολιτικός επίτροπος της 9ης Μεραρχίας Ρένος Μιχαλέας, ο οποίος αν και καταγόταν από τη νότια Ελλάδα ευνοούσε τις επιδιώξεις των αυτονομιστών.

Το «Σλαβομακεδονικό Τάγμα», επίσημα II/28 Τάγμα, έφτασε τον Σεπτέμβρη του 1944 να έχει δύναμη 800 ανδρών. Τυχοδιώκτες σλαβόφωνοι, Κομιτατζήδες και Οχρανίτες, ήταν οι περισσότεροι απ’ αυτούς. Αρχηγός του ήταν ο Κοσμάς Σπανός, που σύντομα παραμερίστηκε από τον Ηλία Δημάκη, γνωστό με το ψευδώνυμο «Γκότσης». Αυτός, με πολιτικό σύμβολο τον Κεραμιτζίεφ, προσπάθησαν να αμφισβητήσουν τον έλεγχο του ΕΛΑΣ στη ΒΔ Μακεδονία.

Η αποκάλυψη των σχεδίων τους, είχε σαν αποτέλεσμα την αντίδραση της ηγεσίας του ΚΚΕ, που έδωσε εντολή στο 28ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, να εξοντώσει το «Τάγμα Γκότση».

Αυτός όμως πληροφορήθηκε έγκαιρα το σχέδιο αυτό και κατέφυγε στη Γιουγκοσλαβία. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα, τη φύλαξη των συνόρων ανέλαβε, ως τη διάλυσή του ο ΕΛΑΣ, που όπως προκύπτει, δεν επέτρεπε καμία κίνηση αυτονομιστών προς τη χώρα μας.

Πάντως, το 1949, ο τότε στρατιωτικός διοικητής των Σκοπίων Πέτρο Τσάικοφ, αποκάλυψε ότι είχε οργανωθεί ενιαίο σχέδιο για τη «βίαιη προσάρτηση τόσο της Μακεδονίας του Αιγαίου όσο και της Μακεδονίας του Πιρίν». Αυτό δεν έγινε όπως γράφει ο Γ. Φαράκος, μετά από διαταγή του Σοβιετικού στρατηγού Μπιργιούζοφ.

Ο εμφύλιος πόλεμος και ο NOF

Μετά την καταστολή του εαμικού κινήματος των Δεκέμβριο του 1944, το κλίμα για τους σλαβόφωνους της Μακεδονίας, άρχισε να γίνεται πολύ βαρύ.

Ορισμένοι κατηγορήθηκαν και για έσχατη προδοσία, χωρίς όμως να έχουν διαπράξει τίποτα επιλήψιμο. Πλήρωσαν τα λάθη όσων είχαν εκδηλωθεί ως Βούλγαροι και προέβησαν σε εγκληματικές ενέργειες. Έτσι, περίπου 25.000 σλαβόφωνοι, έφυγαν για τη Γιουγκοσλαβία. Εκεί ίδρυσαν νέα οργάνωση, το NOF (Narodno Osloboditelen Front), στα ελληνικά ΝΟΦ, με σκοπό την απελευθέρωση της «Μακεδονίας του Αιγαίου». Το ΝΟΦ, δεν ενέκρινε τη Συμφωνία της Βάρκιζας και τη διακοπή του ένοπλου αγώνα, ενώ άρχισε τις δολιοφθορές εναντίον των ανδρών της Εθνοφυλακής, που είχε προωθήσει η Ελλάδα στα σύνορα.

Μετά τη συμφωνία των Κ.Κ. Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας στις 16/10/1946, άνδρες του ΝΟΦ επανήλθαν στην Ελλάδα και τις τάξεις του ΚΚΕ. Το ΚΚΕ προσπαθούσε να διατηρήσει τον έλεγχο του ΝΟΦ, αλλά λόγω της ανάγκης για στρατολόγηση όσο το δυνατόν περισσότερων ανδρών, δεν μπορούσε ν’ ανακόψει την αλυτρωτική και προπαγανδιστική δραστηριότητα που ασκούσαν τα φιλογιουγκοσλαβικά στοιχεία του NOF.

Πόσοι όμως ήταν οι Σλαβομακεδόνες που υπηρέτησαν στον ΔΣΕ ;Ο σλαβόφωνος Συνταγματάρχης Παντελής Βαϊνάς, κάνει λόγο για 11.000-14.000. Για 11.000, κάνει μνεία και ο Κ. Βακαλόπουλος, ενώ ο Μ. Βαφειάδης, γράφει ότι οι σλαβόφωνοι του ΔΣΕ ήταν 4.000-5.000. Μετά την αποπομπή του Βαφειάδη και την ανάληψη της ευθύνης του πολέμου από τον Γ.Γ. του Κ.Κ.Ε. Νίκο Ζαχαριάδη, η 5η ολομέλεια του κόμματος (30-31 Ιανουαρίου 1949 στην Αλβανία) στην οποία παρευρισκόταν και ο εκπρόσωπος του ΚΚ της ΕΣΣΔ Πετρόφ, πήρε την απόφαση «ο σλαβομακεδονικός λαός να βρει την πλήρη εθνική του αποκατάσταση έτσι όπως τη θέλει ο ίδιος προσφέροντας σήμερα το αίμα του για να την αποκτήσει». Το ΚΚΕ δηλαδή, αναγνώριζε το δικαίωμα των «Μακεδόνων» για εθνική αποκατάσταση και αυτοδιάθεση». Από πολλούς αυτή η απόφαση χαρακτηρίστηκε ως «μνημείο εθνικής προδοσίας». Αμέσως μετά, το Κεντρικό Συμβούλιο του ΝΟΦ, ανακοίνωσε ότι στο Συνέδριό του τον Μάρτιο του 1949, θα επισημοποιούσε τη νέα γραμμή στο «Μακεδονικό», δηλαδή τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους.

Η απόφαση αυτή του Κ.Κ.Ε., προκάλεσε αντιδράσεις, αλλά και σύγχυση και είναι άγνωστο τι ώθησε τον Ζαχαριάδη να οδηγηθεί σ’ αυτή την απαράδεκτη και προδοτική θέση.

Στην 6η ολομέλεια του ΚΚΕ, μετά τη λήξη του πολέμου η αυτοδιάθεση των Σλαβομακεδόνων, μετατράπηκε σε «ισοτιμία».

Μετά τη ρήξη Στάλιν-Τίτο (1948), το ΚΚΕ προσπάθησε να μετατρέψει το ΝΟΦ σε όργανο κατά του Τίτο. Αυτό όμως οδήγησε σε σχίσμα στις τάξεις του ΝΟΦ.

Μετά τη λήξη του εμφυλίου, περίπου 35.000 Σλαβομακεδόνες έφυγαν από τους νομούς Καστοριάς, Φλώρινας και Πέλλας για τη Γιουγκοσλαβία. Ως το 1961, το ελληνικό κράτος αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια από 22.000 φυγάδες.

Στην απογραφή της 7/4/1951, στη Μακεδονία ζούσαν 35.894 Σλαβόφωνοι και σε όλη την Ελλάδα 41.167. Από αυτούς, σύμφωνα με την ίδια απογραφή, μόνο οι 10.346 είχαν τη σλαβική γλώσσα ως «συνήθως ομιλουμένη».

Τα περισσότερα στοιχεία του άρθρου, προέρχονται από το βιβλίο του Γεώργιου Ν. Νικολούδη «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΛΑΒΟΦΩΝΟΙ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», εκδόσεις ΗΡΟΔΟΤΟΣ, 2002.