Στέλιος Φενέκος

Τα μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης έχουν παραδοσιακά συζητηθεί σε σχέση με τους πολέμους, την εθνική ασφάλεια και την διατήρηση της ειρήνης και είναι πλέον συναφή με την πολιτική και τη διπλωματική.

Τα ΜΟΕ προέκυψαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου , με ανοικτές γραμμές επικοινωνίας, μεταξύ πολιτικών, διπλωματικών και στρατιωτικών λειτουργών των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ. Επίσης εφαρμόσθηκαν μετά την σύγκρουση του 1971 μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν (ανοικτές τηλεφωνικές γραμμές επικοινωνίας, συμφωνία για την προηγούμενη κοινοποίηση των στρατιωτικών ασκήσεων και συναίνεση για μη επίθεση στις πυρηνικές εγκαταστάσεις). Αποφασίσθηκαν επίσης στη διάσκεψη του Ελσίνκι του 1975 για την ασφάλεια και τη συνεργασία στην Ευρώπη .

Πέρα από την πολιτική, διπλωματική και στρατιωτική χρήση, τα ΜΟΕ μπορούν να έχουν εφαρμογή και σε άλλα πεδία όπως π.χ. στον κυβερνοχώρο και στις εμπορικές σχέσεις (ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου εισήγαγε ΜΟΕ ως απάντηση στις διαμαρτυρίες του Σιάτλ το 1999).
20 ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΕΜΠΙΣΤΟΣΥΝΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ

Πολλές προσπάθειες έγιναν όλα αυτά τα χρόνια για την βελτίωση της αλληλοκατανόησης μεταξύ Ελλάδος – Τουρκίας, με ΜΟΕ, με μνημόνια, πρωτόκολλα συνεργασίας και κοινές διακηρύξεις, όσο και με άλλους κάπως ιδιόμορφους και προσωποπαγείς τρόπους επικοινωνίας.

Κάποιοι πρωθυπουργοί και υπουργοί προσπάθησαν να μειώσουν το εύρος των διακυμάνσεων στις μεταξύ μας σχέσεις με χορούς, τραγούδια και κουμπαριές, άλλοι με κατευνασμό και άλλοι ακόμη χειρότερα, με την ανοχή και την υποβάθμιση των γεγονότων, αδιαφορώντας για την πραγματική τους σημασία, τους συμβολισμούς και τους κινδύνους που έκρυβαν. Όλοι τους όμως σύντομα προσγειώθηκαν απότομα, όταν διαπίστωσαν ότι τίποτε δεν άλλαζε σημαντικά στην βασική αυτή μορφή των Ελληνοτουρκικών θεμάτων, αντιθέτως καταλήξαμε σήμερα σε μία από τις πλέον δυσμενείς περιόδους των Ελληνοτουρκικών σχέσεων.

ΑΦΟΡΟΥΝ ΖΗΤΗΜΑΤΑ “ΧΑΜΗΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ”
Παρ’ όλα τα αδιέξοδα στις σχέσεις μας με την Τουρκία, έγιναν προσπάθειες με πιο ορθόδοξους τρόπους, όπως η ανάπτυξη της διμερούς συνεργασίας σε τομείς «χαμηλής πολιτικής», στο εμπόριο, στο τουρισμό, πολιτισμό, αθλητισμό, στις κοινωνικές δράσεις και δράσεις αλληλεγγύης κλπ.

Γιατί τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ) δεν αφορούν ζητήματα «Υψηλής Πολιτικής» αλλά αποκλειστικά ζητήματα «Χαμηλής Πολιτικής».

Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ένας μηχανισμός προώθησης και διάρθρωσης της συνεργασίας σε τομείς «χαμηλής πολιτικής», το Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας (High Level Cooperation Council - 14/5/2010 στην Ελλάδα). Συμμετέχουν οι δύο Πρωθυπουργοί, οι ΥΠΕΞ (ως συντονιστές) και οι αρμόδιοι υπουργοί και εκπρόσωποι των τομέων χαμηλής πολιτικής. Έγιναν μέχρι σήμερα τέσσερις συναντήσεις.

Συνολικά όμως από το 1999 μέχρι και σήμερα, έχουν γίνει τα παρακάτω:
• Πολλές Διερευνητικές Επαφές – Ομάδες Εργασίας: για την διαδικασία προσέγγισης και υποστήριξης της ευρωπαϊκής προοπτικής της Τουρκίας - Πρωτόκολλα περί τακτικών διαβουλεύσεων μεταξύ των ΥΠΕΞ.

• Κοινές Διακηρύξεις: για παράνομη μετανάστευση, Άσυλο, Οργανωμένο Έγκλημα, για τα Ναρκωτικά, τα διαβατήρια, τις μεθοριακές διαβάσεις και για την προώθηση της οικονομικής και επιχειρηματικής συνεργασίας.

• Μνημόνια Κατανόησης και Συνεργασίας: μεταξύ Υπουργείων, Υπηρεσιών, επενδυτικών φορέων, Οργανισμών, Σιδηροδρομικών, Μεταφορών και Ακτοπλοΐας, Ταχυδρομείων, της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών και της Ένωσης Τουρκικών Τραπεζών (Banks Association of Turkey), του Πρακτορείου Anadolu και των Αθηναϊκού Π.Ε. και Μακεδονικού Π.Ε. καθώς και Συνεργασίας ΕΡΤ-TRT.
ΤΥΠΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΜΟΕ

Η πλέον κοινή κατηγοριοποίηση των μέτρων (που έγινε από το “Henry L. Stimson” Center, Washington D.C.), προσδιορίζει τρία έως τέσσερα βασικά είδη μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης:
Μέτρα για Επικοινωνία: έχουν σκοπό την εγκαθίδρυση ενός διαρκούς μηχανισμού επικοινωνίας ώστε να προλαμβάνονται κρίσεις και να μην δημιουργούνται ανεπιθύμητες εντάσεις. Αφορούν μέτρα για επικοινωνία με τηλεφωνικές κυρίως γραμμές (σε πρωθυπουργικό επίπεδο, υπουργικό, στρατιωτικό ακόμη και μεταξύ χαμηλότερων κρατικών παραγόντων σε περιφερειακό επίπεδο).
Μέτρα για Περιορισμό Δράσεων: Έχουν σκοπό τον περιορισμό της προβολής στρατιωτικής ισχύος σε συγκεκριμένους τομείς και χρονικές περιόδους.

Μέτρα για Διαφάνεια / Επαλήθευση: Έχουν σκοπό την ανταλλαγή πληροφοριών και την δυνατότητα επιβεβαίωσής τους από κάθε χώρα για ενέργειες της άλλης που θα ήταν δυνατόν να προκαλέσουν ανασφάλεια είτε να εκληφθούν κακόπιστα από την άλλη. Στους τομείς της διπλωματίας, η επαλήθευση επιτυγχάνεται μέσω γραπτών συμφωνιών, ανεξάρτητων παρατηρήσεων, επιθεωρήσεων και συνθηκών.
ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΜΟΕ ΕΛΛΑΔΟΣ - ΤΟΥΡΚΙΑΣ

Έχοντας συμμετάσχει πολλές φορές ως επικεφαλής και μέλος επιτροπών σε στρατιωτικό επίπεδο για την διαπραγμάτευση "Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης" (ΜΟΕ), μπορώ να πω με μεγάλη βεβαιότητα τα παρακάτω:

Τα ΜΟΕ που έχουν συζητηθεί μέχρι σήμερα μεταξύ Ελλάδος Τουρκίας, έχουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πέραν της πιο πάνω ορθόδοξης κατηγοριοποίησης. Στην πράξη δε μετά από τόσα χρόνια, ελάχιστα έγιναν αποδεκτά, πολλά απορρίφθηκαν και τα περισσότερα αποδυναμώθηκαν κατά την εφαρμογή τους. Γι αυτό θα έκανα μία άλλη κατηγοριοποίηση από την προηγούμενη ορθόδοξη, αφού παρουσιαζουν κάποιες διαφοροποιήσεις στον χαρακτήρα τους:

ΘΕΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ - ΜΕΤΡΑ ΚΑΛΗΣ ΘΕΛΗΣΗΣ : Να κάνεις θετικές ενέργειες καλής θέλησης που να δομούν, να βελτιώνουν την εμπιστοσύνη. Π.χ. επισκέψεις, συνομιλίες, συνεργασία σε διεθνείς αποστολές και ασκήσεις, συμφωνίες για αποφυγή πτήσεων και ασκήσεων στην περίοδο εθνικών και μεγάλων θρησκευτικών εορτών κλπ.

ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Να μην κάνεις ενέργειες που θα μπορούσαν να προκαλέσουν, να παρερμηνευθούν είτε να δημιουργήσουν ανασφάλεια στον άλλο για τις προθέσεις σου και να βλάψουν την εμπιστοσύνη.

ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Διαδικασίες επικοινωνίας, ενημέρωσης και συνεννόησης για την διευθέτηση τυχαίων και απρόβλεπτων γεγονότων, διαδικαστικών προβλημάτων κλπ.
ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ: Συμφωνίες για ανταλλαγή επισκέψεων σχολών και αποστολών, για εκπαιδευτικά σεμινάρια και αθλητικούς αγώνες και για άλλες εκδηλώσεις εθιμοτυπικού χαρακτήρα.
Ο λόγος που απέτυχαν εν πολλοίς και αποτυγχάνουν τα μεταξύ μας ΜΟΕ, είναι ότι κυρίως τα μέτρα ΑΡΝΗΤΙΚΟΥ χαρακτήρα, δημιουργούν πεδίο διεκδικήσεων από κάθε πλευρά όπως π.χ.:
Να μην κάνουμε υποθαλάσσιες έρευνες στο Αιγαίο για υδρογονάνθρακες και οι δύο πλευρές, γεγονός που είναι ετεροβαρές και οπωσδήποτε εις βάρος μας.
Να μην πετάνε τα πολεμικά αεροσκάφη και να μειωθούν οι περιπολίες πλοίων πέραν του 25ου μεσημβρινού, επίσης εις βάρος μας.

Να μην προσεγγίζουν τα τουρκικά και τα Ελληνικά πολεμικά πλοία τις προσβάσεις κόλπων (όπως π.χ. ο Σαρωνικός, ο Θερμαϊκός, ο κόλπος Σμύρνης και Ξηρού κλπ), που κι αυτό αποβαίνει εις βάρος μας αφού μειώνει την παρουσία μας στον φυσικό μας χώρο στα νησιά.
Να μην κλείνουμε με NAVTEX μεγάλες και επί μακρόν περιοχές.

Όμως και τα μέτρα ΘΕΤΙΚΟΥ χαρακτήρα που κατά καιρούς επιδιώκουν, λειτουργούν ως πεδίο διεκδικήσεων εις βάρος μας (με το πρόσχημα της καλής θέλησης), όπως π.χ.:
Να συνομιλούμε για όλα τα ζητήματα που βάζει στην ατζέντα των διεκδικήσεων η Τουρκία.

Να αλλάξουμε τα βιβλία της ιστορίας.

Να αποδεχθούμε να πετάνε χωρίς υποβολή από τα Τουρκικά αεροσκάφη σχεδίου πτήσεως εντός του FIR Αθηνών, με μόνη ενημέρωση την Νατοϊκή γενική ενημέρωση πτήσεων.
Να αποδεχθούμε να πετάνε τα αεροσκάφη άοπλα (ενώ αυτοί παραβιάζουν τον εναέριο χώρο), κλπ.

Τα πλέον ανώδυνα ( και αυτά όμως εάν δεν σχεδιασθούν και αξιολογηθούν σωστά και δεν τηρηθούν με συνέπεια, μπορεί να δημιουργήσουν ανασφάλεια), είναι τα ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΑ μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης, και τα ΕΘΙΜΟΤΥΠΙΚΑ όπως π.χ.
Το κόκκινο τηλέφωνο με δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των δύο πρωθυπουργών.
Η δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας των δύο αρχηγών των Ε.Δ.

Η επικοινωνία μεταξύ συγκεκριμένων επιτελείων για διευκρινίσεις και αποφυγή παρανοήσεων και παρερμηνειών και για την διευθέτηση συνοριακών ζητημάτων.
Ανταλλαγή επισκέψεων σχολών και αποστολών, για εκπαιδευτικά σεμινάρια και αθλητικούς αγώνες και κάποιες εκδηλώσεις εθιμοτυπικού χαρακτήρα (ακόμη και αυτές θέλουν προσοχή).

Προσπάθειες δημιουργίας, επιβεβαίωσης αλλά και ελέγχου του βαθμού εφαρμογής των ΜΟΕ έχουν γίνει πολλές σε διμερές επίπεδο, αλλά και με την αδύναμη διαμεσολάβηση του ΝΑΤΟ επίσης. Δεν έχει αξιολογηθεί όμως ποτέ αντικειμενικά η αποτελεσματικότητα των μέτρων αυτών, γι αυτό και συνεχίζουν να προβάλλονται σε κάθε συνάντηση ως σημαντικά για την βελτίωση των διμερών σχέσεων και ως βήματα προόδου, παρά την αποτυχία τους μέχρι τώρα να οικοδομήσουν έστω και στοιχειώδη εμπιστοσύνη μεταξύ των δύο χωρών.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ : “ΜΕΤΡΑ ΑΡΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΧΥΠΟΨΙΑΣ”
1.Τα ΘΕΤΙΚΑ μέτρα καθώς και ο ΟΔΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ που εξαγγέλθηκαν στην τελευταία συνάντηση των δύο ηγετών, αλλά και ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ που εξετάζεται τελευταία, είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσουν σε άνοιγμα της ατζέντας και διεύρυνση των διεκδικήσεων από την Τουρκία, ιδιαίτερα την σημερινή εποχή των έντονων και παράλογων διεκδικήσεων της σε πολλά πεδία, με το επιχείρημα του ίσου μοιράσματος και το πρόσχημα της καλής θέλησης όπως προαναφέραμε.

2.Για όλους τους παραπάνω λόγους πρότεινα όπως στρέψουμε την προσπάθεια μας κυρίως στα διαδικαστικά Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας, σαν το πρώτο βήμα αποδυνάμωσης της κυριαρχίας των τυχαίων ή μη, ήσσονος σημασίας γεγονότων στις σχέσεις των δύο λαών.

3.Αυτά τα πρακτικά μέτρα αναφέρονται στην εγκαθίδρυση συγκεκριμένων, καλύτερα σχεδιασμένων και πιο αποτελεσματικών προβλέψεων μέτρων ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΟΥ (ΜΟΝΟ) χαρακτήρα.

4.Τα προτεινόμενα αυτά “Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας”, μπορούν να ενταχθούν στα “Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης “ (αν και δεν είναι ΜΟΕ αυτά καθ’ αυτά). Είναι το θεμέλιο για να προχωρήσουμε με διαφορετικό τρόπο και με περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από ότι στο παρελθόν.
ΚΑΤΑΛΗΓΟΝΤΑΣ

Σήμερα ξανανοίγουμε την συζήτηση για νέα ΜΟΕ, την στιγμή που η Τουρκία διευρύνει συνεχώς και με επιθετικό τρόπο τις διεκδικήσεις της σε πολλά μέτωπα και σε όλα τα επίπεδα.
Πρέπει να είμαστε ρεαλιστές και να αντιληφθούμε αυτήν την πραγματικότητα, γιατί καθίσταται αναγκαίο σήμερα περισσότερο από ποτέ, να ξεχωρίσουμε τα μέτρα που έχουν ήδη δοκιμασθεί, έχουν αξιολογηθεί και πραγματικά βελτιώνουν τις διμερείς σχέσεις των δύο χωρών, έναντι αυτών που είναι προσχηματικά και τελικά παρελκυστικά εις βάρος μας.
Η συνεχής διεύρυνση της ατζέντας των ΜΟΕ χωρίς αυτήν την προϋπόθεση, δεν βοηθάει στην βελτίωση των σχέσεων, αλλά αντιθέτως η διαφαινόμενη αποτυχία τους αυξάνει το έλλειμμα εμπιστοσύνης στις σχέσεις των δύο χωρών.

Από το σύνολο των ΜΟΕ που εξετάσθηκαν μέχρι σήμερα, εκείνα που έχουν αποδειχθεί περισσότερο εφικτά και αποτελεσματικά είναι όσα έχουν διαδικαστικό χαρακτήρα και τα οποία έχουν χαρακτήρα κυρίως ως “Μέτρα Άρσης της Καχυποψίας” (ο όρος ΜΟΕ υπονοεί κάτι πολύ ευρύτερο).

Σκοπός τους θα πρέπει να είναι να βελτιώσουν την σταθερότητα στις διακυμάνσεις των Ελληνοτουρκικών σχέσεων, με μοναδικό στόχο να μην επιτρέψουμε να κυριαρχήσουν τυχαία και μη, ήσσονος σημασίας γεγονότα, στο ήδη επισφαλές περιβάλλον μας.