Κωνσταντίνος Αδαμίδης

Με την επαλήθευση να έχει ανασταλεί από το 2023 και χωρίς συγκροτημένη διαδικασία διαπραγμάτευσης μιας διάδοχης συμφωνίας, το διεθνές σύστημα κινείται προς μια περίοδο αυξημένης αβεβαιότητας.

Για πρώτη φορά από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι δύο κύριες πυρηνικές υπερδυνάμεις θα επιχειρούν χωρίς δεσμευτικά όρια, χωρίς επιτόπιες επιθεωρήσεις και χωρίς σταθερούς θεσμικούς διαύλους επικοινωνίας.

Όπως προειδοποίησε ο William J. Perry, πρώην Υπουργός Άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών και ένας από τους πλέον επιδραστικούς αναλυτές της πυρηνικής στρατηγικής, ο κόσμος ενδέχεται να εισέρχεται σε μια «δεύτερη πυρηνική εποχή», λιγότερο προβλέψιμη και δυνητικά πιο επικίνδυνη.

Η New START δεν αποτελεί ένα μεμονωμένο κείμενο, αλλά την καταληκτική ψηφίδα μιας αρχιτεκτονικής που οικοδομήθηκε σταδιακά από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Οι βασικές συνθήκες ελέγχου πυρηνικών εξοπλισμών που συγκρότησαν αυτή την αρχιτεκτονική επιτέλεσαν διαφορετικούς αλλά αλληλοσυμπληρούμενους ρόλους.

Οι Strategic Arms Limitation Talks I & II (SALT I και SALT II) περιόρισαν την ανάπτυξη στρατηγικών πυραυλικών φορέων, θέτοντας για πρώτη φορά ανώτατα όρια σε διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους (ICBMs) και βαλλιστικούς πυραύλους που εκτοξεύονται από υποβρύχια (SLBMs).

Η Anti-Ballistic Missile Treaty (ABM, 1972) περιόρισε δραστικά τα συστήματα αντιβαλλιστικής άμυνας, διατηρώντας τη λογική της στρατηγικής σταθερότητας μέσω της διασφάλισης ότι καμία πλευρά δεν θα μπορούσε να εξουδετερώσει την ικανότητα δεύτερου πλήγματος της άλλης.

Η Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty (INF, 1987) κατήργησε πλήρως τους πυραύλους μέσου βεληνεκούς από την Ευρώπη και εισήγαγε εκτεταμένες, πρωτοφανείς επιτόπιες επιθεωρήσεις.

Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η Treaty on Open Skies (1992) ενίσχυσε τη διαφάνεια μέσω αμοιβαίων πτήσεων επιτήρησης.
Τέλος, η New Strategic Arms Reduction Treaty (New START, 2010) επέβαλε όρια στις αναπτυγμένες στρατηγικές πυρηνικές κεφαλές και δημιούργησε έναν λεπτομερή μηχανισμό επαλήθευσης που παρείχε κρίσιμη προβλεψιμότητα, μέχρι την πρόσφατη αναστολή λειτουργίας της.

Η αποσύνθεση αυτής της αρχιτεκτονικής υπήρξε σταδιακή αλλά σταθερή. Η αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Συνθήκη ABM το 2002 αποτέλεσε κρίσιμο σημείο καμπής. Η κατάρρευση της INF το 2019, έπειτα από αμοιβαίες κατηγορίες παραβίασης, αποδυνάμωσε περαιτέρω τη στρατηγική σταθερότητα στην Ευρώπη.

Η διαδοχική αποχώρηση ΗΠΑ και Ρωσίας από την Open Skies το 2020–2021 αφαίρεσε ένα ακόμη μέσο διαφάνειας και διαχείρισης κρίσεων. Έως το 2023, η New START ήταν ο τελευταίος μηχανισμός που εξασφάλιζε κάποια μορφή προβλεψιμότητας, αλλά η αναστολή της επαλήθευσης ήρε και αυτό το εναπομείναν επίπεδο σταθερότητας.

Η απουσία αυτής της δομής έχει σημαντικές συνέπειες. Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, ακόμη και στις πιο κρίσιμες στιγμές - όπως η κρίση του Βερολίνου και η άσκηση Able Archer του 1983 - οι δύο πλευρές διέθεταν λειτουργικούς διαύλους επικοινωνίας και κοινές διαδικασίες που περιόριζαν τον κίνδυνο εσφαλμένου υπολογισμού (miscalculation).

Σήμερα, αυτά τα εργαλεία είτε έχουν αποδυναμωθεί είτε έχουν εξαφανιστεί. Η εύθραυστη αυτή πραγματικότητα έγινε εμφανής το πρωί της 14ης Μαρτίου 2023, όταν ένα ρωσικό μαχητικό Su-27 αναχαίτισε και προσέκρουσε σε αμερικανικό MQ-9 Reaper πάνω από τη Μαύρη Θάλασσα, προκαλώντας την απώλειά του.

Το επεισόδιο αποτέλεσε το πρώτο άμεσο επιχειρησιακό συμβάν επαφής μεταξύ των αεροπορικών δυνάμεων των ΗΠΑ και της Ρωσίας μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και υπογράμμισε πόσο εύκολα ένα τακτικό γεγονός μπορεί να αποκτήσει στρατηγικό βάρος όταν απουσιάζουν θεσμικοί μηχανισμοί αποκλιμάκωσης.

Πέρα από τη διάλυση των θεσμικών πλαισίων, η σημερινή κρίση αποτυπώνει μια βαθύτερη μετατόπιση στις στρατηγικές αντιλήψεις. Στις ΗΠΑ, η αναπροσαρμογή της στρατηγικής προσοχής προς την Κίνα έχει υποβαθμίσει το ενδιαφέρον για το διμερές πλαίσιο ελέγχου εξοπλισμών.

Η ΝΑΤΟϊκή διεύρυνση, η συμβατική υπεροχή και η ανάπτυξη προηγμένων συστημάτων αντιβαλλιστικής άμυνας καθώς και συστημάτων πλήγματος μεγάλου βεληνεκούς εκλαμβάνονται στην Ουάσιγκτον ως αναγκαία εργαλεία ενίσχυσης της αποτροπής, ενώ η Ρωσία τείνει να θεωρείται παράγοντας αστάθειας, χωρίς όμως να αποδίδεται σε αυτήν η ικανότητα θεμελιώδους ανατροπής της διεθνούς τάξης.

Στη Ρωσία, οι ίδιες εξελίξεις εκλαμβάνονται ως απειλή κατά της στρατηγικής ισορροπίας και της επιβίωσης του κράτους. Το ρωσικό πυρηνικό δόγμα -ιδίως στις εκδόσεις του 2014 και του 2020- είχε ήδη ενσωματώσει μια εκτεταμένη προσέγγιση στη χρήση μη στρατηγικών πυρηνικών όπλων υπό συνθήκες που θεωρούνται υπαρξιακές.

Ωστόσο, η κρισιμότερη εξέλιξη ήρθε με την αναθεώρηση της κρατικής πολιτικής πυρηνικής αποτροπής τον Νοέμβριο του 2024, η οποία διεύρυνε σημαντικά τα κριτήρια χρήσης πυρηνικών όπλων.

Η νέα πολιτική επιτρέπει πλέον χρήση πυρηνικών όχι μόνο σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης, αλλά και κατόπιν συμβατικών επιθέσεων μεγάλης κλίμακας που απειλούν την κυριαρχία ή την εδαφική ακεραιότητα της Ρωσικής Ομοσπονδίας ή των συμμάχων της.

Επιπλέον, περιλαμβάνει ως δυνητικούς παράγοντες πυρηνικής αντίδρασης τα «αεροδιαστημικά επιθετικά μέσα», έννοια που καλύπτει υπερηχητικά όπλα, πυραυλικά συστήματα προηγμένης τεχνολογίας και drones μακρού βεληνεκούς. Η αμφισημία αυτών των όρων επιβαρύνει ακόμη περισσότερο το στρατηγικό περιβάλλον, διευρύνοντας τη γκρίζα ζώνη εντός της οποίας μπορεί να ερμηνευθεί μια επίθεση ως απειλή υπαρξιακού χαρακτήρα.

Το Τριπολικό Πυρηνικό Σύστημα: Από το Διπολικό Παρελθόν στην Πολυπλοκότητα Τριών Πυρηνικών Παικτών

Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις του Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) για το 2025, το παγκόσμιο πυρηνικό οπλοστάσιο ανέρχεται περίπου στις 12.241 πυρηνικές κεφαλές. Από αυτές, περίπου 9.614 βρίσκονται σε στρατιωτικά αποθέματα (δηλαδή δυνητικά χρησιμοποιήσιμες), ενώ οι υπόλοιπες είναι «αφυπηρετημένες» και αναμένουν αποσυναρμολόγηση. Επιπλέον, περίπου 3.900 κεφαλές είναι ήδη αναπτυγμένες σε επιχειρησιακά συστήματα.

Οι αριθμοί αυτοί παραμένουν κατ’ ανάγκην εκτιμήσεις, καθώς καμία πυρηνική δύναμη (πλην των Ηνωμένων Πολιτειών) δεν δημοσιοποιεί πλήρη, επαληθεύσιμα στοιχεία για το σύνολο του οπλοστασίου της. Οι βάσεις δεδομένων του SIPRI και της Federation of American Scientists (FAS) βασίζονται σε συνδυασμό ανοικτών πηγών, ιστορικών δεδομένων παραγωγής και αποσυναρμολόγησης, δορυφορικών εικόνων και τεχνικών αναλυτικής εκτίμησης.

Ως αποτέλεσμα, υπάρχει πάντοτε ένα περιθώριο αβεβαιότητας, ιδίως για χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία, το Πακιστάν και η Βόρεια Κορέα, όπου η διαφάνεια είναι περιορισμένη και οι εκτιμήσεις διαφέρουν μεταξύ “total inventory” και “military stockpile”. Παρά τις αποκλίσεις αυτές, η σύγκλιση των εκτιμήσεων SIPRI και FAS παρέχει έναν αξιόπιστο δείκτη της συνολικής τάσης ενίσχυσης των πυρηνικών οπλοστασίων την τελευταία δεκαετία.

Οι εκτιμήσεις της Federation of American Scientists (FAS, 2025) για τα συνολικά εθνικά αποθέματα - τα οποία περιλαμβάνουν και τις «αφυπηρετημένες» αλλά μη αποσυναρμολογημένες κεφαλές - δείχνουν ότι η Ρωσία διαθέτει περίπου 5.459 κεφαλές συνολικά, εκ των οποίων 1.718 αναπτυγμένες, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν περίπου 5.177 συνολικά, εκ των οποίων 1.770 αναπτυγμένες.
Οι δύο χώρες εξακολουθούν να κατέχουν σχεδόν το 90% του παγκόσμιου πυρηνικού αποθέματος, γεγονός που υπογραμμίζει ότι, παρά την άνοδο της Κίνας, η πυρηνική ισορροπία παραμένει θεμελιωδώς διαμορφωμένη από τη δυναμική Ουάσιγκτον–Μόσχας.
Η Κίνα έχει αυξήσει το οπλοστάσιό της σε περίπου 600 κεφαλές, ακολουθώντας έναν επιταχυνόμενο ρυθμό αύξησης, που σύμφωνα με εκτιμήσεις του αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας, θα μπορούσε να την οδηγήσει σε επίπεδα άνω των 1.000 κεφαλών έως το 2030.

Οι υπόλοιπες πυρηνικές δυνάμεις διατηρούν μικρότερα αλλά στρατηγικά επιδραστικά οπλοστάσια: η Γαλλία περίπου 290, το Ηνωμένο Βασίλειο 225, το Πακιστάν 170, η Ινδία 172, το Ισραήλ 90–110, ενώ η Βόρεια Κορέα εκτιμάται ότι διαθέτει 50–60.
Η μετάβαση σε ένα τριπολικό πυρηνικό σύστημα αποτελεί τη βαθύτερη δομική αλλαγή του διεθνούς στρατηγικού περιβάλλοντος. Η Κίνα, ιστορικά προσανατολισμένη σε minimal deterrence, αναπτύσσει πλέον πλήρη πυρηνική τριάδα και ικανότητα second strike, μετατοπιζόμενη από μια αμυντική σε μια πιο διευρυμένη στρατηγική στάση.

Σε ένα τέτοιο πολυκεντρικό περιβάλλον, οι ενέργειες ενός παίκτη έχουν απρόβλεπτες επιπτώσεις στους άλλους δύο, ενώ η απουσία θεσμοθετημένων μηχανισμών τριμερούς διαφάνειας πολλαπλασιάζει τις πιθανότητες εσφαλμένων υπολογισμών.

Πυρηνικά Δόγματα και Ικανότητες Πλήγματος: minimal deterrence, second-strike και counterforce

Η μετάβαση σε μια τριπολική πυρηνική ισορροπία μετατοπίζει το επίκεντρο της στρατηγικής σταθερότητας από τη διπολική αμοιβαία αποτροπή σε σύνθετες, τριαδικές σχέσεις ισχύος.

Στον Ψυχρό Πόλεμο, η στρατηγική σταθερότητα στηριζόταν στην αμοιβαία βεβαιότητα ότι και οι δύο πλευρές διέθεταν αξιόπιστη second-strike assured retaliation posture. Σήμερα:

Οι ΗΠΑ διατηρούν καθαρό second-strike δόγμα.

Η Ρωσία υιοθετεί λογική «ελεγχόμενης κλιμάκωσης» σε συμβατική κρίση.

Η Κίνα, εγκαταλείποντας το minimal deterrence, αναπτύσσει δυνατότητες second strike και εξετάζει στοιχεία counterforce (πλήγματα κατά στρατιωτικών στόχων) δίπλα στα παραδοσιακά countervalue (πλήγματα κατά πόλεων και κρίσιμων υποδομών)
Η ανάπτυξη υπερηχητικών όπλων (HGVs), ακριβέστερων ICBMs και MIRVs μειώνει την επιβιωσιμότητα στρατηγικών δυνάμεων, αμφισβητώντας την υπόθεση ότι οι πυρηνικές τριάδες είναι εγγενώς survivable. Αυτό ενισχύει την πιθανότητα εσφαλμένων υπολογισμών σχετικά με first-strike viability, επιβαρύνοντας περαιτέρω τη σταθερότητα.

Αστάθεια Κρίσεων σε Τεχνολογικά Επιταχυνόμενο Περιβάλλον

Η ενσωμάτωση αυτοματοποιημένων συστημάτων εντοπισμού, τεχνητής νοημοσύνης και decision-making cycles υψηλής ταχύτητας στη διοίκηση και τον έλεγχο πυρηνικών δυνάμεων επιταχύνει τους χρόνους αντίδρασης και περιορίζει τον χρόνο πολιτικής επαλήθευσης. Το αποτέλεσμα είναι ένας πολλαπλασιασμός των κινδύνων εσφαλμένου υπολογισμού (miscalculation), ιδιαίτερα σε περιοχές υψηλής τριβής.

Σε αυτό το περιβάλλον, ακόμη και περιορισμένα επεισόδια στη Μαύρη Θάλασσα, στη Βαλτική, στην Αρκτική ή στο Suwalki Gap μπορούν να αποκτήσουν δυσανάλογη στρατηγική βαρύτητα.

Προς μια Νέα Αρχιτεκτονική Σταθερότητας

Το κενό που διαμορφώνεται μετά το 2026 δεν είναι μόνο θεσμικό, αλλά και τεχνολογικό και εννοιολογικό. Η Ρωσία έχει αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο περιορισμένης παράτασης της New START, αλλά χωρίς τεχνικές διαπραγματεύσεις το πλαίσιο παραμένει ανενεργό.

Ταυτόχρονα, η Κίνα αποκτά καθοριστική βαρύτητα στη διαμόρφωση του παγκόσμιου πυρηνικού περιβάλλοντος, απαιτώντας νέα (πιο ευέλικτα, πολυμερή και συμμετρικά) μοντέλα διαφάνειας και περιορισμών.

Η λήξη της New START δεν αποτελεί απλώς ένα χρονολογικό ορόσημο, αλλά σηματοδοτεί και ένα σημείο καμπής. Η κατάρρευση της προηγούμενης αρχιτεκτονικής δεν αφήνει μόνο ένα θεσμικό κενό. Δημιουργεί ένα στρατηγικό περιβάλλον, όπου η διαχείριση κρίσεων θα πραγματοποιείται υπό ολοένα συρρικνούμενα περιθώρια λάθους.

Το αν η νέα πυρηνική εποχή θα χαρακτηρίζεται από ανταγωνιστική σταθερότητα ή από ανεξέλεγκτη αστάθεια θα εξαρτηθεί από την ικανότητα των μεγάλων δυνάμεων να επενδύσουν σε μια νέα, έστω και περιορισμένη, αρχιτεκτονική στρατηγικής διαφάνειας και ελέγχου.

* Ο Κωνσταντίνος Αδαμίδης είναι διεθνολόγος, με ειδίκευση στη στρατηγική ανάλυση, τη διεθνή τάξη και τη γεωπολιτική ασφάλεια. Έχει διατελέσει ερευνητής στο Ινστιτούτο των Ηνωμένων Εθνών για τη Συγκριτική Περιφερειακή Ολοκλήρωση (United Nations University – Institute on Comparative Regional Integration Studies, UNU-CRIS, Belgium), στο Ερευνητικό Κέντρο Βιοπολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου, στο Κέντρο Μελετών Ασφάλειας (ΚΕΜΕΑ), ενώ έχει συνεργαστεί με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Συνοριοφυλακής και Ακτοφυλακής (Frontex) καθώς και με κορυφαίο σκανδιναβικό ινστιτούτο εξωτερικής πολιτικής.
Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου MSc in Global Studies and International Relations από το Northeastern University (Boston, MA, USA) και πτυχίου Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Έχει συμμετάσχει σε ευρωπαϊκά και διεθνή ερευνητικά προγράμματα και αρθρογραφεί συστηματικά για ζητήματα διεθνούς πολιτικής, στρατηγικής και θεσμικής αποτροπής.