Γιατί η ΕΕ δημιουργεί τη δική της CIA: Το αμφιλεγόμενο σχέδιο της Φον ντερ Λάιεν και ο πόλεμος των μυστικών υπηρεσιών

Η Ευρώπη εισέρχεται σταδιακά σε μια νέα ζώνη ανασφάλειας. Πόλεμος στην Ουκρανία, ρωσικές υβριδικές επιθέσεις, κινεζική διείσδυση σε κρίσιμες υποδομές, τρομοκρατία χαμηλής έντασης, επιθέσεις στον κυβερνοχώρο παγιώνονται και δημιουργούν διαφορετικά δεδομένα ασφάλειας και απαιτήσεις. Μέσα σε αυτό το σκηνικό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίζει ότι δεν της φτάνουν πια τα υπάρχοντα εργαλεία. Θέλει δικό της μηχανισμό ανάλυσης πληροφοριών. Μια «ευρωπαϊκή CIA», έτσι τη βαφτίζουν ήδη στις Βρυξέλλες και τα ευρωπαϊκά media, έστω κι αν είναι πολύ πιο μικρή σε κλίμακα, τουλάχιστον στα χαρτιά.

Η κίνηση έχει όνομα και διεύθυνση. Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, γενική γραμματεία της Κομισιόν. Μια νέα μονάδα πληροφοριών που θα στεγαστεί στον πυρήνα του εκτελεστικού βραχίονα της Ε.Ε. και θα αντλεί στελέχη από τις εθνικές υπηρεσίες των κρατών-μελών. Το ερώτημα είναι απλό, αν και εκρηκτικό: θα γίνει πράγματι η Ευρώπη ένας παίκτης που ξέρει μόνος του ή θα ανοίξει ακόμη ένα μέτωπο σύγκρουσης ανάμεσα στα κράτη και τις Βρυξέλλες;

Από το Club de Berne στο IntCen - το παλιό σύστημα

Για να κατανοήσει κάποιος τη συζήτηση για μια «ευρωπαϊκή CIA» πρέπει να κοιτάξει τι υπάρχει ήδη. Η συνεργασία των ευρωπαϊκών μυστικών υπηρεσιών δεν ξεκινά σήμερα. Από το 1971 λειτουργεί το λεγόμενο Club de Berne, ένα άτυπο φόρουμ στο οποίο συμμετέχουν οι επικεφαλής των υπηρεσιών πληροφοριών των κρατών της Ε.Ε., μαζί με τη Νορβηγία και την Ελβετία. Αντικείμενο η ανταλλαγή ευαίσθητων πληροφοριών, κυρίως για τρομοκρατία και βίαιη υπονόμευση. Χωρίς θεσμική βάση, χωρίς τυπική έδρα, χωρίς δημόσιο έλεγχο.

Μετά την 11η Σεπτεμβρίου ο μηχανισμός ενισχύθηκε. Δημιουργήθηκε το Counter Terrorism Group (CTG), ένα πιο εξειδικευμένο δίκτυο για την αντιμετώπιση της τζιχαντιστικής απειλής, συνδεδεμένο με τις δομές της Ε.Ε., αλλά όχι τυπικά ενταγμένο σε αυτές. Παράλληλα, στις Βρυξέλλες χτίστηκε και ένας επίσημος κόμβος, το EU Intelligence and Situation Centre, γνωστό ως IntCen. Πρόκειται για την πολιτική - πολιτειακή μονάδα αναλύσεων της Ε.Ε., διοικητικά ενταγμένη στην Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (EEAS).

Έχει περίπου 70-100 στελέχη, αναλύει υλικό που έρχεται από τα κράτη-μέλη και παράγει εκθέσεις για το συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και τον ύπατο εκπρόσωπο. Επιπλέον, από το 2007 λειτουργεί η λεγόμενη Single Intelligence Analysis Capacity (SIAC) - ένας συνδυασμός του IntCen με το στρατιωτικό σκέλος πληροφοριών του Στρατιωτικού Επιτελείου της Ε.Ε. (EUMS Intelligence). Εκεί γίνεται η ολιστική επεξεργασία πολιτικών και στρατιωτικών δεδομένων.

Τυπικά, λοιπόν, η Ευρώπη έχει ήδη τρεις άξονες δράσεις:

• ■ άτυπο δίκτυο (Club de Berne, CTG),
• ■ θεσμικό αναλυτικό κέντρο (IntCen),
• ■ ενιαία πολιτικοστρατιωτική ανάλυση (SIAC).

Τι λείπει; Στα μάτια της Φον ντερ Λάιεν λείπει κάτι κρίσιμο, ένας μηχανισμός που να υπάγεται πολιτικά στην Κομισιόν και όχι στην EEAS, όπου τον πρώτο λόγο έχουν τα κράτη-μέλη και ο ύπατος εκπρόσωπος.

Τι προτείνει η Κομισιόν

Η πρόταση που αποκαλύφθηκε από τους «Financial Times» και επιβεβαιώθηκε από κοινοτικούς αξιωματούχους προβλέπει τη δημιουργία μιας νέας μονάδας πληροφοριών στο εσωτερικό της Γενικής Γραμματείας της Επιτροπής.

Η μονάδα θα:

• ■ στελεχωθεί με αποσπασμένους αξιωματούχους από τις εθνικές υπηρεσίες πληροφοριών,
• ■ συλλέγει και θα συνθέτει πληροφορίες που ήδη κυκλοφορούν στο ευρωπαϊκό δίκτυο,
• ■ παράγει αναλύσεις και εκτιμήσεις κινδύνου για την πρόεδρο, το Κολέγιο των Επιτρόπων και τις κρίσιμες διευθύνσεις,
• ■ λειτουργεί ως κόμβος μέσα στην ευρύτερη πρωτοβουλία «Ευρωπαϊκή Ασπίδα Δημοκρατίας» και το υπό ίδρυση Κέντρο Ανθεκτικότητας της Δημοκρατίας, που στόχο έχει την αντιμετώπιση υβριδικών απειλών και ξένης παρέμβασης.

Δεν μιλάμε για υπηρεσία με χιλιάδες πράκτορες, παρακολουθήσεις και μυστικά επιχειρησιακά δίκτυα. Το μοντέλο είναι περισσότερο «μυαλό» παρά «χέρι». Μια μικρή μονάδα -στην αρχή λίγες δεκάδες στελέχη- που θα κάθεται πάνω σε ένα βουνό δεδομένων και θα προσπαθεί να το μετατρέψει σε πολιτική ισχύ. Γιατί τώρα; Ο επίσημος λόγος είναι η κλιμάκωση των υβριδικών απειλών: ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης, κινεζικές επιχειρήσεις επιρροής, επιθέσεις σε υποδομές, κυβερνοεπιθέσεις.

Ο ανεπίσημος λόγος είναι πιο πολιτικός: η Φον ντερ Λάιεν θέλει ένα εργαλείο που θα δίνει στην Κομισιόν πραγματική ισχύ στον χώρο της ασφάλειας. Ενα πεδίο όπου παραδοσιακά κυριαρχούν τα κράτη-μέλη και ο ύπατος εκπρόσωπος.

Πώς θα λειτουργεί - και τι προσθέτει

Στην πράξη, η νέα μονάδα θα πατήσει πάνω σε τρεις βάσεις:

1. IntCen και SIAC: Θα συνεχίσουν να λειτουργούν υπό την EEAS, παράγοντας στρατηγικές αναλύσεις για εξωτερική πολιτική και ασφάλεια.
2. Εθνικές υπηρεσίες: Θα παραμένουν οι μόνες με επιχειρησιακή αρμοδιότητα στο πεδίο.
3. Νέος πυρήνας της Κομισιόν: Θα αντλεί πληροφορίες από τα δύο παραπάνω και θα μεταφράζει σε πολιτικές προτεραιότητες, νομοθεσία, παρεμβάσεις.

Θεωρητικά, η μονάδα θα επικεντρωθεί σε:

• ■ υβριδικές απειλές,
• ■ ξένη παρέμβαση σε εκλογές και θεσμούς,
• ■ κρίσεις υποδομών,
• ■ συντονισμό απαντήσεων μεταξύ Επιτροπής, Συμβουλίου και κρατών.

Οι υποστηρικτές της ιδέας υπογραμμίζουν ότι η Κομισιόν διαθέτει ήδη τεράστιο όγκο δεδομένων από ρυθμιστικές αρχές, οικονομικές υπηρεσίες, ενεργειακές αγορές, ψηφιακές πλατφόρμες. Η αξιοποίηση αυτών των δεδομένων με μια πραγματική «λογική πληροφοριών» θα μπορούσε να ενισχύσει την ικανότητα έγκαιρης προειδοποίησης και να τονώσει τις δομές ασφάλειας σε ολόκληρη την Ενωση.

Οταν οι μυστικές υπηρεσίες δεν θέλουν άλλους παίκτες

Οπως ήταν αναμενόμενο, οι αντιδράσεις δεν λείπουν. Γερμανικά δημοσιεύματα καταγράφουν δυσαρέσκεια σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, που βλέπουν τη νέα δομή ως ανταγωνιστική προς το SIAC και το IntCen, τα οποία ήδη έχουν ενισχυθεί θεσμικά τα τελευταία χρόνια.

Τα βασικά επιχειρήματα των επικριτών:

• ■ Διπλή δομή: Γιατί να δημιουργηθεί νέο κέντρο όταν ήδη υπάρχει το IntCen;
• ■ Αρμοδιότητες: Η Συνθήκη της Λισαβόνας είναι ξεκάθαρη: «Η εθνική ασφάλεια παραμένει αποκλειστική ευθύνη κάθε κράτους-μέλους».
• ■ Εμπιστοσύνη: Πόσο διατεθειμένες είναι οι υπηρεσίες να στέλνουν κρίσιμη, ευαίσθητη πληροφορία σε μια δομή που δεν ελέγχουν;
• ■Πολιτικός έλεγχος: Μια μονάδα εντός Κομισιόν δίνει τεράστια ισχύ στο εκτελεστικό όργανο της Ε.Ε., κάτι που ήδη προκαλεί εντάσεις σε άλλες πολιτικές (οικονομικές, δημοσιονομικές, μεταναστευτικές).
• ■ Πίσω από τις γραμμές, η σύγκρουση είναι και προσωπική: Φον ντερ Λάιεν από τη μια, Κάγια Κάλας από την άλλη ως ύπατη εκπρόσωπος και επικεφαλής της EEAS. Ουσιαστικά πρόκειται για αγώνα για το ποιος θα κρατά το κλειδί της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας.

Κάποιοι αναλυτές βλέπουν εδώ μια επανάληψη του παλιού ευρωπαϊκού διλήμματος:

• ■ διακυβερνητική λογική (κράτη-μέλη),
• έναντι
• ■ υπερεθνικής λογικής (Κομισιόν).

Οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα

Η συζήτηση για «ευρωπαϊκή CIA» δεν μπορεί να αποκοπεί από τις μεγάλες γεωπολιτικές αλλαγές και προκλήσεις.

Οι ευρωπαϊκές υπηρεσίες ανησυχούν ανοιχτά για το μέλλον της συνεργασίας με τις ΗΠΑ. Δημοσίευμα της «Le Monde» κατέγραφε ήδη από τον Απρίλιο ότι οι Ευρωπαίοι φοβούνται μια περίοδο αστάθειας στην αμερικανική πολιτική, με πιθανές διακυμάνσεις στην ανταλλαγή πληροφοριών ανάλογα με τον ένοικο του Λευκού Οίκου.

Την ίδια στιγμή, η Ρωσία έχει περάσει σε διαρκές καθεστώς υβριδικού πολέμου: επιχειρήσεις παραπληροφόρησης, στημένες ιστοσελίδες που μιμούνται δυτικά ΜΜΕ, επιθέσεις σε υποδομές, παρεμβάσεις σε εκλογικές διαδικασίες χωρών. Η Κίνα επενδύει σε δίκτυα επιρροής, think tanks, social media, εταιρείες στρατηγικής σημασίας. Δεν μιλάμε μόνο για στρατιωτική κατασκοπεία, αλλά για συστηματική προσπάθεια διαμόρφωσης του ευρωπαϊκού δημόσιου χώρου.

Σε αυτό το σκηνικό η ιδέα ότι η Ευρώπη πρέπει να αποκτήσει ίδια, αυτόνομη ικανότητα ανάλυσης, μοιάζει λιγότερο με πολιτική πολυτέλεια και περισσότερο με ανάγκη επιβίωσης. Το ερώτημα δεν είναι αν πρέπει να συνεργάζεται με τις ΗΠΑ ή το ΝΑΤΟ - αυτό θα συνεχιστεί έτσι κι αλλιώς. Το ερώτημα είναι αν μπορεί να σταθεί χωρίς να είναι απλός «πελάτης» τρίτων.

Η θέση της Ελλάδας

Για την Ελλάδα, η συζήτηση δεν είναι θεωρητική. Η χώρα βρίσκεται σε περιοχή υψηλής γεωπολιτικής σημασίας: Ανατολική Μεσόγειος, ενεργειακοί διάδρομοι, Προσφυγικό, τουρκική αναθεωρητική στρατηγική, ρωσική παρουσία στα Βαλκάνια.

Ενας ενισχυμένος ευρωπαϊκός μηχανισμός πληροφοριών μπορεί να βοηθήσει σε:

• ■ καλύτερη εικόνα για την τουρκική δραστηριότητα,
• ■ παρακολούθηση ροών και δικτύων στα Βαλκάνια,
• ■ έγκαιρη προειδοποίηση για υβριδικές επιθέσεις σε υποδομές,
• ■ ενίσχυση της θέσης της χώρας στα φόρα ασφάλειας της Ε.Ε.

Από την άλλη, υπάρχει πάντα ο φόβος ότι οι μεγάλες δυνάμεις εντός Ε.Ε. (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία) θα ελέγχουν de facto τη ροή και την ιεράρχηση των πληροφοριών, αφήνοντας τις μικρότερες χώρες σε ρόλο παθητικού αποδέκτη. Αυτό κάνει κρίσιμη την ελληνική στάση: να μην αρκεστεί στο να παρακολουθεί, αλλά να διεκδικήσει ρόλο στον σχεδιασμό.

Πόσο μεγάλο είναι το βήμα

Αυτή τη στιγμή, το IntCen έχει μερικές δεκάδες αναλυτές, με συνολικό προσωπικό γύρω στους 70-100 υπαλλήλους. Ο νέος πυρήνας της Κομισιόν ξεκινά ακόμη πιο μικρός - πληροφορίες μιλούν για «λίγες δεκάδες ειδικούς» στην πρώτη φάση. Αρα δεν μιλάμε για μια «CIA των 20.000 υπαλλήλων», αλλά για ένα πολιτικό σήμα. Για ένα πρώτο βήμα που στέλνει μήνυμα: η Κομισιόν δεν θέλει να είναι μόνο γραφείο κανονισμών. Θέλει να είναι κέντρο ισχύος. Στο θεσμικό επίπεδο, το ζήτημα είναι λεπτό.

Η Συνθήκη της Ε.Ε. είναι σαφής: η εθνική ασφάλεια ανήκει στα κράτη. Η Κομισιόν προσπαθεί να κινηθεί στην γκρίζα ζώνη μεταξύ ασφάλειας και πολιτικής ανθεκτικότητας, λέγοντας ότι δεν ιδρύει υπηρεσία πληροφοριών, αλλά αναλυτικό κόμβο για την προστασία των θεσμών και των πολιτικών της Ενωσης. Αυτό μπορεί να περιορίσει τα νομικά εμπόδια, δεν λύνει όμως το πολιτικό πρόβλημα.

Ποιος κερδίζει, ποιος χάνει και ποιο είναι το διακύβευμα

Αν το σχέδιο προχωρήσει, κερδισμένη βγαίνει πρώτα η ίδια η Κομισιόν. Θα μπορεί να διαμορφώνει πιο επιθετικά την ατζέντα για κυρώσεις, ενεργειακή ασφάλεια, ψηφιακή πολιτική, προστασία δημοκρατικών θεσμών. Κερδισμένα βγαίνουν και όσα κράτη-μέλη αισθάνονται απειλή αλλά δεν έχουν ισχυρούς εθνικούς μηχανισμούς: χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, μικρότερες χώρες της περιφέρειας. Με μια ευρωπαϊκή δομή μπορούν να αποκτήσουν εικόνα που δεν θα είχαν μόνες τους.

Και ποιοι είναι οι χαμένοι;

• ■ Οι υπηρεσίες που φοβούνται ότι θα χάσουν το μονοπώλιο στην πληροφορία,
• ■ οι κυβερνήσεις που δεν θέλουν άλλη μία δομή στις Βρυξέλλες να ζητά πρόσβαση στα πιο ευαίσθητα δεδομένα τους,
• ■ όσοι βλέπουν ότι κάθε κρίση γίνεται ευκαιρία για να επεκταθεί ο «σκληρός πυρήνας» της Ε.Ε. σε τομείς που κάποτε ήταν αδιανόητοι.

Η Ευρώπη ανάμεσα στην ανάγκη και τον φόβο

Η συζήτηση για μια «ευρωπαϊκή CIA» είναι στην πραγματικότητα συζήτηση για το τι Ευρώπη θέλουμε. Μια Ευρώπη που θα συνεχίσει να βασίζεται στις ΗΠΑ και στη νατοϊκή ομπρέλα για την ασφάλεια, κρατώντας τον σκληρό πυρήνα των υπηρεσιών ασφάλειας στα κράτη-μέλη ή μια Ευρώπη που θα τολμήσει να αποκτήσει δικό της μηχανισμό ανάλυσης και έγκαιρης προειδοποίησης, δεχόμενη ότι αυτό σημαίνει και αυξημένους κινδύνους;

Η πραγματικότητα μάλλον είναι κάπου στη μέση. Η νέα μονάδα δεν θα γίνει «ευρωπαϊκή CIA» αύριο το πρωί. Θα είναι μικρή και κυρίως «δεμένη χειροπόδαρα» από πολιτικές ισορροπίες. Αλλά κάθε τέτοια δομή τείνει να μεγαλώνει και να αποκτά βάρος.

Αν κάτι δείχνει η ιστορία της Ε.Ε., είναι ότι οι μεγάλες αλλαγές δεν έρχονται με μία κίνηση. Ερχονται με διαδοχικά βήματα. Το IntCen ξεκίνησε ως μικρό κέντρο ανοιχτών πηγών. Τώρα είναι de facto ο εγκέφαλος αναλύσεων της Ενωσης. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τη νέα μονάδα. Σήμερα λίγες δεκάδες αναλυτές, αύριο ίσως ο βασικός κόμβος για το πώς η Ευρώπη διαβάζει τον κόσμο.

Και τότε το ερώτημα δεν θα είναι πια αν η Ευρώπη χρειάζεται δικό της κέντρο πληροφοριών, αλλά αν τα κράτη-μέλη πρόλαβαν να διαμορφώσουν τους κανόνες του παιχνιδιού. Ή αν απλώς ξύπνησαν σε μια πραγματικότητα όπου η ασφάλεια της Ενωσης αποφασίζεται από ένα γραφείο σε κάποιον όροφο της Γενικής Γραμματείας. Η ασφάλεια, άλλωστε, στον 21ο αιώνα δεν κρίνεται μόνο στα σύνορα ή στα πεδία μάχης. Κρίνεται στο ποιος ξέρει πρώτος. Και στο ποιος μπορεί να μετατρέψει αυτή τη γνώση σε ισχύ. Κι εκεί η Ευρώπη αποφασίζει τώρα αν θέλει να είναι θεατής ή παίκτης.

Φωτογραφία: Getty Images / Ideal image

Ειδήσεις σήμερα:

Ξεκίνησε η μεγάλη πορεία για το Πολυτεχνείο, 11 συλλήψεις και 43 προσαγωγές - Στην Αμερικανική Πρεσβεία η αιματοβαμμένη σημαία

Απίθανη ατάκα της Ντακότα Τζόνσον στον Γιώργο Λάνθιμο: Ξέρεις ότι υπάρχουν κι άλλες ηθοποιοί εκτός από την Έμα Στόουν

Ντετέκτιβ αποκαλύπτει τα πέντε επαγγέλματα που κάνουν οι... άπιστοι