Στύλοι του Ολυμπίου Διός: Ορμητήριο για μπαχαλάκηδες ο αρχαίος ναός που χρειάστηκε 650 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατασκευή του

Μπορεί όλοι να γνωρίζουν τον Παρθενώνα ως το κατεξοχήν ιερό οικοδόμημα της κλασικής αρχαιότητας και της δημοκρατικής Αθήνας, αλλά η φιλοδοξία του Πεισιστράτου ήταν να φτιάξει έναν δωρικό ναό, αφιερωμένο στον ηγέτη των θεών, που θα ανταγωνιζόταν όλους τους υπόλοιπους και θα έκανε παντού γνωστή την κραταιά φήμη της πόλης.

Ο Ναός του Ολυμπίου Διός πέρασε πολλές περιπέτειες μέχρι να περατωθεί τελικά από τον αυτοκράτορα Αδριανό τον 2ο αιώνα μ.Χ. ως δείγμα του μεγαλείου του, αλλά και ως ο μεγαλύτερος ναός της Αρχαίας Ελλάδας στην Ιστορία. Αυτό το εντυπωσιακό οικοδόμημα, που πλέον αποτυπώνεται στους ελάχιστους εναπομείναντες κίονες που έχουν μείνει να θυμίζουν την επιβλητική αίγλη του, βρέθηκε στο έλεος βανδαλισμών κατά τα πρόσφατα επεισόδια καθώς, σύμφωνα με ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, εντοπίστηκαν φθορές τόσο στο πλακόστρωτο όσο και στην περίφραξη του χώρου.

Τι λένε οι αρχαίοι μύθοι

Η σπουδαιότητα του Ιερού Ναού του Δία είχε οριστεί εξαρχής αφού οι αρχαίοι μύθοι ήθελαν τον μυθικό γενάρχη των Ελλήνων Δευκαλίωνα, γιο του Προμηθέα και της Κλυμένης, να θεμελιώνει την κατασκευή του. Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Δευκαλίων και οι συγγενείς του ήταν οι μόνοι που επέζησαν από τον ομώνυμο κατακλυσμό και αναδημιούργησαν την ανθρωπότητα, ο οποίος με τη σειρά του γέννησε τον πρώτο Ελληνα στην Ιστορία. Μια τέτοια σαφή αναφορά έχει ο Παυσανίας. Στην πραγματικότητα ο ναός που έμελλε να δοξάζει τη δύναμη του Δία και αντίστοιχα να αντικατοπτρίζει την υπεροχή της εξουσίας του επίγειου άρχοντα άρχισε να χτίζεται από τον τύραννο Πεισίστρατο το 515 π.Χ. στην αιώνια λογική του «άρτον και θεάματα», που ήθελε κάθε ηγέτη να στήνει ένα μνημείο για να θυμίζει στα πλήθη τη δύναμή του.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Αριστοτέλης, αναφερόμενος στη φιλοδοξία ανέγερσης του συγκεκριμένου ναού από τους τυράννους της πόλης, αναφέρει στα «Πολιτικά» του ότι τέτοια καθεστώτα συνηθίζουν να χρησιμοποιούν εντυπωσιακά έργα για να εξαναγκάζουν τον πληθυσμό να ασχολείται με αυτά και να μην έχει χρόνο να αντιδράσει. Στην αρχή ο ναός ήταν ένα τριμερές επίμηκες οικοδόμημα με αυλή στα νότια, το οποίο ταυτίζεται με το Δικαστήριο επί Δελφινίω, όπου ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία» γράφει ότι δικάζονταν όσοι ομολογούσαν ότι είχαν διαπράξει φόνους κατά τους νόμους. Δεδομένου ότι ο πρώτος που είχε αθωωθεί για τους φόνους των ληστών Σκίρωνα και Προκρούστη κατά τη διαδρομή του προς τον Ισθμό της Κορίνθου, αλλά και για τη θανάτωση των Παλλαντιδών, ήταν ο Θησέας, ο μυθικός ιδρυτής της Αθήνας, είναι δεδομένο ότι ο ναός αυτός ήταν άμεσα συνυφασμένος με την ιστορία του.

Στο ίδιο σημείο μάλιστα λένε οι μύθοι ότι βρισκόταν το παλάτι του πατέρα του Θησέα, Αιγέα, κάτι που αποδεικνύει τόσο τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου ναού, δίπλα στον ποταμό Ιλισσό, όσο και της συγκεκριμένης περιοχής για την πόλη της Αθήνας. Σημειωτέον ότι ο ποταμός ήταν ιερός αφού πίστευαν ότι στις όχθες του διέμεναν οι μούσες και ως γνωστόν δεσπόζει ως το σημείο που επιλέγει ο Πλάτων για να ξεκινήσει έναν από τους πιο όμορφους διαλόγους του, αφιερωμένο στον έρωτα, τον «Φαίδρο».

Γι’ αυτό λοιπόν το συγκεκριμένο σημείο δεν επελέγη τυχαία από τον Πεισίστρατο για να χτίσει τον πιο εντυπωσιακό, σύμφωνα με τις φιλοδοξίες του, ναό της αρχαιότητας. Είχε μάλιστα σκοπό να ξεπεράσει τις μυθικές προδιαγραφές για να τιμήσει τον θεό των θεών, αλλά και να ανταγωνιστεί τα άλλα περίφημα ιωνικά οικοδομήματα, όπως το Ηραίον της Σάμου, το Αρτεμίσιον της Εφέσου και το Διδυμαίον της Μιλήτου. Ωστόσο η αποπεράτωσή του διεκόπη απότομα με την πτώση της τυραννίδας το 510 π.Χ., ενώ μετά τα Μηδικά, δηλαδή μετά το 479/8, λέγεται πως μέρος του ναού, όπως και κάποια μέρη από τους κίονες χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστεί το περίφημο Τείχος του Θεμιστοκλή.

Η φήμη ενός τέτοιου ναού δεν θα μπορούσε να είναι αδιάφορη για τους Μακεδόνες και τους απογόνους των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι ανέλαβαν να διαφημίσουν το ελληνικό πνεύμα στα πέρατα της οικουμένης.

Το σχέδιο του Αντίοχου Δ’

Ενα τέτοιο σχέδιο είχε βάλει σε εφαρμογή ο Αντίοχος Δ’, αρχαίος βασιλιάς του γένους των Σελευκιδών, γιος του Αντιόχου Γ’ και της Λαοδίκης, ο οποίος υπήρξε μέγας θεμελιωτής πολλών εντυπωσιακών κτισμάτων και ναών κατά μήκος της Ανατολικής Μεσογείου. Θέλοντας μάλιστα να προβάλλει τον εαυτό του ως την ενσάρκωση του ανώτατου θεού, του Δία, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, αλλά και οι μετέπειτα αυτοκράτορες της Ρώμης, έβαλε σκοπό να ολοκληρώσει εκείνος τον εντυπωσιακό ναό που είχε μείνει στα θεμέλια για αιώνες. Προωθώντας επομένως αυτή την άκρως φιλόδοξη κατασκευή στο κέντρο της Αθήνας, όπως και την επανίδρυση παλαιότερων πόλεων που θα θύμιζαν το ελληνικό μεγαλείο των Μακεδόνων -την Εδεσσα της Μεσοποταμίας, την Πτολεμαΐδα της Φοινίκης, την Αλεξάνδρεια στον Περσικό Κόλπο και πόλεις στην Κομμαγηνή, μετονομάζοντας μάλιστα τα Εκβάτανα σε Επιφάνια- οι οποίες έλαβαν το όνομά τους από τον Αντίοχο ως Αντιόχειες, κέρδισε δικαίως δίπλα στο όνομά του το τιμητικό προσωνύμιο «Επιφανής».

Προσέλαβε μάλιστα τον εξίσου επιφανή Ρωμαίο αρχιτέκτονα Κοσσούτιο για τον σχεδιασμό του ναού, αλλά ο πρόωρος θάνατός του θα άφηνε και αυτό το σχέδιο για την περάτωσή του ημιτελές. Πρόλαβε ωστόσο να καθιερώσει τους κορινθιακού ρυθμού κίονες, που έμελλαν να γίνουν το σύμβολο της ρωμαϊκής κυριαρχίας, ενώ κατάφερε να ολοκληρώσει και την κατασκευή του σηκού. Οι λίγοι κίονες που πρόλαβαν να ορθωθούν στον ναό ήταν αρκετοί για να μεταδοθεί το πνεύμα της σπουδαιότητας του αυτοκράτορα, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σουετώνιος στο «De Vita Caesarum II 60».

Δεν είναι τυχαίο ότι όταν το 86 π.Χ. οι ελληνικές πόλεις περιήλθαν στη ρωμαϊκή κυριαρχία ο στρατηγός Κορνήλιος φρόντισε να μεταφέρει μερικούς από αυτούς τους κορινθιακούς κίονες από την Αθήνα στη Ρώμη για να στολίσει τα κτίρια του Καπιτωλίου και να καταστήσει τον κορινθιακό ρυθμό τον πλέον δημοφιλή στην πόλη. Ως εκ τούτου ο Αδριανός, παίρνοντας τη σκυτάλη αρκετά χρόνια αργότερα και αναλαμβάνοντας, με τη σειρά του, να περατώσει τον ναό, ήξερε ότι δεν έχει άλλη επιλογή από το να τον καταστήσει τον πιο μεγάλο, επιβλητικό και κυρίαρχο ναό της ρωμαϊκής αρχαιότητας και του ελληνικού πνεύματος, του οποίου ήταν απαρέγκλιτα πιστός εκπρόσωπος καθιστώντας τον κέντρο του ελληνορωμαϊκού κόσμου.

Ο μεγαλύτερος του ελληνορωμαϊκού κόσμου

Ο κατεξοχήν θαυμαστής του αρχαιοελληνικού πνεύματος, φιλόσοφος και γνήσιος συνεχιστής των Αλεξανδρινών Αδριανός δεν θα μπορούσε παρά να οραματίζεται έναν ναό αντίστοιχο του επιβλητικού του ονόματος, η μεγαλοπρέπεια του οποίου θα έφτανε στις άκρες της αυτοκρατορίας. Ο Αδριανός λοιπόν, για τον οποίο η Γιουρσενάρ έλεγε πως ήταν αυτός που εκπροσωπούσε το ελληνικό πνεύμα περισσότερο από όλους, ανέλαβε να υλοποιήσει το όραμα όλων των προηγούμενων και να στήσει έναν ναό που θα επιβεβαιώνει ότι μόνο οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες δικαιούνται να λένε πως είναι γνήσιοι απόγονοι-γιοι του Δία.

Σύνδεση πολιτισμών

Σύμφωνα μάλιστα με πολλούς συγγραφείς που ασχολούνται με την Αρχαία Ρώμη, αυτός ήταν ο ναός που διαφήμισε την άμεση σύνδεση του ελληνικού με τον ρωμαϊκό κόσμο και αποτέλεσε το κατεξοχήν επίκεντρό της. Η γνωστή ιστορικός Μέρι Μπίαρντ στο βιβλίο της «Ρωμαίοι Αυτοκράτορες» (μόλις κυκλοφόρησε από εκδόσεις Ψυχογιός) γράφει χαρακτηριστικά: «Ο ναός του Ολυμπίου Διός (Ολυμπιείον), ο μεγαλύτερος ναός της Αρχαίας Ελλάδας, σχεδόν διπλάσιος σε εμβαδόν από τον Παρθενώνα, είχε αρχίσει να χτίζεται τον 6ο αιώνα π.Χ., αλλά παρέμεινε ημιτελής για εξακόσια πενήντα χρόνια.

Ο Αδριανός χρηματοδότησε την ολοκλήρωσή του, η οποία συνοδεύτηκε από τελετές εγκαινίων, στις οποίες τον πανηγυρικό εκφώνησε ένας από τους οικείους στον αυτοκράτορα λόγιους της εποχής. Η εντυπωσιακή διακόσμηση του ναού περιλάμβανε ένα τεράστιο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ακόμα και ένα φίδι που είχε έρθει ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό από την Ινδία! Παράλληλα, στην είσοδο του ναού δέσποζαν τέσσερα επιβλητικά αγάλματα του Αδριανού και στον γύρω χώρο υπήρχαν ουκ ολίγοι ανδριάντες και προτομές του».

Αρκεί να φανταστεί κανείς την παρέλαση να περνάει από την κεντρική εντυπωσιακή πύλη -την περίφημη Πύλη του Αδριανού- που περατώθηκε το 131 π.Χ. για να διέλθει από αυτήν ο αυτοκράτορας που θα εγκαινίαζε τον Nαό του Ολυμπίου Διός στο κέντρο της Αθήνας. Κατασκευασμένη από πεντελικό μάρμαρο, με ύψος 18 μέτρα, η πύλη ορθώνεται σε δύο διακριτά τμήματα, με το κάτω τμήμα να υπακούει στο κλασικό ρωμαϊκό σχήμα της τιμητικής αψίδας.

Πάνω από την αψίδα μάλιστα είναι χαραγμένες δύο επιγραφές που αποδεικνύουν τη στενή σχέση της Αθήνας του Θησέα με την Αθήνα του Αδριανού, επιβεβαιώνοντας τη μακρά ιερή ιστορία του σημείου: η μία αψίδα λέει ότι αυτή είναι η παλιά Αθήνα, η πρώην πόλη του Θησέα, και η άλλη, στην ανατολική όψη προς τον Ναό του Ολυμπίου Διός, ότι αυτή είναι η πόλη του Αδριανού και όχι του Θησέα. Από εκεί λοιπόν θα περνούσε ο Ρωμαίος αυτοκράτορας για να φτάσει στο περίφημο Ολυμπιείον, για την περάτωση του οποίου υπολογίζεται ότι χρησιμοποιήθηκαν 15.500 τόνοι μαρμάρου, δηλαδή ποσότητα τετραπλάσια από αυτή που χρειάστηκε για το χτίσιμο του Παρθενώνα.

Μετά την ανέγερση του εντυπωσιακού αυτού ναού και την καθιέρωσή του στις συνειδήσεις των υπηκόων της αυτοκρατορίας είναι φυσικό να αποδοθεί στον Αδριανό ο τιμητικός τίτλος Ολύμπιος.Τη σπουδαιότητα του ναού ως δημιούργημα του Αδριανού επιβεβαιώνουν και οι διάφοροι βωμοί που βρέθηκαν στον ναό με την αναθηματική επιγραφή «Σωτήρι και κτίστη αυτοκράτορι Ανδριανώ Ολυμπίω», καθώς και διάφοροι ανδριάντες οι οποίοι αποτέθηκαν από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και των πόλεων της Μικράς Ασίας.

Η καταστροφή επί Τουρκοκρατίας

Στα μέσα του 5ου μ.Χ. αιώνα ο ναός αρχίζει να ερημώνει και δέκα αιώνες αργότερα υπάρχουν μόνο 21 κίονες αντί για τους 124. Εκτεταμένες ζημιές φαίνεται να υπέστη κατά τη λεηλασία της Αθήνας από τους Ερούλους το 267, ενώ τους επόμενους αιώνες τα ερείπια χρησιμοποιούνται για να στηθούν οι χριστιανικοί ναοί της μεσαιωνικής Αθήνας. Τον ναό αποτελείωσε τινάζοντάς τον με μπαρούτι (!), όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ένας από τους χρονογράφους της εποχής, ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας, στα μέσα του 18ου αιώνα, για να φτιάξει σοβά για το τζαμί που δεσπόζει ακόμα στο Μοναστηράκι. Πολλοί ήταν και οι περιηγητές που προσέφεραν τη δική τους εκτίμηση για την τύχη του ναού, ενώ πολλά στοιχεία αποκαλύπτουν οι γκραβούρες της εποχής.

Οι γκραβούρες και οι πίνακες του 19ου αιώνα έχουν αποκαλύψει πολλά για την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει ο ναός, καθώς πάνω στους εναπομείναντες κίονες είχαν βρει καταφύγιο, όπως λέγεται, χριστιανοί ασκητές. Σύμφωνα με όσα έχουν αποκαλύψει διάφοροι ιστορικοί και ερευνητές, όπως ο Πολ Κούπερ, είναι σαφές ότι στην κορυφή από τις κολόνες είχαν στήσει τα δικά τους μικρά ενδιαιτήματα χριστιανοί ασκητές, γνωστοί και ως στυλίτες. Σύμφωνα βέβαια με άλλες πηγές πρόκειται για σαφή παρερμηνεία, καθώς τα επιστύλια στις γκραβούρες μάλλον λειτουργούσαν ως παρατηρητήρια της μεσαιωνικής Αθήνας και ως αμυντικό σύστημα που είχε παρατηρηθεί και σε άλλα ανάλογα σημεία.

Νεότερα χρόνια - επισκευές

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο ναός εντέλει ανασκάφηκε από τον Φράνσις Πένροουζ της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, εργασίες τις οποίες συνέχισε ο Γερμανός αρχαιολόγος Γκάμπριελ Βέλτερ και τη δεκαετία του ’60 ο Ιωάννης Τραυλός. Ο ναός κατέστη επισκέψιμος ύστερα από αρχαιολογικές ανασκαφικές εργασίες που διενεργήθηκαν στο πλαίσιο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας, λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004, με σκοπό την ανάπλαση του χώρου. Μάλιστα κατά τη διάρκεια εκείνων των εργασιών εκεί είχε δοθεί η εντυπωσιακή συναυλία του Βαγγέλη Παπαθανασίου με τον τίτλο «Μυθωδία», καθώς η NASA προέκρινε ότι από αυτό το σημείο θα έπρεπε να ξεκινήσει η μουσική που θα συνόδευε την αποστολή στον Αρη.

Το 2023 το υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε την αναστήλωση και αποκατάσταση των κιόνων του ναού μαζί με τα επιστύλια και τα κιονόκρανά τους ως θέμα άμεσης προτεραιότητας. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα μάλιστα προέβλεπε και αρχαιολογική έρευνα στην ανάντη του δυτικού περιβόλου του ναού, αλλά και διευρυμένες μελέτες που αφορούν τη σεισμική συμπεριφορά του έργου.

Σήμερα το κτίριο αυτό, με την εντυπωσιακή ιστορία στο βάθος των αιώνων, άμεσα συνυφασμένο με την ίδια την αθηναϊκή οντότητα, υπέστη βανδαλισμούς, με μαρμάρινα θραύσματα να αφαιρούνται από την πλακόστρωση, τα οποία ωστόσο, σύμφωνα με μετέπειτα ανακοίνωση, περισυνελέγησαν από το προσωπικό της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών.

Φωτογραφία: EUROKINISSI