Μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή: Αριστουργήματα και ιστορίες για το νέο μουσείο

Τριάντα χρόνια αναμονής, αμέτρητα έργα τέχνης κορυφαίων ζωγράφων (Μονέ, Πικάσο, Βαν Γκογκ, Σεζάν, Τζακομέτι, Καντίνσκι, Μπέικον, Σαγκάλ, Γκογκέν), για τα οποία έχουν γραφτεί εκατοντάδες άρθρα, έχουν γίνει θέμα διδακτορικού, έχουν γυριστεί ταινίες. Μια συλλογή αξίας δισεκατομμυρίων ευρώ, για την απόκτηση της οποίας κυκλοφορούν κινηματογραφικά σενάρια, αφού οι περισσότεροι από τους ζωγράφους υπήρξαν φίλοι του ζεύγους Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, φιλοξενείται πλέον στο νέο εντυπωσιακό μουσείο του κορυφαίου Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή.

Οι περιπέτειες της εύρεσης χώρου και τοποθεσίας ήταν πολλές και άλλες τόσες αυτές που ανέκυπταν από τις διαδικαστικές διεκδικήσεις συγκεκριμένων πινάκων από συγγενείς της οικογένειας, ακόμα και από δημοσιεύματα που συνέδεαν πολλά από τα έργα με τα Panama Papers. Ωστόσο η αναμονή και οι δυσκολίες φαίνεται πως άξιζαν τον κόπο, με την περιβόητη συλλογή των Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή -θησαυροί που έχουν γράψει με χρυσά γράμματα τους τίτλους τους στην ιστορία της τέχνης- να φιλοξενούνται επιτέλους σε ένα στολίδι στο κέντρο της Αθήνας, στην οδό Ερατοσθένους στο Παγκράτι. Μπορεί η Νέα Υόρκη να έχει το MoMA, εμείς όμως πλέον μπορούμε να λέμε ότι έχουμε το νέο Μουσείο Γουλανδρή.

Θησαυροί για πρώτη φορά στο φως

Για τη συλλογή δεν χρειάζονται πολλά λόγια, αρκεί να βλέπεις αυτά τα έργα μπροστά σου, για τα οποία έχουν γραφτεί άπειρα άρθρα στον ξένο Τύπο και σε βιβλία ιστορίας της τέχνης. Στο μουσείο εκτίθενται λιγότερο από τα μισά έργα της συλλογής, καθώς πολλά αναμένεται να εκτεθούν εκ περιτροπής προκειμένου όλη η συλλογή να τεθεί σε κοινή θέαση. Με το που μπαίνει κανείς στο περίφημο κτίριο-στολίδι της οδού Ερατοσθένους βλέπει να δεσπόζει η προσωπογραφία της Ελίζας Γουλανδρή φιλοτεχνημένη από τον ίδιο τον Σαγκάλ, με το πρόσωπο του Βασίλη να αχνοφαίνεται προστατευτικά σε κάποια γωνία του πίνακα - ως φύλακας άγγελος, μια απόδειξη της σχέσης που τους κράτησε ενωμένους μέχρι τον θάνατό τους. Συνήθιζαν, μάλιστα, αμφότεροι να λένε ότι ακριβώς επειδή δεν απέκτησαν απογόνους «παιδιά μας είναι τα έργα τέχνης», με τα οποία είχαν πραγματικά πάθος και στα οποία δεν σταμάτησαν ποτέ να επενδύουν, αναπτύσσοντας μάλιστα προσωπικές σχέσεις με τους ίδιους τους δημιουργούς τους και έχοντας βαθιά γνώση της ιστορίας κάθε πίνακα που αποκτούσαν. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαία η τοποθέτηση των έργων στο μουσείο, που ακολουθεί ακριβώς την αφήγηση της δικής τους ανάγνωσης και ιδανικής συνομιλίας των έργων μεταξύ τους σπάζοντας τους αυστηρούς κανόνες της χρονολογικής μόνο περιόδου.

Είναι ωραίο, φέρ’ ειπείν, να βλέπεις έναν Γκογκέν να στέκεται αρμονικά δίπλα με τον Βαν Γκογκ, πρώτη φορά οι δυο τους τόσο συμφιλιωμένοι, ή πάλι τους δύο να ανοίγουν διάλογο με τα έργα του Σεζάν, ο οποίος τους επηρέασε. Διόλου επίσης τυχαία, ο Σεζάν θα χαιρόταν -όπως αντίστοιχα και το ζεύγος Γουλανδρή- να βλέπει τον Ροντέν να είναι δίπλα-δίπλα με τον Μονέ. Αυτές οι συνδέσεις ήταν αυτονόητες για το ζευγάρι που μετέδωσε τη βαθιά του αγάπη στην υπεύθυνη της συλλογής Μαρία Κουτσομάλλη-Μορώ, η οποία συνδέθηκε από πολύ μικρή, μέσω του πατέρα της, με το ζεύγος Γουλανδρή, αλλά και με όλα τα έργα τέχνης που συναπαρτίζουν το τεράστιο εύρος της συλλογής. «Αρχισα από πολύ μικρή να τρέφω μεγάλη εκτίμηση, θαυμασμό και σεβασμό για τον Βασίλη και την Ελίζα Γουλανδρή, πολύ προτού ανακαλύψω τη συλλογή τους.

Στα παιδικά μου χρόνια και κατόπιν στην εφηβεία οι πίνακες που κοσμούσαν το διαμέρισμά τους στη λεωφόρο Φος και το σαλέ τους στο Γκστάαντ δεν ήταν για μένα παρά λεπτομέρεια ανάμεσα σε πολλές άλλες της πλούσιας και πολύ πιο σύνθετης εμπειρίας που συνιστούσε η κάθε μας επίσκεψη», θα εξομολογηθεί η ίδια στην εισαγωγή του μεγάλου καταλόγου της εμβληματικής συλλογής, για να ομολογήσει στη συνέχεια: «Μόνο αρκετά αργότερα συνέλαβα τη σπουδαιότητά τους και διέκρινα το εξαιρετικό γούστο των κατόχων τους. Εκείνη την περίοδο το μυαλό μου δεν ήταν σε θέση να βγάλει οποιοδήποτε από αυτά τα έργα έξω από το πλαίσιο στο οποίο βρισκόταν. Αδύνατον να φανταστώ ότι κάθε πίνακας, κάθε σχέδιο, κάθε γλυπτό είχε ήδη μια ιστορία προτού βρεθεί σε εκείνο το εκλεπτυσμένο εσωτερικό, όπου τα πράγματα έμοιαζαν αμετάβλητα, τοποθετημένα για πάντα στην ιδανική θέση».

Μεγάλος έρωτας, κοινές ανησυχίες

Επειδή ακριβώς η τοποθεσία ή η τοποθέτηση των έργων αυτών μόνο τυχαία δεν είναι, η θέση τους στο μουσείο μαρτυρά τόσο την ιστορία των πινάκων όσο και τη σχέση με τους ιδιοκτήτες τους - με τους οποίους ήταν βαθιά συναισθηματικά δεμένοι. Στην είσοδο του μουσείου ξεχωρίζει έτσι η περίφημη «Θεία Μορφή» του Ελ Γκρέκο, το έργο που φέρνει κοντά τον καθολικισμό με τον κόσμο της Ορθοδοξίας και εγκαινίασε ουσιαστικά τη σπουδαία αυτή συλλογή δίνοντας το στίγμα. Το έργο το αγόρασαν ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή από τη γκαλερί Wildenstein & Co. στα μέσα της δεκαετίας του ’50, που λόγω του θρησκευτικού συμβολισμού του ήταν σαν να ευλογούσε τον κοινό δεσμό του ζευγαριού. Μπορεί οι δυο τους να γνωρίστηκαν στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, που τους βρήκε αναγκαστικά εκτός Ελλάδας, αλλά πολύ σύντομα απέκτησαν τεράστια φήμη στους κοσμικούς κύκλους της Ευρώπης -και όχι μόνο- λόγω της σπάνιας ομορφιάς της Ελίζας και του πασίγνωστου ονόματος του εφοπλιστή.

Η τότε Ελίζα Καραδόντη, με τα κατάμαυρα, συνήθως πιασμένα σε στυλ σινιόν, μαλλιά και τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια μάγεψε τον Βασίλη Γουλανδρή, ο οποίος τη γνώρισε ενώ ήταν ακόμα φοιτήτρια στο πανεπιστήμιο. «Ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή γνωρίζονται στη Νέα Υόρκη στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Εκείνη είχε πάει για να ολοκληρώσει τις σπουδές της, εκείνος ζει εκεί ήδη μερικά χρόνια και διευθύνει μαζί με τους αδελφούς του την οικογενειακή επιχείρηση Orion Shipping & Trading Co. Τα πρώτα χρόνια του γάμου τους διαμένουν μόνιμα στις Ηνωμένες Πολιτείες, μοιράζοντας τον χρόνο τους κυρίως ανάμεσα στο διαμέρισμά τους στο Μανχάταν όπου κάνουν κοσμική ζωή και σε ένα εξοχικό σπίτι στο Σαουθάμπτον», γράφει χαρακτηριστικά κείμενο σχετικό με την ιστορία της συλλογής από τον κατάλογο των έργων.

«Η Ελίζα θα επαναλαμβάνει συχνά τα τελευταία χρόνια ότι η δεκαετία του 1950 ήταν η πιο ευτυχισμένη της ζωής της». Ταξιδεύουν, μένουν στα ωραιότερα θέρετρα, γνωρίζουν ανθρώπους της τέχνης και σπουδαίους ηγέτες από όλο τον κόσμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο Κυριάκος Κουτσομάλλης, ο διευθυντής του μουσείου που ανέλαβε να υλοποιήσει το όραμα του ζεύγους μετά τον θάνατό τους, είχε πει στο παρελθόν ότι δύσκολα το ζευγάρι δεχόταν στην παρέα του ανθρώπους μη ενδιαφέροντες, διαμορφώνοντας έτσι από πολύ νωρίς έναν κύκλο ξεχωριστών προσωπικοτήτων.

Πώς αποκτήθηκαν οι πίνακες

Γνωρίζοντας καλά ότι δεν μπορείς να αποκτήσεις μια συλλογή μόνο με χρήματα, αλλά και επειδή έχεις γνώση και κυρίως φήμη ανάμεσα στους συλλέκτες, το ζεύγος κάνει μια δυναμική κίνηση που τους έδωσε την αξιοπιστία και το όνομα στον χώρο της τέχνης: απέκτησαν μέσα σε μια χρονιά (1957-1958) τρία έργα του Σεζάν, τα οποία ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει από κοντά στο νέο μουσείο: την «Προσωπογραφία του καλλιτέχνη ενώ κοιτάζει πάνω από τον ώμο του», την «Εξοχή του Ωβερ-συρ-Ουάζ» και την «Εκκλησία του Μοντινύ-συρ-Λουέν». Η επιλογή βέβαια δεν είναι τυχαία, καθώς ο Σεζάν όχι μόνο άλλαξε τους κανόνες της ζωγραφικής στο μεταίχμιο παραστατικότητας και μοντερνισμού, αλλά και επηρέασε σχεδόν όλους τους επιγόνους του. Επιπλέον, καθένας από αυτούς τους πίνακες είχε γράψει ιστορία καθώς η αυτοπροσωπογραφία του σπουδαίου ζωγράφου ήταν σημείο αναφοράς για τον ίδιο τον Τζακομέτι ή τον Βιγιάρ, ενώ «Η εξοχή» ήταν το έργο που είχε εκτεθεί στο περίφημο Armory Show στη Νέα Υόρκη το 1913 αποδεικνύοντας σε όλο τον κόσμο τι σημαίνει ιμπρεσιονισμός, κυβισμός, φουτουρισμός ή κυβισμός, με τους κορυφαίους εκφραστές του ευρωπαϊκού μοντερνισμού να συστήνονται, έτσι, για πρώτη φορά στους Αμερικανούς.

Αποκτώντας επομένως αυτά τα έργα, το ζεύγος Γουλανδρή απέκτησε αυτομάτως όνομα στον κόσμο της τέχνης, που άρχισε να τους δέχεται στα διάφορα φόρα και δημοπρασίες. Ειδικά ο Βασίλης Γουλανδρής, λόγω και της μεγάλης αδυναμίας που είχε στον ιμπρεσιονισμό, έγινε πολύ σύντομα ο άνθρωπος στον οποίο απευθυνόταν κάποιος αν διέθετε ένα τέτοιο έργο. Οταν λοιπόν ανακοινώθηκαν σε κορυφαία Μέσα όλου του κόσμου, όπως «New York Times», «Le Monde», «New York», «Herald Tribune», τα αποτελέσματα της δημοπρασία της Αμερικανίδας Μάργκαρετ Μπιντλ στην περίφημη γκαλερί Σαρπεντιέ στο Παρίσι, ο Βασίλης και η Ελίζα Γουλανδρή είχαν πλέον κερδίσει το στοίχημα με την αιωνιότητα χάρη στον Σεζάν και τους επιγόνους του. Από τη δημοπρασία σπάζοντας όλα τα ρεκόρ για αγορά έργου τέχνης απέκτησαν το έργο που ο Πολ Γκογκέν ζωγράφισε ως απόλυτο φόρο τιμής στον Σεζάν, τον λατρεμένο του δάσκαλο, το «Νεκρή φύση με γκρέιπφρουτ» (1901 ή 1902). Προκειμένου να τον αποκτήσει ο Βασίλης Γουλανδρής έκανε τα πάντα.

Οταν πέθανε η συλλέκτρια που το είχε στην κατοχή της, η Μάργκαρετ Μπιντλ, συμμετείχε στη δημοπρασία καταφέρνοντας να σπάσει όλα τα ρεκόρ χρημάτων που είχαν δοθεί έως τότε για πίνακα αποκλείοντας όλους τους διεκδικητές και ανεβάζοντας το ποσό στα 255.000 δολάρια (σήμερα ο εν λόγω πίνακας αποτιμάται κάποια εκατομμύρια ευρώ). Και οι δύο, πάντως, τόσο ο Βασίλης όσο και η Ελίζα, ήξεραν ότι έπρεπε να κάνουν το απόλυτο tour de force και το όνομά τους να ακουστεί ηχηρά καθώς έπεφτε το ξύλινο σφυρί ορίζοντάς τους ως τους κορυφαίους διεκδικητές μοντέρνων έργων τέχνης στον κόσμο. Από δω και πέρα, όμως, η παρουσία τους θα ήταν πιο διακριτική αφού τα ξεχωριστά έργα θα τους επιδεικνύονταν ιδιωτικώς και σε άκρα μυστικότητα. Γύρω τους άρχισε έτσι σταδιακά να οργανώνεται ένα δίκτυο από διάσημους εμπόρους και σπουδαίες γκαλερί που τους πρότειναν έργα όπως ο Σαμ Σαλτζ, ο Γουίλιαμ Ακουαβέλα και ο Πιερ Ματίς στη Νέα Υόρκη ή οι Ντάνιελ Βάρεν και Ζαν Γκρούγκερ στη Γενεύη - για να αναφέρουμε μόνο τους πιο ξακουστούς.

Είναι λογικό τα πρώτα χρόνια να υπερτερεί το πάθος του Βασίλη για τον ιμπρεσιονισμό, ενώ αργότερα φανερώνεται η αγάπη της Ελίζας για τον 20ό αιώνα, που φτάνει μέχρι τον Φράνσις Μπέικον και τους εκφραστές της ποπ κουλτούρας. Μάλιστα, σε ένα μέρος του τοίχου του νέου μουσείου δεσπόζει ένας Λίχτενσταϊν, τον οποίο απέκτησε η Ελίζα Γουλανδρή μετά τον θάνατο του συζύγου της, το 1994. Αφότου πέθανε ο Βασίλης, η Ελίζα από έργα του 19ου αιώνα θα αποκτήσει μονάχα ένα, την «Αιώνια Ανοιξη» του Ροντέν, ένα πανέμορφο γλυπτό που δεσπόζει στο μουσείο αποθεώνοντας την ομορφιά και την οργιώδη έκφραση του έρωτα: ενδεχομένως, ένας αιώνιος φόρος τιμής της Ελίζας προς τον άνδρα της.

Η γνωριμία με τον Πικάσο

Η γνωριμία των Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή με τον Πάμπλο Πικάσο ήταν πολύ καταλυτική, καθώς τους έφερε σε επαφή με ένα άγνωστο κομμάτι κορυφαίων εκφραστών του κυβισμού: άλλωστε το έργο του «Γυμνή γυναίκα με σηκωμένα χέρια» (1907) είναι αυτό που σημείωσε τη στροφή του κορυφαίου ζωγράφου προς τον κυβισμό, με πολύ πιο άμεσο τρόπο από τις διάσημες «Δεσποινίδες της Αβινιόν». Εδώ η δίψα του Πικάσο για ελευθερία είναι πιο ισχυρή καθώς ο εξωραϊσμός εξαλείφεται, οι παστέλ τόνοι υποχωρούν και φεύγει ό,τι μπορεί να φανεί ελκυστικό για λάθος λόγους. Ο Πικάσο δεν διστάζει να αποκαλύψει στο ζεύγος Γουλανδρή τα μυστικά της τέχνης του και πολύ προτού αποκτήσουν πίνακα του, διαισθάνονται ότι αυτοί οι ελεύθεροι ανυποχώρητοι εκφραστές του κυβισμού είναι σημαντικό μέρος του μέλλοντος. Αγοράζουν Καντίνσκι, Κλέε και στη συνέχεια Μιρό, και έτσι, ώριμοι πλέον, μπορούν να αποτιμήσουν τη σημασία της «Γυμνής γυναίκας με σηκωμένα χέρια», η οποία φτάνει τελικά στα χέρια τους το 1976.

Την ίδια περίοδο θα κάνουν τον απόλυτο θόρυβο αποκτώντας το γλυπτό που δίχασε, ξεσήκωσε και έγραψε ιστορία στην Τέχνη: την περίφημη «Μικρή χορεύτρια, 14 ετών» του Ντεγκά, για το οποίο είχε γίνει τρομερό σκάνδαλο ενόσω ζούσε ο διάσημος ζωγράφος επειδή είχε τολμήσει να το τοποθετήσει σε προθήκη και επειδή είχε φτιάξει μια μπαλαρίνα που μάλλον έμοιαζε με ποντικάκι παρά με τρυφερό, όμορφο πλάσμα. Οι αντιδράσεις ήταν τόσο μεγάλες που ο ζωγράφος δεν αποπειράθηκε να αποκαλύψει άλλο γλυπτό του, παρότι μετά τον θάνατό του ήρθαν στο φως περί τα 70 γλυπτά που ήταν κρυμμένα στο εργαστήριό του. Τώρα, για τους ίδιους λόγους και ως ένδειξη σεβασμού στον καλλιτέχνη, η «Χορεύτρια» ξαναμπαίνει σε προθήκη στο νέο μουσείο στο Παγκράτι.

Φυσικά δεν είναι μόνο αυτοί οι πίνακες που έχουν γράψει ιστορία, καθώς και «Τα Αλυσκάν» του Βαν Γκογκ είναι η σειρά που εγκαινίασε την άφιξη του καλού του φίλου Γκογκέν στην Αρλ, με το ίδιο θέμα να εμπνέει τους ομότιτλους πίνακες των δύο κορυφαίων ζωγράφων. Εδώ φαίνεται ο ενθουσιασμός της αντάμωσης και της κοινής δράσης, όπως και σε εκείνα με τους ελαιώνες που ενθουσίαζαν τον Βαν Γκογκ και τώρα τα ασημόχρυσα φύλλα τους μπορούμε να τα δούμε από κοντά. Οσοι έχουν δει την ταινία που βγήκε πέρυσι στους κινηματογράφους, ξέρει ακριβώς τι σήμαινε για τον διάσημο Ολλανδό ζωγράφο η κάθοδος του Γκογκέν στην Αρλ. Οπως αντίστοιχα όποιος έχει δει την ταινία και έχει διαβάσει το βιβλίο για το χρονικό της φιλοτέχνησης της «Προσωπογραφίας του Yanaihara» από τον Τζακομέτι, οπότε ο εικονιζόμενος πηγαινοερχόταν επί μια πενταετία στο εργαστήρι του κορυφαίου γλύπτη αλλά εκείνος δεν κατάφερνε ποτέ να ολοκληρώσει το πορτρέτο του, τώρα μπορεί να αντιληφθεί τι σημαίνει και να απολαύσει το πολυσυζητημένο έργο από κοντά.

Και κορυφαίοι Ελληνες

Γενικότερα, στο μουσείο-στολίδι με την εντυπωσιακή σκάλα, το μπαλκόνι με θέα στην Ακρόπολη, τον πανέμορφο φωτισμό και την υποβλητική ατμόσφαιρα δεν βρίσκει κανείς μόνο έργα ξένων αλλά και κορυφαίων Ελλήνων, με τους περισσότερους από τους οποίους το ζεύγος, όπως οι Μπουζιάνης, Φασιανός, Ρόρρης, συνδεόταν προσωπικά. Αλλωστε, ο τελευταίος υπήρξε και ο πρώτος υπότροφος του Ιδρύματος Γουλανδρή που ζωγράφισε το φιλότεχνο ζεύγος σε ένα πανέμορφο έργο που στολίζει τώρα το μουσείο. Εντυπωσιακό και το πορτρέτο του Γιώργου Σεφέρη από τον Μακρή -η οικία του ποιητή βρίσκεται λίγα μέτρα παρακάτω από το μουσείο-, αλλά και ο καταρράκτης της Φιλοπούλου που συνορεύει με έργα των Μόραλη, Τέτση, Σόρογκα, Βασιλείου, Φασιανού κ.ά. Ολοι αυτοί οι κορυφαίοι δημιουργοί φαίνεται να βρήκαν επιτέλους το ιδανικό καταφύγιο, με το μουσείο να είναι πλέον πραγματικότητα και εμείς να περηφανευόμαστε ότι δεν έχουμε πια τίποτα να ζηλέψουμε από άλλα επιφανή μουσεία του κόσμου. Μπορεί το κτίριο να μην είναι σχεδιασμένο από τον κορυφαίο αρχιτέκτονα Ι.Μ. Πέι, ο οποίος είχε αναλάβει να περατώσει τις μελέτες στο περίφημο κτίριο της Ρηγίλλης, ώστε να αποτελεί το ελληνικό συμπλήρωμα του Πομπιντού, αλλά αναδεικνύει ιδανικά την ομορφιά. Ως γνωστόν, το κτίριο της Ρηγίλλης δεν κατάφερε να υλοποιηθεί ποτέ λόγω της ανακάλυψης των καταλοίπων του Λυκείου του Αριστοτέλη προκαλώντας εκ νέου αναβολή των σχεδίων, αλλά, όπως φαίνεται, η αναμονή άξιζε τον κόπο. Ποιος είπε ότι τα όνειρα δεν γίνονται αληθινά και ότι η παγκόσμια τέχνη δεν βρίσκεται στο Παγκράτι; Στην Ελλάδα των εκπλήξεων όλα είναι δυνατά.