Δημοσθένης Κόλλιας

Ο Henry Kissinger έγραψε τότε, κάπως προφητικά μα και κάπως μακιαβελικά, ότι η TN θα φέρει το τέλος της εποχής του Διαφωτισμού. Ίσως ακόμη και το τέλος του homo sapiens, όπως τον ξέραμε. Η ανθρώπινη εμπειρία στη γη έχει χτιστεί πάνω στο αφήγημα της μοναδικότητας- είμαστε ως είδος ό,τι πιο έξυπνο υπάρχει στο ορατό σύμπαν- είμαστε μοναδικοί, είμαστε χρήσιμοι. Κυρίως, αναντικατάστατοι. Επιστροφή στο 2025. Πολλοί από εμάς χρησιμοποιούμε το ChatGPT, το Claude ή το DeepSeek πολλές φορές μέσα στην ημέρα. Είναι κομμάτι της ζωής μας. Κάποιοι του λένε μέχρι και τα προσωπικά τους. Είναι προφανές ότι οι επιδράσεις αυτής της νέας τεχνολογίας στην αγορά εργασίας θα είναι πρωτοφανείς, αν και, παραδόξως, λίγοι οικονομολόγοι το πιστεύουν, πόσω μάλλον το συζητάνε ανοιχτά. Δεν πειράζει- το επάγγελμά μας δεν είναι γνωστό για την επαφή του με την άμεση πραγματικότητα. Ο Sam Altman, CEO της OpenAI έχει ανοιχτά δηλώσει πως θα χρειαστούμε νέο κοινωνικό συμβόλαιο για τις επιδράσεις στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία.

Στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη, μεταξύ των σπουδαστών και των νέων αποφοίτων, το θέμα σχεδόν μονοπωλεί τις συζητήσεις, και δημιουργεί άγχος στους νέους. Σύμφωνα με πρόσφατα ρεπορτάζ του Axios, σε ορισμένες μεγάλες εταιρείες στις ΗΠΑ, προτού ανοίξει μια νέα θέση εργασίας αυτή τη στιγμή, πρέπει να αιτιολογηθεί επαρκώς γιατί δεν μπορεί να εκτελέσει η Τεχνητή Νοημοσύνη καλύτερα τα ζητούμενα tasks, και γιατί χρειάζεται να προσληφθεί νέος εργαζόμενος. Στην Ελλάδα, είναι ακόμη μια δευτέρα, και συζητάμε για το αν είναι ΟΚ να ανοίγουν κεφάλια στα πανεπιστήμια με πυροσβεστήρες, αν πρέπει να διακοπεί το πρωτάθλημα μπάσκετ, και αν πρέπει να ανανεωθεί ή όχι η θητεία της ΠτΔ. Πόσες ζωές επηρεάζει ένας/μια ΠτΔ άραγε; Επιστροφή στην ουσία. Υπάρχουν πολλά εναλλακτικά μέλλοντα μπροστά μας.

Η ελληνική αγορά εργασίας που τόσο υπέφερε κατά τη διάρκεια της κρίσης, και μόλις τα τελευταία χρόνια έχει ανακάμψει, βρίσκεται μπροστά σε νέα υπαρξιακή απειλή. Σε αντίθεση με άλλες χώρες, η δική μας έχει, ως συνήθως, το επιπρόσθετο μειονέκτημα ότι ο μέσος όρος των αποφοίτων πανεπιστημίου και σχολείου υπολείπεται δραματικά σε δεξιότητες των συνομηλίκων στις υπόλοιπες χώρες του ΟΟΣΑ (κάθε χρόνο όλο και χειρότερα στην PISA). Ως εκ τούτου, βρισκόμαστε ήδη σε μειονεκτική θέση όσον αφορά τη δυνατότητα να εκμεταλλευτούμε αυτές τις εξελίξεις με τρόπο που θα αυξάνει την παραγωγικότητα- τουλάχιστον όχι στο βαθμό που μπορούν να το κάνουν άλλες οικονομίες, που απαρτίζονται από εργαζομένους με μεγαλύτερο εύρος και βάθος δεξιοτήτων.

Η Ελλάδα προφανώς δεν θα έχει κανένα ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις της ΤΝ, δεν μπορούμε να χτίσουμε τέτοιες τεχνολογίες. Μπορούμε όμως να επικεντρωθούμε από τώρα στο μετριασμό των επιπτώσεων στην αγορά εργασίας, που θα είναι σημαντικές. Οι υπάρχουσες εκτιμήσεις τοποθετούν το ποσοστό των ελληνικών θέσεων εργασίας που απειλούνται, μεταξύ 10 και 45%. Ακόμη και στο πιο ευνοϊκό σενάριο, η κοινωνική και οικονομική αναταραχή θα είναι τεράστια. Με το Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ και μαζί με το Χρήστο Γούλα ετοιμάζουμε την πρώτη εμπεριστατωμένη και ποσοτικοποιημένη μελέτη για την επίπτωση των μεγάλων γλωσσικών μοντέλων (large language models), όπως το ChatGPT, στην ελληνική αγορά εργασίας. Θα είναι έτοιμη μέσα στον Ιούλιο, και ελπίζω πως θα βοηθήσει να ξεκινήσει μια εμπεριστατωμένη συζήτηση για τα μέτρα πολιτικής που πρέπει να ληφθούν, άμεσα.
Μόλις τους τελευταίους μήνες, έχουν κυκλοφορήσει νέα προϊόντα, όπως το Operator και το Deep Research της OpenAI, που βγαίνουν εκτός των μέχρι πρότινος ορίων της αλληλεπίδρασης ανθρώπου-ΤΝ: μπορείς να αναθέσεις tasks και να τα φέρουν εις πέρας, βήμα βήμα. Είτε αφορά κάτι απλό, όπως το να οργανώσουν από το 0 ένα ταξίδι και να κλείσουν εισιτήρια, διαμονή, μέχρι να τους αναθέσεις να ετοιμάσουν εμπεριστατωμένο report για κάποιο ιδιαίτερα πολύπλοκο θέμα, με εντυπωσιακή ακρίβεια και επάρκεια.

Το εύρος των tasks που εκτελεί η ΤΝ αυξάνεται βδομάδα με τη βδομάδα. Ήδη, στο εξωτερικό, έχουν βγει οι πρώτες αγγελίες για θέσεις εργασίας προς economic agents. Οι AI agents είναι συστήματα λογισμικού που χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη για να επιδιώκουν στόχους και να ολοκληρώνουν εργασίες εκ μέρους των χρηστών. Δείχνουν ικανότητες λογικής σκέψης, σχεδιασμού και μνήμης. Η επίδραση κάθε τεχνολογικής αλλαγής στην οικονομία, όμως, έχει να κάνει με το κατά πόσο η νέα τεχνολογία είναι labour augmenting or replacing- αν δηλαδή αυξάνει την παραγωγικότητα για κάθε εργαζόμενο, επιτρέποντάς του να εκτελεί περισσότερες εργασίες μέσα στον ίδιο χρόνο, ή αν ο εργαζόμενος καθίσταται περιττός για την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Αυτό καθορίζει το κατά πόσο η τεχνολογία οδηγεί σε απώλεια θέσεων εργασίας, αλλά και πως μεταβάλλει τα κέρδη του κεφαλαίου και τους μισθούς. Το εκθέτει εύστοχα ο Carl Benedikt Frey στο βιβλίο του “The Technology Trap”.

Όσον αφορά την ΤΝ, τα πράγματα είναι πολύ πιο μπερδεμένα, καθώς οι διαφορετικές εκφάνσεις της έχουν πολύ διαφορετικές χρήσεις και αποτελέσματα. Πέρα από τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα όπως τα ChatGPT, υπάρχουν (και) οι εξελίξεις στα ανθρωποειδή ρομπότ που θα αλληλεπιδρούν με το φυσικό περιβάλλον. Ότ(αν) αυτές οι δύο τεχνολογίες συνδυαστούν αποτελεσματικά, θα δούμε ρομπότ με πλήρη αντίληψη του φυσικού περιβάλλοντος, και δυνατότητες σύνθετης σκέψης. Τι θα συμβεί με τις χειρωνακτικές εργασίες, πχ;

Κάποιοι μιλάνε ακόμη και για την ανάδειξη μιας νέας κοινωνικής τάξης, του πρεκαριάτου, που θα αποτελείται από όσους εκτοπίστηκαν από την αγορά εργασίας λόγω της ΤΝ, αλλά και όσους εργάζονται μόνο με βραχυπρόθεσμα συμβόλαια και βιώνουν συνεχώς εργασιακή ανασφάλεια και στρες για το ενδεχόμενο να χάσουν τη δουλειά τους. Ποιες θα είναι οι πολιτικές επιλογές τους; Ο Dario Amodei, CEΟ της Anthropic, δεν μασάει τις λέξεις του: το 10-20% των θέσεων εργασίας απειλούνται με εξαφάνιση μέσα στα επόμενα 1-5 έτη (https://fortune.com/2025/05/28/anthropic-ceo-warning-ai-job-loss/). Ειδικά οι entry level θέσεις σε consulting, νομικές υπηρεσίες, και finance.

Στην Ελλάδα είναι άλλη μια τρίτη, και στα τηλεοπτικά πάνελ συζητάνε για τις 4 δημοσκοπήσεις της προηγούμενη ημέρας.
Αν τα πράγματα συνεχίσουν ως έχουν, πάντως, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το πολιτικό επίδικο των εκλογών του 2031 στην Ελλάδα να είναι η προστασία θέσεων εργασίας, και η δίκαιη αποζημίωση όσων μείνουν πίσω από τις σαρωτικές τεχνολογικές αλλαγές. Οι επιλογές που θα γίνουν για να προστατευτούν οι εργαζόμενοι από το εισαγόμενο και βίαιο κύμα τεχνολογικής αλλαγής, χωρίς παράλληλα να πληγεί η όποια ανταγωνιστικότητα των ελληνικών επιχειρήσεων στην παγκόσμια αγορά.

Τα Οικονομικά της Τεχνητής Νοημοσύνης

Οι οικονομολόγοι διαφωνούν ως προς το ποιες θα είναι οι μεσοπρόθεσμες επιδράσεις αυτής της τεχνολογίας στην αγορά εργασίας. Η μια πλευρά του νομίσματος αφορά τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα (large language models) όπως το ChatGPT, όπου επηρεάζει πρωτίστως επαγγέλματα γραφείου. Η άλλη, που συχνά λησμονείται στο δημόσιο διάλογο, είναι τα ρομπότ που θα έχουν πλήρη αντίληψη του εξωτερικού περιβάλλοντος, και μέσω τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούν να αλληλεπιδρούν με ανθρώπους και να συμβάλλουν και σε χειρωνακτικές εργασίες. Ήδη συμβαίνει σε ορισμένες επιχειρήσεις, που έχουν δομημένα περιβάλλοντα (πχ αποθήκες). Όταν εξελιχθούν περισσότερο, έτσι ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στη μεταβλητότητα του εξωτερικού κόσμου,το παιχνίδι θα αλλάξει. Τα ρομποτ που θα επιτελούν εξωτερικές χειρωνακτικές εργασίες δεν κουράζονται, δεν επηρεάζονται από τη ζέστη, και δεν έχουν ανάγκη για διάλειμμα. Ο Elon Musk ήδη κάνει τα πρώτα βήματα με ανθρωποειδή ρομποτ, και έχει επισημάνει ότι κάποια στιγμή θα γίνουν το πιο δημοφιλές προϊόν της Tesla.

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι δεν υπάρχει τομέας ανθρώπινης δραστηριότητας που θα μείνει ανεπηρέαστος. Υπάρχουν επαγγέλματα που αναμφίβολα θα κερδίσουν από αυτή την αλλαγή- που θα έχουν αυξημένη παραγωγικότητα, και που θα απαλλαγούν από τα πιο βαρετά κομμάτια της καθημερινότητας, μπορώντας να επικεντρωθούν στα πιο ουσιαστικά.
Υπάρχουν όμως και επαγγέλματα που θα εκλείψουν εξ ολοκλήρου. Φέτος στις πανελλήνιες, πολλοί φοιτητές θα επιλέξουν πεδία σπουδών που μάλλον δεν θα υπάρχουν σε μία δεκαετία, ίσως και συντομότερα. Είμαστε έτοιμοι για αυτή τη συζήτηση;
Η OpenAI εκτιμά ότι το 2025 θα είναι το πρώτο έτος όπου αυτόνομοι economic agents θα ενταχθούν στο παραγωγικό δυναμικό των επιχειρήσεων, και θα συνδράμουν αυτόνομα στο output. Ένα σύντομο paper της Goldman Sachs συγκλίνει με αυτή την άποψη, ότι δηλαδή το 2025 θα έχουμε τα πρώτα hybrid workplaces, όπου άνθρωποι και μηχανές θα συνυπάρχουν ως μέλη της ίδιας ομάδας. Το μέλλον έρχεται πιο γρήγορα κατά πάνω μας. Η Ελληνική πολιτική επικαιρότητα όμως αναλώνεται σε άκομψες και μάλλον ανούσιες αναλύσεις ενώ την ίδια στιγμή, ο κόσμος γύρω μας αλλάζει πιο γρήγορα από ό,τι αντιλαμβανόμαστε.

Δεν είναι όλα μαύρα. Το ΔΙΚΤΥΟ για τη Μεταρρύθμιση άνοιξε τη σχετική συζήτηση για την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, από το 2014, και έχει από τότε δώσει στη δημοσιότητα σημαντικές προτάσεις πολιτικής.

Εξίσου επιτυχώς, τον Δεκέμβριο, η Προεδρία της Κυβέρνησης (υπό το συντονισμό του Ειδικού Γραμματέα Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού Γιάννη Μαστρογεωργίου) παρουσίασε ένα πολύ σημαντικό τόμο με προτάσεις που εστιάζουν στο πως η Ελλάδα μπορεί να επαναπροσδιορίσει τη θέση της σε αυτό το νέο μέλλον- όπως με ένα Παγκόσμιο Συνέδριο για την Φιλοσοφία της Τεχνητής Νοημοσύνης, τρόπους εισαγωγής των μαθηματικών της μηχανικής μάθησης (optimisation, regression trees, bayesian statistics κλπ) στο πρόγραμμα σπουδών γυμνασίου και λυκείου, παρέχοντας μάλιστα τη δυνατότητα σε όσους έχουν ιδιαίτερη έφεση να εμβαθύνουν περισσότερο. Για μια Εθνική Στρατηγική για τις Οικονομικές Επιπτώσεις της Αυτοματοποίησης Θέσεων Εργασίας

Το κείμενο (Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης) είναι πρωτότυπο και ενδιαφέρον. Χρειαζόμαστε όμως κάτι που θα επικεντρώνεται στις οικονομικές επιπτώσεις της τεχνολογικής αλλαγής, κάτι που δεν αναλύεται σε βάθος στο Σχέδιο.

Η ίδια ειδική γραμματεία προσφάτως εξέδωσε μια άλλη μελέτη που ακολουθεί τη μεθοδολογία του Future of Jobs Report του Οικονομικού Φόρουμ του Νταβός, και η οποία ουσιαστικά αποτελεί ένα μελλοντοστραφές ερωτηματολόγιο προς μεγάλες επιχειρήσεις, σχετικά το πως αποτιμούν τις δεξιότητες και τις θέσεις εργασίας που θα τους είναι χρήσιμες, μέσα στα επόμενα 5-10 χρόνια.

Υπάρχει χώρος και ανάγκη για μια συνολική στρατηγική για την ανθεκτικότητα της ελληνικής αγοράς εργασίας απέναντι στο επερχόμενο κύμα τεχνολογικής αλλαγής. Για μια Εθνική Στρατηγική για τις Οικονομικές Επιπτώσεις της Αυτοματοποίησης Θέσεων Εργασίας. Με έμφαση στο πως θα θωρακίσουμε την Ελληνική οικονομία από τις αρνητικές συνέπειες της νέας τεχνολογίας, πως θα ετοιμάσουμε το εργατικό δυναμικό και τους τωρινούς φοιτητές για να είναι έτοιμοι για πολλές προσαρμογές στη ζωή τους, και να ποσοτικοποιήσουμε τις επιδράσεις στην απασχόληση και την οικονομική μεγέθυνση.

Οι ιδιαιτερότητες της εγχώριας αγοράς εργασίας και της σύνθεσης του ΑΕΠ είναι λίγο-πολύ γνωστές. Έντονη εξάρτηση από τον τουρισμό, τεράστια ποσοστά ελεύθερων επαγγελματιών σε σύγκριση με την υπόλοιπη ΕΕ, χαμηλές -αν όχι ανύπαρκτες- οικονομίες κλίμακας.

Για παράδειγμα, τελευταία έχει ανοίξει μια συζήτηση σχετικά με το κατά πόσο ίσως θα πρέπει σταδιακά να σταματήσει η (μεγάλη) εξάρτηση του ΑΕΠ από τον τουρισμό. Υπάρχουν πολλά λογικά επιχειρήματα προς αυτή την κατεύθυνση, τα οποία είχαν εκθέσει σε άρθρο τους στην Καθημερινή οι κ.κ. Βαγιανός, Μεγήρ, Πισσαρίδης (https://www.kathimerini.gr/opinion/563147071/apo-ton-toyrismo-stin-oikonomia-tis-kainotomias/ ). Ένα από αυτά τα επιχειρήματα έχει να κάνει με την αναγκη να στραφεί το εργατικό δυναμικό σε πιο παραγωγικές δραστηριότητες, που μπορούν να πετύχουν οικονομίες κλίμακας και να συμβάλουν πολλαπλασιαστικά στο ΑΕΠ.
Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι ο κλάδος του τουρισμού θα είναι από τους πιο ανθεκτικούς στις εξελίξεις της τεχνητής νοημοσύνης. Ένα ταξίδι στα ελληνικά νησιά δεν μπορεί να υποκατασταθεί από μια εικονική επίσκεψη.

Αν λοιπόν τελικά η Τεχνητή Νοημοσύνη όντως εκτοπίσει μεσοπρόθεσμα πολλά από τα επαγγέλματα της μεσαίας τάξης, και τελικά ο κλάδος του τουρισμού είναι αλώβητος από την τεχνολογική αλλαγή, μήπως τότε πρέπει να ξανασκεφτούμε αν είναι καλή στρατηγική η απομάκρυνση από το τωρινό μοντέλο που δίνει έμφαση στον τουρισμό; Ή μήπως το αντίθετο; Πρέπει να είμαστε έτοιμοι για όλα τα σενάρια. Όπως σημείωσε πρόσφατα ο Demis Hassabis, CEO της Google Deepmind, “The only thing I am certain of is change”. Ας μην βρεθούμε, για ακόμη μια φορά, να κυνηγάμε τις εξελίξεις.