Ευγενία Μανωλίδου

Η αλλαγή του χρόνου στον ελληνικό κόσμο εγγράφεται διαχρονικά σε μια κυκλική αντίληψη του χρόνου, στην οποία η μετάβαση από τον έναν χρόνο στον άλλον σηματοδοτεί την ολοκλήρωση ενός κύκλου και την έναρξη του επομένου. Ο όρος «ἐνιαυτός», που στην απλή του απόδοση σημαίνει τον «ετήσιο κύκλο του χρόνου», αποδίδει ακριβώς αυτή την έννοια της χρονικής περιόδου που τελεσιουργείται και επανέρχεται, φέρνοντας μαζί της τη μνήμη του παρελθόντος και την προσδοκία της ανανέωσης. Στο πλαίσιο αυτό, ο χρόνος οργανώνεται ως συνεχής ροή, όπου αρχή και τέλος συνδέονται οργανικά και αλληλοσυμπληρώνονται.

Ετυμολογικά η λέξη «ἐνιαυτός» συνδέεται ήδη από την αρχαιότητα με την έννοια του ολοκληρωμένου ετήσιου κύκλου, ενώ έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες ως προς την προέλευσή της. Σε κάθε περίπτωση δηλώνει τον χρόνο που ολοκληρώνεται και επανέρχεται, ως κίνηση κυκλική, «συστρεφόμενος καὶ ἀνακυκλούμενος εἰς ἑαυτόν», όπου η αρχή και το τέλος συνδέονται και προετοιμάζουν τον επόμενο κύκλο.

Η ποιότητα αυτού του κύκλου αποτυπώνεται στη λέξη «εὐετηρία», η οποία σχηματίζεται από το πρόθεμα εὖ και το ἔτος, κατά το ίδιο μορφολογικό πρότυπο με την «ευτυχία», την «ευλογία», την «ευκαρπία» κ.α. Η ευετηρία δηλώνει την καλή χρονιά ως κατάσταση αφθονίας, καρποφορίας και σταθερότητας, άμεσα συνδεδεμένη με τη γη και την ανθρώπινη εργασία. Η έννοια αυτή δεν περιορίζεται στην ευχή, αλλά αποκτά υλική υπόσταση μέσα από τελετουργικές πράξεις που συνοδεύουν τις μεγάλες καμπές του ετησίου κύκλου.

Σε αυτές τις πράξεις δεσπόζει ο «ἄρτος», φορέας συμβολισμού και μέσο σύνδεσης του ανθρώπου με τη φύση. Κατά τα Θαλύσια, τη γιορτή του θερισμού αφιερωμένη στη Δήμητρα, ο «θαλύσιος ἄρτος», ζυμωμένος από το νέο σιτάρι, προσφερόταν ως απαρχή, δηλαδή ως ο πρώτος καρπός της νέας σοδειάς, που αφιερωνόταν τελετουργικά πριν από κάθε άλλη χρήση. Η ονομασία του συνδέεται ετυμολογικά με το ρήμα θάλλω, που δηλώνει την άνθηση και την αειφορία, αποτυπώνοντας τη στιγμή της πλήρους ακμής της γης. Ο άρτος αυτός συμπυκνώνει το τέλος της καλλιεργητικής προσπάθειας και ταυτόχρονα προετοιμάζει την αρχή του επομένου κύκλου. Την ίδια λειτουργία επιτελεί ο «θάργηλος ἄρτος» κατά τα Θαργήλια, εορτή καθαρμού και ανανέωσης προς τιμήν του Απόλλωνος. Παρασκευασμένος από τους πρώτους ώριμους σπόρους, εντάσσεται σε τελετουργίες που σηματοδοτούν τη μετάβαση από το παλαιό στο νέο. Η ίδια τελετουργική λογική επιβιώνει, με διαφορετικό περιεχόμενο, στη βασιλόπιτα της Πρωτοχρονιάς, η οποία κόβεται στην αρχή του έτους ως άρτος ευετηρίας, συνδέοντας τον νέο χρόνο με την προσδοκία αφθονίας και καλής τύχης. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η ειρεσιώνη, το κλαδί ελιάς παγκάρπου που τοποθετείται στις θύρες των οικιών, συνδυάζοντας τον φυτικό συμβολισμό με την ευχή για αφθονία και ευετηρία στον επερχόμενο χρόνο. Η πρακτική αυτή, μετασχηματισμένη στο πέρασμα των αιώνων, επιβιώνει στη νεότερη παράδοση με το χριστουγεννιάτικο δέντρο, το οποίο λειτουργεί ως ορατό σύμβολο του νέου κύκλου που αρχίζει και της ευφορίας που προσδοκάται για τον χρόνο που έρχεται.

Η αντίληψη αυτή του χρόνου ως κύκλου διατηρείται και σε μεταγενέστερες εορτές. Τα Κρόνια και, αργότερα, τα ρωμαϊκά Σατουρνάλια περιλαμβάνουν τελετουργικά εδέσματα, όπως οι πλακούντες, εμπλουτισμένοι με μέλι και λίπος. Οι εορτές αυτές αποδίδονται στον πληθυντικό αριθμό, καθώς δηλώνουν περίοδο εορτασμού και σύνολο πράξεων. Στο ίδιο εορτολογικό σχήμα εντάσσονται και τα Χριστούγεννα, τα οποία απαντούν στον πληθυντικό, κατά το πρότυπο αρχαιοτέρων εορτών όπως τα Ολύμπια, τα Νέμεα, τα Πύθια και τα Κρόνια. Ο πληθυντικός δηλώνει εδώ μια χρονική ενότητα που εκτείνεται πέρα από μία μόνο ημέρα και περιλαμβάνει προεόρτια και μεθέορτια. Η μορφή της λέξης αντανακλά τη συνέχεια της αντίληψης του ιερού χρόνου, όπως αυτή διαμορφώθηκε και μεταδόθηκε μέσα στους αιώνες.

Η κυκλική αυτή κοσμοαντίληψη αποτυπώνεται και στην ευφυεστάτη ελληνική γλώσσα. Η λέξη «ἡλικία» συνδέεται ετυμολογικά με την έννοια του κύκλου και της περιέλιξης (ρίζα ἑλικ-), παραπέμποντας και αυτή στη νοηματοδότηση του χρόνου ως επαναλαμβανόμενης πορείας: ο χρόνος της φύσης και ο χρόνος του ανθρώπου νοούνται ως κύκλοι που εξελίσσονται και επανέρχονται.

Καθώς λοιπόν και ο φετινός κύκλος ολοκληρώνεται, η πράξη επαναλαμβάνεται και επιστρέφει στο σημείο από το οποίο ξεκίνησε, επιβεβαιώνεται για άλλη μια φορά η συνέχεια των ελληνικών εθίμων μέσα στον χρόνο. Με την ευκαιρία αυτή, εύχομαι ο επόμενος κύκλος να είναι γεμάτος υγεία και όμορφες στιγμές για εσάς και τους αγαπημένους σας. Σας ευχαριστώ θερμά για την αγάπη με την οποία περιβάλατε αυτή τη στήλη και το Πρώτο Θέμα για την ευκαιρία που μου έδωσε να μοιραστώ την αγάπη μου για την ελληνική γλώσσα και τον σπουδαίο πολιτισμό μας, μαζί σας.

Εὐετηρίαν! Καλή Χρονιά! Καὶ ἐς νέωτα …κάλλιον - Και του χρόνου καλύτερα!

Η Ευγενία Μανωλίδου είναι μουσικός και διευθύντρια της Σχολής Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Αγωγή.»