Ευγενία Μανωλίδου

Η απάντηση της Ελλάδας στην ιταλική απαίτηση συνδέθηκε σχεδόν αυθόρμητα με μια παλαιότερη, ισχυρή παράδοση στάσης και προσανατολισμού, τοποθετώντας το «ΟΧΙ» του 1940 πάνω στον άξονα μιας διαδρομής που διατρέχει την ιστορία του Ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τον σύγχρονο κόσμο.

Στον Όμηρο, η φράση του Έκτορα «εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» συμπυκνώνει μια πρώιμη μορφή συλλογικής ευθύνης. Η απόφαση για αντίσταση έρχεται από ένα αυθόρμητο αίσθημα φιλοπατρίας.

Στο Μαραθώνα, το 490 π.Χ., για πρώτη φορά μια πόλη υπερασπίζεται τα εδάφη της, αλλά και την πολιτική της αυτονομία απέναντι σε μια πανίσχυρη αυτοκρατορία. Η απόφαση των Αθηναίων να μην περιμένουν ενισχύσεις αλλά να συγκρουστούν με τις δυνάμεις του Δαρείου αποκαλύπτει τη στρατηγική εκείνη τόλμη που θεμελιώνει τον πολιτικό πολιτισμό της ελευθερίας.

Στις Θερμοπύλες, ο Λεωνίδας εκφράζει αυτή την ίδια επιλογή, όταν απαντά στις αξιώσεις του Ξέρξη με το περίφημο «Μολὼν λαβέ». Η Σαλαμίνα, λίγο αργότερα, αποτυπώνει με καθαρότητα τη στρατηγική σκέψη του Θεμιστοκλή που στηρίζεται στην ελευθερία κινήσεων και στην επίγνωση του τι διακυβεύεται, όχι μόνο σε στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και πολιτισμικά.

Το 1453, κατά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, ο λόγος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου αντικατοπτρίζει έναν συλλογικό τρόπο σκέψης, αντίστοιχο με του Έκτορα, αιώνες πριν: «Τὸ δὲ τὴν πόλιν σοι δοῦναι οὔτε ἐμόν ἐστιν οὔτε ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ.» Ο λόγος του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου εκφράζει απόφαση κοινής ευθύνης, με πλήρη επίγνωση του επερχομένου τέλους.

Η Επανάσταση του 1821, με το σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος», εντάσσεται στην ίδια λογική. Η σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν τομή πολιτικής χειραφέτησης, με αναφορά στο παρελθόν και βλέμμα στραμμένο στο μέλλον.

Το 1940, τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων με φράσεις όπως «Ἴτε παῖδες Ἑλλήνων» έδειχναν έναν τρόπο σκέψης που λειτουργούσε με ιστορική μνήμη. Το παρόν αντλούσε προσανατολισμό από το ιστορικό βάθος. Η αντίδραση ήταν προϊόν ενστίκτου διαμορφωμένου από αιώνες εμπειρίας και πολιτισμικής παιδείας.

Η φιλοπατρία υπήρξε σταθερό χαρακτηριστικό των Ελλήνων στον χρόνο, αλλά όχι ως ρομαντική προσκόλληση στον τόπο ή στην καταγωγή: ως συνείδηση ευθύνης απέναντι στο κοινό συμφέρον. Η ελευθερία τοποθετήθηκε συστηματικά πάνω από την ίδια τη ζωή. Ο Εθνικός Ύμνος είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα: δεν εξυμνεί τη γη, την ομορφιά της πατρίδας, την αγάπη των πολιτών σε αυτή, αλλά την ελευθερία - και μάλιστα εκείνη που αποκτάται μέσα από τον αγώνα και τη θυσία.

Το «ΟΧΙ» του 1940 εντάσσεται σε αυτή τη συνέχεια. Εκφράζει μια ιστορικά διαμορφωμένη στάση των Ελλήνων που αφορά κυρίως την ικανότητα μιας κοινωνίας να λειτουργεί με βάση την κοινή ευθύνη και τις αξίες που τη συγκροτούν. Η σημερινή επέτειος λοιπόν, αποτελεί μια υπενθύμιση: ότι ορισμένες στιγμές στην Ιστορία προσφέρουν σταθερό σημείο προσανατολισμού. Κάπως έτσι η μνήμη λειτουργεί ως πυξίδα που μας καθοδηγεί στο παρόν και το μέλλον.