Τέσσερα χρόνια χωρίς τον Μίκη - Μαργαρίτα Θεοδωράκη: «Χρέος ζωής να συνεχίσω το έργο του πατέρα μου»

Τέσσερα χρόνια συμπληρώνονται, σήμερα, από εκείνο το πρωινό της 2ας Σεπτεμβρίου του 2021 που ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Αρχάγελλος της ελληνικής μουσικής και το εθνικό σύμβολο των αγώνων για την Ελευθερία, πέταξε για το ταξίδι προς την αιωνιότητα.

Κι όμως, ειδικά φέτος, η παρουσία του μοιάζει να είναι πιο έντονη από ποτέ μέσα από τις πολυάριθμες εκδηλώσεις που διοργανώνονται σε ολόκληρη τη χώρα με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη γέννησή του. Πολλές από αυτές με πρωτοβουλία και υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της κόρης του Μαργαρίτας Θεοδωράκη, η οποία έχει αφιερώσει τη ζωή της στο ιερό χρέος της διάσωσης και διάδοσης του τεράστιου και ανεκτίμητου μουσικού έργου του κορυφαίου Ελληνα συνθέτη.

«Ο πατέρας μου έζησε ολόκληρη τη ζωή του βάζοντας πάνω απ’ όλα το χρέος του για τους αγώνες για τη Δημοκρατία και την Ελευθερία. Το δικό μου χρέος ζωής είναι να συνεχίσω το έργο του. Με τη Λαϊκή Ορχήστρα “Μίκης Θεοδωράκης” είμαστε σαν ιεραπόστολοι. Ταξιδεύουμε τη μουσική του σε όλη την Ελλάδα και απ’ άκρη σ’ άκρη του κόσμου», εξομολογείται στο «ΘΕΜΑ» η Μαργαρίτα Θεοδωράκη, ενώ αναφερόμενη στο βάρος της τεράστιας μουσικής κληρονομιάς που καλείται να διαχειριστεί δηλώνει με νόημα: «Δεν με αγχώνει το γεγονός ότι έχω αναλάβει να διαχειρίζομαι και να μεταλαμπαδεύω μια τόσο βαριά μουσική κληρονομιά. Δεν είναι βάρος για μένα, είναι γιορτή, πανηγύρι. Παρ’ όλα αυτά, αντιμετωπίζουμε δυσκολίες γιατί σήμερα δεν υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για το καλό τραγούδι. Οι περισσότεροι διοργανωτές προτιμούν τις φίρμες της εποχής. Δεν λέω βέβαια ότι δεν υπάρχουν αξιόλογοι νέοι καλλιτέχνες. Φυσικά και υπάρχουν - και κάνω προσπάθειες να έρθω σε επαφή μαζί τους για να τραγουδήσουν τα τραγούδια του Μίκη».

Η σχέση της Μαργαρίτας με τον πατέρα της υπήρξε διαχρονικά στενή, αδιάκοπη και έντονη. Δεδομένου ότι ο Μίκης Θεοδωράκης δεν αποχωριζόταν ποτέ την οικογένειά του -έπαιρνε μαζί του την αγαπημένη του σύζυγο Μυρτώ και τα δύο παιδιά του ακόμη και στην εξορία όταν του δινόταν η δυνατότητα- η ζωή της ήταν πάντα πλημμυρισμένη από τις νότες της μουσικής του και συνοδευόταν από όλα εκείνα τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα στα οποία εκείνος πρωταγωνίστησε αγωνιζόμενος για την Ελευθερία και τη Δημοκρατία. «Μεγαλώσαμε δίπλα του και η ένταση, οι διώξεις, οι συλλήψεις, η εξορία ήταν για μας τα παιδιά του μια καθημερινή πραγματικότητα. Εκείνος, όμως, μας έμαθε από πολύ νωρίς να μη φοβόμαστε, να διώχνουμε τον φόβο και να είμαστε δυνατοί όσο δύσκολες κι αν είναι οι συνθήκες που αντιμετωπίζουμε», εξηγεί η ίδια αποκαλύπτοντας τον σημαντικό αντίκτυπο που είχε στη ζωή και στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της ο Μίκης, ο πατέρας και ο αγωνιστής.

Πόσο δύσκολο είναι άραγε να συνηθίσει κανείς τη φυσική απουσία μιας τόσο σημαντικής προσωπικότητας στο πλευρό της οποίας πορεύτηκε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του; Πώς κύλησαν για τη Μαργαρίτα Θεοδωράκη τα τέσσερα αυτά χρόνια; «Η απώλεια του γονιού είναι για όλους τους ανθρώπους μια μεγάλη πληγή. Είμαστε φτιαγμένοι όμως έτσι από τη φύση ώστε να μπορούμε να διαχειριζόμαστε αυτόν τον αποχωρισμό, να φεύγει ο πόνος με το πέρασμα του χρόνου και να μένουν οι γλυκές αναμνήσεις. Πολλά μου λείπουν από τον μπαμπά, συνέχεια τον σκέφτομαι. Οταν είμαι στις συναυλίες σηκώνω τα μάτια ψηλά στον ουρανό και νιώθω πως μας βλέπει και μας ακούει. Πώς είναι δυνατόν να μη σου λείπει ένας τόσο ξεχωριστός άνθρωπος, μια τέτοια μοναδική προσωπικότητα; Φυσικά και όσο ζούσε διαφωνούσαμε σε πολλά πράγματα και τσακωνόμασταν, όπως συμβαίνει σε όλες τις οικογένειες - είχαμε, βλέπετε, και οι δύο δυναμικό χαρακτήρα. Αλλά ο άνθρωπος αυτός ήταν τόσο ευλογημένος, τόσο ταλαντούχος, τόσο μεγάλος αγωνιστής και μπροστάρης που δεν μπορούσες να μην τον θαυμάζεις, να μην τον λατρεύεις».

Το ραντεβού του Μίκη με τον Απόστολο Καλδάρα

Για την τέταρτη επέτειο του θανάτου του κορυφαίου συνθέτη η Μαργαρίτα Θεοδωράκη επέλεξε να παρουσιάσει μια συναυλία διαφορετική, απρόσμενη. Να στήσει έναν μουσικό διάλογο ανάμεσα στη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και ενός άλλου σημαντικού λαϊκού συνθέτη, του Απόστολου Καλδάρα, σε συνεργασία με τον γιο του, τον Κώστα Καλδάρα. Το βράδυ της Τρίτης, λοιπόν, στο Θέατρο Βράχων του Βύρωνα τα τραγούδια του Μίκη θα «συνομιλήσουν» για πρώτη φορά με εκείνα του Καλδάρα. Η «Δραπετσώνα» θα συναντήσει τη «Μικρά Ασία», «Το φεγγάρι κάνει βόλτα» το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», το «Μαργαρίτα Μαργαρώ» το «Οποια και να ’σαι», το «Στρώσε το στρώμα σου» το «Ας παν στην ευχή τα παλιά», η «Μυρτιά» το «Ονειρο απατηλό», το «Βάρκα στο γιαλό» το «Συ μου χάραξες πορεία» μέσα από τις ερμηνείες των Βασίλη Λέκκα, Στέλιου Διονυσίου, Σοφίας Παπάζογλου, Παναγιώτη Πετράκη, Αγγελου Θεοδωράκη, αλλά και νεαρών Τεκετζήδων.

«Ηταν μια ιδέα του συνθέτη και φίλου μου Γιώργου Ανδρέου και μόλις την άκουσα μου φάνηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόκληση. Ο Καλδάρας υπήρξε ένας σπουδαίος συνθέτης και έγραψε τραγούδια που αγάπησε πολύ ο κόσμος - και συνεχίζει να τα τραγουδά μέχρι σήμερα. Οπως συμβαίνει και με τον Μίκη. Μπλέξαμε λοιπόν τα τραγούδια τους σε ένα ενιαίο πρόγραμμα και φτιάξαμε μια ολοκαίνουρια μουσική παράσταση», εξηγεί η Μαργαρίτα Θεοδωράκη. Οι δύο συνθέτες είχαν γνωριστεί, δεν συνεργάστηκαν όμως ποτέ. Ετρεφαν ωστόσο μεγάλη εκτίμηση ο ένας για τον άλλο. Ο Μίκης μάλιστα χαρακτήριζε τον Καλδάρα «Σοπέν της Ελλάδας» και ένα από τα πιο αγαπημένα του τραγούδια ήταν το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι». «Το κομμάτι αυτό το είχε συνδέσει με τις Φυλακές Αβέρωφ, τότε που ήταν έγκλειστος την περίοδο της χούντας. Εκεί, πίσω από τα κάγκελα άκουσε για πρώτη φορά τη νέα εκτέλεση του τραγουδιού με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα», μας λέει η Μαργαρίτα Θεοδωράκη.

Η ξεχωριστή αυτή συναυλία είναι μία από το πλήθος των εκδηλώσεων που διοργανώνονται για τον σπουδαίο συνθέτη μέσα στο 2025 που έχει ανακηρυχθεί «Ετος Μίκη Θεοδωράκη». Από τις αρχές του χρόνου η Λαϊκή Ορχήστρα του οργώνει την Ελλάδα απ’ άκρη σ’ άκρη και παρουσιάζει ζωντανά διαφορές πτυχές του πολύπλευρου μουσικού του έργου. Και έπεται συνέχεια...

«Είναι ευχής έργον που φέτος, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Μίκη, η μουσική του ακούγεται παντού. Εμείς, εκτός από τη μεγάλη συγκλονιστική μουσική βραδιά στο Καλλιμάρμαρο και αυτή με τα τραγούδια Θεοδωράκη - Καλδάρα, έχουμε κάνει αρκετές ακόμα συναυλίες και θα συνεχίσουμε. Θα παίξουμε στον Χορτιάτη Θεσσαλονίκης (1/9), στο Περιστέρι (3/9), στην Αρχαία Κόρινθο (5/9), στη Νέα Σμύρνη (7/9), στη Helexpo στη Θεσσαλονίκη (9/9), στη Γλυφάδα (10/9), στη Νίσυρο (12/9), στον Ασπρόπυργο (16/9), στο Φράγμα Θέρμης (17/9), στα Γιαννιτσά (18/9), στον Βόλο (19/9), στο Κεφαλόβρυσο Τρικάλων (20/9), στη Φυλή (21/9), στην Πάτρα (1/10), στο Θέατρο Δόρα Στράτου (4/10), αλλά και στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (19/10 και 2/12)», σημειώνει η Μαργαρίτα Θεοδωράκη και προσθέτει: «Δεν είναι όμως μόνο αυτά που κάνουμε εμείς. Γίνονται αφιερώματα στον Μίκη Θεοδωράκη από πολλούς σημαντικούς καλλιτέχνες, όπως η Μαρία Φαραντούρη, ο Μανώλης Μητσιάς, η Νατάσσα Μποφίλιου, μέχρι και τα περίφημα Μπαλέτα Μπεζάρ θα παρουσιάσουν τους “7 Ελληνικούς Χορούς” στο Ηρώδειο. Ακόμα και στις καλοκαιρινές γιορτές πολλών σχολείων της Ελλάδας έγιναν αφιερώματα. Αυτό ήθελε ο Μίκης: “Θέλω να μ’ αγαπάνε και να τραγουδάνε τα τραγούδια μου”, έλεγε πάντα. Και χαίρομαι πολύ που αυτή η μεγάλη επιθυμία του πραγματοποιείται φέτος σε τόσο μεγάλο βαθμό».

Η Ικαρία, η Ζάτουνα και το σπίτι με τους σκορπιούς

Μνημεία ιστορικής μνήμης οι τόποι όπου έζησε κατά καιρούς ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης. Μουσεία τα σπίτια της εξορίας.

Η μακρά και πολυτάραχη ζωή του Μίκη Θεοδωράκη όμως -εκτός από το ανεκτίμητο μουσικό του έργο- είναι απόλυτα συνυφασμένη με ένα σημαντικό κομμάτι της Ιστορίας της Σύγχρονης Ελλάδας. Γι’ αυτό και οι τόποι όπου έζησε κατά καιρούς αποτελούν ζωντανά μνημεία καλλιτεχνικής και ιστορικής μνήμης. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι πρωτοβουλίες αποκατάστασης και μετατροπής σπιτιών στα οποία έζησε κατά καιρούς σε μουσεία, στα οποία οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν από κοντά τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εμπνεύστηκε και συνέθεσε τα μεγάλα έργα του, να τον ακολουθήσουν στα ταξίδια του, στους αγώνες του, στην εξορία...

Ετσι, το πατρικό του σπίτι στον Γαλατά Χανίων, τον αγαπημένο του τόπο στον οποίο είχε εκφράσει ως τελευταία επιθυμία του να ταφεί, δίπλα στους γονείς του και τον αδελφό του Γιάννη, ανακηρύχθηκε προσφάτως Νεώτερο Μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού, αφού προηγουμένως είχε ανακαινιστεί από τον Παγκρήτιο Σύλλογο Φίλων Μίκη Θεοδωράκη, και θα μετατραπεί σε επισκέψιμο μουσειακό χώρο. Στο χωριό αυτό, που αποτελούσε τη γενέτειρα του πατέρα του, βρήκε καταφύγιο ο Μίκης όταν επέστρεψε τσακισμένος από την εξορία στη Μακρόνησο.

Στο μεταξύ, τον Ιούνιο εγκαινιάστηκε στο Μουσείο «Μίκης Θεοδωράκης» στη Ζάτουνα, το χωριό της Αρκαδίας όπου ο Μίκης έζησε εξόριστος από τη χούντα κατά την περίοδο 1968-1969, το πρώτο ψηφιακό εικονικό μουσείο της χώρας που είναι αφιερωμένο στον οικουμενικό Ελληνα συνθέτη. Ανθρωποι από ολόκληρο τον κόσμο θα έχουν πλέον την ευκαιρία να μεταφέρονται μέσα από το κινητό τους τηλέφωνο στην εποχή και τους χώρους όπου έζησε και να μάθουν άγνωστες ιστορίες από τη ζωή και τη δράση του σε τέσσερις διαφορετικές γλώσσες.

Στους Βρακάδες

Υπάρχει όμως ένα ακόμη σπίτι γεμάτο μνήμες και ιστορία, στην Ικαρία, όπου βρέθηκε ο Μίκης Θεοδωράκης ως πολιτικός εξόριστος κατά τη διετία 1947-1948, σε ηλικία 22 ετών, μαζί με πολλούς άλλους αριστερούς. Το πετρόχτιστο «σπίτι με τους σκορπιούς», όπως ο ίδιος το αποκαλούσε, στο χωριό Βρακάδες, όπου έμενε μαζί με τους εξόριστους συντρόφους του αποφασίστηκε, πριν από μια δεκαετία περίπου, να μετατραπεί σε Μουσείο «Μίκης Θεοδωράκης» και ανακαινίστηκε. Ο ισχυρός σεισμός του 2020 με επίκεντρο τη Σάμο όμως προκάλεσε σημαντικές ζημιές στο κτίριο, οι οποίες γίνονται προσπάθειες να αποκατασταθούν έτσι ώστε να καταστεί ο χώρος επισκέψιμος στο κοινό. Στον άγριο, βραχώδη, ποτισμένο από την αλμύρα του Αιγαίου αλλά και τόσο γοητευτικό συνάμα αυτό τόπο θα έρθει ο Μίκης για πρώτη φορά σε επαφή με τη λαϊκή μουσική, την οποία θα υπηρετήσει αργότερα με ιδανικό τρόπο μέσα από μνημειώδη έργα του.

«Μέσα στο καΐκι που μας πήγαινε στον Αγιο Κήρυκο - Εύδηλο - Αρμενιστή, μια παρέα Πειραιώτες τραγουδούσαν τον “Καπετάν Ανδρέα Ζέπο”, το πρώτο λαϊκό που άκουσα στη ζωή μου και μεμιάς όλα άλλαξαν μέσα μου. Αργότερα, ακούγοντας τους συνεξόριστους από λαϊκές περιοχές κατέγραψα δεκάδες λαϊκά τραγούδια. Τα πρώτα αποθέματα λαϊκής μουσικής άρχισαν να στοιβάζονται μέσα μου. Αργότερα, πρώτοι εμείς οι “Ικαριώτες” μεταφέραμε στη Μακρόνησο τα λαϊκά τραγούδια και τους λαϊκούς χορούς. Ομως δεν ήξερα ακόμα ότι την εποχή εκείνη γίνονταν μέσα μου κοσμογονικές μεταλλάξεις. Από συμφωνιστής άλλαξα σε λαϊκό. Καινούρια, μυστηριώδη και άγνωστα μουσικά αποθέματα στοιβάζονταν μέσα μου, που με αφορμή τον “Επιτάφιο” άρχισαν να βγαίνουν ορμητικά, παίρνοντας τη μορφή των τραγουδιών», είχε γράψει χαρακτηριστικά ο ίδιος.

Λαϊκά τραγούδια

Εκεί, στο λιμάνι του Εύδηλου, λοιπόν, επηρεασμένος από τα βάσανα των απλών φτωχών και των εξόριστων, θα γράψει τις παρθενικές λαϊκότροπες συνθέσεις του. Ανάμεσά τους το συμφωνικό έργο για ορχήστρα εγχόρδων «Πρελούντιο - Πενιά - Χορός» και η σουίτα-μπαλέτο «Καρναβάλι». Εκεί, στο πέτρινο σπίτι στους Βρακάδες, θα αποτυπώσει μοναδικά σε λέξεις, εικόνες και συναισθήματα από τη ζωή του στο νησί στο ποίημα «Το σπίτι μας με τους σκορπιούς»: «Σήμερα η μέρα ήρθε αθόρυβα. Το φως κλιμακώνεται στην ήρεμη θάλασσα σχηματίζοντας μια φωτεινή σκάλα που συνεχίζεται απ’ τις γραμμές του ορίζοντα. Θα μπορέσω ίσως να τοποθετήσω δίπλα δυο σκέψεις που να έχουν το θάρρος να αλληλοκοιταχτούν στιγμιαία στα μάτια; Ομως αυτή η ησυχία μού επιτρέπει ν’ ακούω τον παράξενο σάλο που γίνεται εντός μου... Οσο κι αν θέλω να το ξεφύγω, είμαι παιδί των στοχασμών του, είμαι αδερφός των σκορπιών του. Δεν ανέχεται μέσα μου αυτό που υπάρχει, εκείνο που έρχεται. Πώς θέλετε λοιπόν ν’ αρνηθώ τη γενιά μου, να επιτρέψω να δώσουν τα χέρια που τρέμουν από το μίσος, να κοιταχτούνε στα μάτια που χάνονται απ’ το ακόρεστο πάθος, ν’ αγκαλιαστούνε κραυγές που ξεσκίζονται απ’ την ανατριχίλα; ΕΧΘΡΟΙ ΜΕ ΕΧΘΡΟΙ; (Το βράδυ καθόμαστε κι αγναντεύουμε τη θάλασσα. Τραγουδάμε σιγά... Συχνά σιωπούμε κοιτάζοντας κάτω. Μας στεναχωρεί αυτή η συνεχής παρακολούθηση. Θέλουμε πολύ να μείνουμε μια στιγμή μόνοι με συντροφιά μας μονάχα τους σκορπιούς και τους τοίχους)».

Ο ίδιος είχε επίσης καταγράψει τις συνθήκες διαβίωσης στην Ικαρία, αλλά και τη βαθιά και ουσιαστική στήριξη που εισέπραξε από τους κατοίκους της: «Στην Ικαρία δεν υπήρχαν στρατόπεδα συγκέντρωσης εξορίστων όπως σε άλλες περιοχές. Οι εξόριστοι έφθαναν στο νησί με πολεμικά πλοία που ξεφόρτωναν το “φορτίο” των αμπαριών τους σε μικρά καΐκια ντόπιων ψαράδων του Εύδηλου ή του Αγίου Κήρυκου. Από εκεί η Χωροφυλακή αναλάμβανε τη συγκέντρωση των εξορίστων, την καταλογογράφησή τους και την αποστολή τους σε διάφορα χωριά όπου θα παρέμεναν. Πολλά χωριά του νησιού φιλοξένησαν πολιτικούς κρατουμένους, χωριά όπως οι Ράχες, το Γυαλισκάρι, ο Αρμενιστής και ο Νας, και σε όλα τα χωριά οι πολιτικοί εξόριστοι γνώρισαν τη φιλοξενία και τη ζεστασιά του ικαριώτικου λαού».

Στην Ικαρία

Οπως προαναφέραμε, στρατόπεδα δεν είχε το νησί, οπότε οι εξόριστοι καλούνταν να κατασκευάσουν μόνοι τους τα σπίτια τους. Οι κάτοικοι, βλέποντας τα σοβαρά προβλήματα των εξορίστων, τους περιέθαλψαν και τους φιλοξένησαν στα σπίτια τους. Οι εξόριστοι με τη σειρά τους βοηθούσαν και εκείνοι όπως μπορούσαν τους ανθρώπους του νησιού. Εργάζονταν κοντά τους στα ζώα και στα κτήματα, οργάνωναν θεατρικές παραστάσεις και τους δίδασκαν τις αρχές του σοσιαλισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης σε κρυφά αχτίφ και συζητήσεις. Μεγάλη ήταν η προσφορά των κατοίκων του νησιού και απέναντι στους ξυλοδαρμούς και τα βασανιστήρια της Χωροφυλακής. Για παράδειγμα, σύσσωμο το πλήθος των κατοίκων του Αγίου Δημητρίου έσπευσε να διαμαρτυρηθεί στη Χωροφυλακή για τον αναίτιο και συστηματικό ξυλοδαρμό των εξορίστων που διαμαρτύρονταν για την κατακράτηση του ταχυδρομείου. Πολλοί ήταν και οι Ικαριώτες μετανάστες που έστελναν χρήματα από το εξωτερικό για τους εξόριστους του νησιού...

Την αγάπησε βαθιά την Ικαρία ο Μίκης: «Ναι, η Ικαρία είναι ένα νησί θεϊκό. Φτιαγμένο από θεούς για να την κατοικούν οι αγαπημένοι των θεών. Ετσι εξηγείται αυτό το βαθύ αίσθημα πληρότητας κάθε φορά που θα φέρω στη σκέψη μου την Ικαρία», έγραφε με νόημα.