Διονύσης Σαββόπουλος - Μάνος Χατζιδάκις: Η πρώτη τους συνάντηση, το «Μακρύ Ζεϊμπέκικο για τον Νίκο», η παρεξήγηση και η συμφιλίωση

Συμβαίνουν στη ζωή κάποιες μοιραίες συμπτώσεις που οδηγούν σε συνειρμούς και σημαντικές διαπιστώσεις. Και το γεγονός ότι ο Διονύσης Σαββόπουλος έφυγε από τη ζωή λίγες ώρες πριν την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του Μάνου Χατζιδάκι οδηγεί, αυτόματα, στο να θυμηθούμε την πολυκύμαντη σχέση που υπήρχε ανάμεσα στους δύο αυτούς σπουδαίους δημιουργούς και ανθρώπους αλλά και στο αισιόδοξο συμπέρασμα ότι η ευφυία και το υπέρμετρο ταλέντο είναι άχρονα, δεν χάνονται, δεν σβήνουν, αφήνουν ένα δυνατό, διαχρονικό αποτύπωμα.

Ο Χατζιδάκις και ο Σαββόπουλος ήταν δύο εντελώς διαφορετικοί χαρακτήρες και καλλιτέχνες: εσωστρεφής και λυρικός ο πρώτος, θορυβώδης και έντονος μουσικά ο δεύτερος. Υπήρξαν ωστόσο και οι δύο τόσο ευφυείς που, παρά τις κατά καιρούς πρόσκαιρες διενέξεις τους, ήταν αδύνατο να μην παραδεχτεί ο ένας τη σπουδαιότητα του άλλου και να μην αλληλοστηριχθούν σε δύσκολες στιγμές.

Για τον Διονύση, ο Μάνος ήταν το μουσικό φως που πλημύρισε τη ζωή του, ο δάσκαλος, η έμπνευση, το άπιαστο πρότυπο. Στην αυτοβιογραφία του, με τίτλο «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα», περιγράφει με πρωτοφανή ζωντάνια την πρώτη φορά που άκουσε τη μουσική του Χατζιδάκι και το πόσο αυτή η εμπειρία επηρέασε τη ζωή και τη διαδρομή του.

Ήταν το 1959, όταν επέστρεφε με τη μητέρα του σιδηροδρομικώς από ένα ταξίδι τους στην Κωνσταντινούπολη: «Οι διακοπές τελείωναν, νύχτωνε, διαβήκαμε τα σύνορα, και όπως περνούσαμε τον ποταμό, στο τραντζιστοράκι ενός συνεπιβάτη ακούσαμε ξαφνικά ένα ονειρικό τραγούδι, που τράβηξε αμέσως την προσοχή μου και με απορρόφησε ολόκληρο. Δεν έμοιαζε με τίποτε. Ακουγόταν μια υπνωτική φωνή: «Σβήσε το δάρκυ με το μαντήλι σου/Να πιω τον ήλιο μέσα απ’ τα χείλη σου…». Από πού ερχόταν αυτή η μουσική; Ήταν σαν να ερχόταν από πολύ μακριά, σαν να μάς υποδεχόταν. Με έκανε να νιώθω, καθώς περνούσαμε το ποτάμι, ότι μπαίνω σε μια καινούργια χώρα. Το μαγικό τραγούδι ανακαίνιζε την Ελλάδα…Αυτός ο τρόπος έγινε οδηγός μου και ο Μάνος Χατζιδάκις, χωρίς να το ξέρει, δάσκαλός μου… Είναι η μουσική ιδιοφυία του Μάνου Χατζιδάκι που με έκανε να διαλέξω τον προσωπικό δρόμο και με βοήθησε να δω με καινούργια μάτια μια παράδοση αιώνων ελληνικής τραγουδοποιίας, από τα σωζόμενα εκείνα σπαράγματα μουσικών κειμένων της αρχαιότητας μέχρι τα 9/8 του Τσιτσάνη».

Η πρώτη συνάντηση

Μερικά χρόνια αργότερα ο νεαρός Σαββόπουλος θα έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με το μουσικό του είδωλό του. Έχει την ευκαιρία και την τύχη να καθίσουν μαζί σε ένα τραπέζι και να τού πει όλα εκείνα τα μεγάλα που ένιωθε για εκείνον. Δεν το έκανε όμως: «Γνωριστήκαμε στα γραφεία της LYRA, τον συνόδευσα στου «Φλόκα», ήμουν μαγεμένος, αλλά τι μ΄ έπιασε και τού μιλούσα συνέχεια για τον εαυτό μου, αντί να τού πω πόσο πολύ τον θαυμάζω. Είχα κομπλάρει, αλλά η γλώσσα μου πήγαινε ροδάνι. Άρχισα να του λέω και τις απόψεις μου. Μετά αποθρασύνθηκα και άρχισαν να τού κάνω και αρνητική κριτική για ορισμένα τραγούδια του. Μ΄ άκουγε μ΄ ένα υπομονετικό χαμόγελο. Κάποια στιγμή πρόσεξα ότι τα κορδόνια του παπουτσιού του είχαν λυθεί, και μού ΄ρθε να σκύψω να τού τα δέσω. Αλλά δεν το 'κανα, συνέχισα να μιλάω ακατάπαυστα. Ήμουν πολύ νέος, έπρεπε κάπως να υπάρξω κι εγώ, είχα απέναντι το είδωλό μου, και αντί να το λατρέψω τού άνοιγα την ασυναρτησία της ψυχής μου».

Ο Χατζιδάκις όχι μόνον δεν εκνευρίστηκε από το θράσος του νεαρού αλλά τον κάλεσε και στο σπίτι του να του παίξει τα τραγούδια του και να τα μαγνητοφωνήσει….»

Ο Σαββόπουλος, πάλι ένιωσε μόνος και προδομένος όταν ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης έφυγαν από την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Χούντας. Και την πικρία του αυτή την εξέφρασε με έναν κάπως απότομο και άδικο για εκείνους τρόπο γράφοντας «Χατζιδάκια ‘μ, Θεοδαράκια ‘μ, εσείς τρώτε και πίνετε κι εμένα με τρώει η αρκούδα».

Το βέτο του Χατζιδάκι για «Μακρύ Ζεϊμπέκικο για τον Νίκο»

Παρ' όλα αυτά, όταν το 1979 το συγκλονιστικό τραγούδι - ψυχογράφημα του Νίκου Κοεμτζή που έγραψε ο Νιόνιος είχε κοπεί από τα ραδιόφωνα της χώρας, εξαιτίας τόσο της τεράστιας διάρκειάς του όσο και της θεματολογίας του, ο ατρόμητος, διορατικός και βαθιά δημοκρατικός Μάνος Χατζιδάκις τα έβαλε με ολόκληρη την κυβέρνηση προκειμένου να υπερασπιστεί το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης ενός δημιουργού για τον οποίον είχε πλέον σιγουρευτεί πως γράφει μουσική ιστορία.

Περιγράφει χαρακτηριστικά ο Διονύσης Σαββόπουλος στην αυτοβιογραφία του: «Όταν το ‘79 βγήκε η Ρεζέρβα, το Υπουργείο έκοψε ολόκληρο το «Μακρύ Ζεϊμπέκικο για τον Νίκο»…Εντούτοις, στο Γ΄ Πρόγραμμα είχε εγκαταστήσει δικό του βασίλειο ο Μάνος Χατζιδάκις, και εκεί έπαιξε κανονικά το τραγούδι οπότε πήραν φωτιά τα τηλέφωνα απ΄ το Υπουργείο και απειλούσαν θεούς και δαίμονες. Τρέχανε τρομαγμένοι στο γραφείο του Μάνου ο Δαβαράκης και οι άλλοι...
-Μάνο πήραν απ’ το Υπουργείο και λένε ότι θα διατάξουν ανακρίσεις. Τί κάνουμε;
- Θα το ξαναπαίξετε και αύγιο, και αν σάς πουν τίποτε, να τούς πείτε ότι εγώ το ζήτησα, γιατί δεν το ξέγω και θέλω να το ακούσω για να διαμορφώσω προσωπική γνώμη.
Το παίξανε, οπότε πήρε τηλέφωνο έξαλλος ο ίδιος ο υπουργός, Ήταν τότε ο Νανάς ο Τσαλδάρης. Ο Χατζιδάκις τον άκουσε βλοσυρός, κατηφής και αμίλητος.
- Τελείωσες;
- Ε, ναι κύριε Χατζιδάκι, τελείωσα.
- Υπουργέ, είσαι βλαξ!
Και κραχ το τηλέφωνο. Ήταν γενναίος ο Μάνος…»

Λίγο καιρό πριν, άλλωστε, σε συνέντευξή του στον Λευτέρη Παπαδόπουλο, για «Τα Νέα», ο Μάνος Χατζιδάκις είχε χρήσει τον Νιόνιο, άξιο διάδοχο της μουσικής γενιάς του: «Θεωρώ τον Σαββόπουλο τον σημαντικότερο εκπρόσωπο της γενιάς που διαδέχτηκε τη δική μας! Ο Σαββόπουλος, στα τόσα χρόνια που υπάρχει, έχει ήδη δημιουργήσει την προσωπική του ιστορία. Τόσο αυτός όσο και ο Μικρούτσικος είναι πρωτογενείς φυσιογνωμίες. Κουβαλάνε έναν ολόκληρο κόσμο μέσα τους. Δηλαδή, έχουν μια προσωπική μυθολογία. Ο Σαββόπουλος δεν κατέβηκε στην Αθήνα φτιάχνοντας απλώς ένα ωραίο τραγουδάκι. Ο Σαββόπουλος κατέβηκε κουβαλώντας μια προσωπική μυθολογία, η οποία είναι συνδυασμός καταγωγής (Μακεδονία), ενός κλίματος της εποχής που έζησε και έγινε νέος κι ενός κλίματος ποιητικού από μια ομάδα ποιητών της Θεσσαλονίκης που βγήκε. Μπορεί, βέβαια, με όλ’ αυτά να γινόταν απλώς ένας επαρχιακός καλλιτέχνης. Έγινε όμως πανελλαδικός. Αυτό είναι το μεγάλο ταλέντο του. Συγχρόνως, διαμόρφωσε μια ζωή σύμφωνα με τη μουσική του. Αυτά όλα είναι πολύ σημαντικά πράγματα… Ο Σαββόπουλος και ο Μικρούτσικος είναι οι πιο αξιόλογες περιπτώσεις της μεταπολεμικής γενιάς στο τραγούδι!» είχε δηλώσει με νόημα.

Η παρεξήγηση και η απαγόρευση

Το 1986 ο Σαββόπουλος, που περνά μια περίοδο κόπωσης και τραγουδοποιητικής ανομβρίας, δέχεται την πρόταση της δημόσιας τηλεόρασης να στήσει και να παρουσιάσει μια μουσική εκπομπή, το «Ζήτω το Ελληνικό Τραγούδι».

Διαφωνώντας, προφανώς, με ύφος της εκπομπής αλλά και την απόφαση του Σαββόπουλου να αφήσει πίσω την ουσιαστική δημιουργία και να μπει στα τηλεοπτικά χωράφια, απαγορεύει, αρχικά, τη μετάδοση της μουσικής του στην εν λόγω εκπομπή.

«Θα είναι πολύ ωραία (η εκπομπή χωρίς Χατζιδάκι), ακριβώς γιατί μπορεί να αγαπά μερικές φορές και χωρίς ανταπόκριση» λέει, με το γνωστό περιπαικτικό και ειρωνικό ύφος του ο Σαββόπουλος στην πρώτη εκπομπή ενώ σε κάποια από τις επόμενες αναπαριστά, σε ένα χιουμοριστικό στιγμιότυπο, την προφορά του Χατζιδάκι ο οποίος, ως γνωστόν, δεν μπορεί να προφέρει το «ρ».

Ο Μάνος γίνεται έξαλλος. Την επομένη, μάλιστα, κιόλας μέρα στέλνει μια σκληρή επιστολή διαμαρτυρίας στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» στην οποία αναφέρει: «Ο κ. Σαββόπουλος, θέλοντας να κοινοποιήσει δημοσίως, την όχι δημοσίως εκφρασθείσα επιθυμία μου, να μην μεταχειριστεί τη μουσική μου στις εκπομπές του, βρήκε την ευκαιρία να ειρωνευτεί την άρθρωσή μου με την κάπως ανορθόδοξη προφορά μου στο γράμμα Ρο. Τόσα χρόνια μιλούσα από το Τρίτο Πρόγραμμα του ραδιοφώνου και κανείς δε βρέθηκε -φίλος κι εχθρός- να σταθεί στην ιδιοτυπία της προφοράς μου. Και μόνον ο κ. Σαββόπουλος την επισήμανε. Τι οξυδέρκεια! Πρέπει ακόμη να προσθέσω πως δεν μου διέφυγε η ισχυρή δόση ειρωνείας και αναίδειας που περιείχε ο ίδιος στη συνομιλία του με τον κ. Θεοδωράκη. Κατόπιν αυτών, του απαγορεύω όχι μόνο τη χρήση της μουσικής μου, αλλά και την απλή αναφορά του ονόματός μου στις τόσον εγωπαθητικές εκπομπές του. Θα φροντίσω και νομικά να κατοχυρωθώ.»

Ο θυμός του Χατζιδάκι, όμως δεν κράτησε για πολύ. Λίγο καιρό αργότερα πήρε πίσω την απαγόρευση και η μουσική του παιζόταν κανονικά στην εκπομπή. Το τελευταίο της επεισόδιο, μάλιστα, θα ολοκληρωθεί εξόχως συγκινητικά με την ερμηνεία της Νάνας Μούσχουρη στο υπέροχο τραγούδι του «Χάρτινο το φεγγαράκι»!

Η ανακωχή ανάμεσα τους δύο δημιουργούς επισφραγίστηκε επίσημα με την άμεση ανταπόκριση του Σαββόπουλου στην πρόσκληση του Μάνου Χατζιδάκι να συμμετέχει στη σειρά ζωντανών μουσικών παραστάσεων, στις αρχές του 1988. Ο Νιόνιος, μάλιστα, έγραψε ειδικά γι΄ αυτό τον σκοπό το τραγούδι «Ο κύριος Σαββόπουλος ευχαριστεί τον κ. Χατζιδάκι και θα ρθη οπωσδήποτε» που θα γίνει και ο τίτλος του ζωντανά ηχογραφημένου από εκείνες τις βραδιές άλμπουμ το οποίο κλείνει με τον Σαββόπουλο να ερμηνεύει το «Μια θάλασσα μικρή» και τον Χατζιδάκι να τον συνοδεύει στο πιάνο.

Χατζιδάκις υπέρ Σαββόπουλου στον πόλεμο για τους «Κωλοέλληνες»

Η επιστροφή του Διονύση Σαββόπουλου στη δισκογραφία, μετά από ένα αρκετά μεγάλο διάστημα απουσίας, το 1989, με τον δίσκο «Κούρεμα» σημαδεύτηκε από μια πρωτοφανή και μαζική επίθεση εναντίον του. Οι λόγοι ήταν πολιτικοί καθώς ο Σαββόπουλος που επί χρόνια ήταν ταυτισμένος με την Αριστερά, τις ιδέες και τα ιδανικά της εμφανιζόταν να περνά στην απέναντι πολιτική όχθη μέσα από επιθετικά, γεμάτα οργή και απογοήτευση τραγούδια όπως το «Κωλοέλληνες». Τα χτυπήματα που δέχτηκε εκείνη την εποχή ο Σαββόπουλος ήταν άγρια, εξευτελιστικά. Είχε μάλιστα κηρυχθεί και ένα υπόγειο μποϊκοτάζ όλων των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων του με αποτέλεσμα να φθάσει στο σημείο να εμφανίζεται στην Πλάκα μπροστά σε άδεια τραπέζια.

Για μία ακόμη φορά, τότε, ο Μάνος Χατζιδάκις απέδειξε έμπρακτα το θάρρος, την ειλικρίνεια και το υψηλό επίπεδο που τον διέκρινε, ως καλλιτέχνη αλλά και ως πνευματικό άνθρωπο. Βγήκε μπροστά και υποστήριξε με θέρμη τον Σαββόπουλο εξηγώντας, μάλιστα, με πειστικά επιχειρήματα, τους λόγους που υποκίνησαν τον πόλεμο εναντίον του: ««Ο Σαββόπουλος έτυχε να γνωρίσει την πρώτη επιτυχία σε χαλεπούς καιρούς, στη δικτατορία. Εκεί ο επαναστατισμός του λειτούργησε διπλά και σαν πρωτοφανέρωτη λυρική και τολμηρή φωνή αλλά και σαν έκφραση μιας νεότητος εκείνου του καιρού, όμως η δικτατορία πέρασε, ήρθε η μεταπολίτευση και τέλος η αλλαγή. Μια αλλαγή κάλπικη και θλιβερά ύποπτη καπηλευόμενη όλες τις μεταπολεμικά στοιβαγμένες εθνικές επιθυμίες.

Οι νέοι του Σαββόπουλου βολευτήκανε οι περισσότεροι στη Μεταπολίτευση και οι άλλοι στην αλλαγή, αδιαφορώντας για ειλικρίνειες και αλήθειες. Για πραγματική αλλαγή ή για εγχώρια νεοελληνική κωμωδία. Βολευμένοι ο καθένας στο πόστο του και στη νοσταλγία τού ‘αχ καημένη νιότη που έδειχνες πως θα γινόμουν άλλος΄ είχαν τον τότε Σαββόπουλο σαν άλλοθι της προδομένης ζωής τους και αδιαφορούσαν στο ότι ο Σαββόπουλος ήταν αληθινός, ταλαντούχος, ζωντανός και ζούσε την περιπέτεια του βαθιά μέσα στην ελληνική πραγματικότητα και όχι βολεμένος σε νεολαιίστικες φαντασιώσεις.
Κι έγινε η σύγκρουση. Ο Σαββόπουλος παρουσιάστηκε καταρχήν κουρεμένος, χωρίς γένια και μουστάκι. Απαρνήθηκε τη γραφικότητα του, την ερήμην της θελήσεώς του γραφικότητα του. Και παρουσίασε καινούργια τραγούδια, υπέροχα, αντάξια ενός αληθινού καλλιτέχνη.

Και τραγούδησε το Κωλοέλληνες και θύμωσαν οι ραγιάδες κι αδειάσανε το μέρος που λειτουργούσε. Αν είμασταν σε μια άλλη χώρα, οι πολίτες της χώρας θα συστήναν σε κάθε ξένο επισκέπτη να σπεύσει να δει και ν’ ακούσει το Σαββόπουλο στο Zoom. Και θα ‘πρεπε να υπάρχουν ουρές έξω από τον χώρο που λειτουργεί. Εύχομαι για όλους μας εγκαίρως να το αντιληφθείτε και να σπεύσετε. Εγώ πήγα και θα ξαναπάω. Ακούγοντας τον ένιωσα συγκίνηση και πληρότητα».

Ο Χατζιδάκις κατείχε διαχρονικά ένα σημαντικό κομμάτι στην καρδιά και στο μυαλό του Σαββόπουλου. Ήταν το πρότυπο του, ο οδηγός του, ο υπερασπιστής του, η καλλιτεχνική κορυφή που πάντα προσπαθούσε να αγγίξει. Γι’ αυτό κι όταν εκείνος έφυγε, το κενό της απουσίας του όλο και μεγάλωνε μέσα του. Για να γλυκάνει αυτόν τον πόνο λοιπόν αλλά και για να τηρήσει την ιερή υποχρέωση που είχε ως καλλιτέχνης να μεταλαμπαδεύσει το έργο του Μάνου στις επόμενες γενιές, ετοιμάζει, το 2012, ένα μουσικό πρόγραμμα – αφιέρωμα σε εκείνον με τίτλο «Μάνος Χατζιδάκις…τώρα» και το παρουσιάζει στο Ηρώδειο αλλά και διάφορες πόλεις της Ελλάδας.

Στις συνεντεύξεις που έδινε εκείνη την εποχή, με αφορμή αυτό το μουσικό αφιέρωμα, θα εξομολογηθεί, επιτέλους, όλα όσα ένιωθε για τον Χατζιδάκι αλλά ενδεχομένως δεν του τα είχε πει ποτέ: «Ακούς ένα τραγούδι του Χατζιδάκι· τελειώνει και νιώθεις μέσα σου ευγενέστερος. Γιατί ξεπλένει από μέσα μας κάθε ευτέλεια, ανελευθερία και λαϊκισμό, δικό μας ή των άλλων, αδιάφορο. Υπάρχει κάτι σαν κορυφαία πράξη αντίστασης μέσα σ’ αυτά τα αγαπημένα κομμάτια. Σαν γλυκό φως στο σκοτάδι, που μας κάνει πιο ταπεινούς, δηλαδή πιο ικανούς για την αμοιβαία, επιτέλους, συγχώρεση. Έζησε και εργάστηκε σκληρά, με συνείδηση καταγωγής, ελεύθερο φρόνημα, γενναιοδωρία και αυστηρότητα αληθινού μάγκα κι ανατολίτη. Έτσι και μόνον έτσι κατέκτησε κάποτε την οικουμένη και εξασφάλισε τη θέση του στην Ευρώπη, με χαρακτηριστική άνεση, σαν παιδί. Σαν Έλληνας. Μου λείπει φριχτά μέσα στη κρίση. Έχω βέβαια τις ηχογραφήσεις του αλλά, τόσα χρόνια συνεχώς, δε μου αρκεί πια μόνον να τις ακούω, θέλω να τα πω κι εγώ αυτά τα τραγούδια, ιδίως τώρα κι ας μη διαθέτω τη φωνή που θα προτιμούσε ο Μάνος.»

Είχε τόσο δίκιο… Ο Χατζιδάκις ήταν και παραμένει η προσωποποίηση της αντίστασης. Αντιστάθηκε με όλες του τις δυνάμεις σε κάθε είδους απαγορεύσεις και διαχωρισμούς, στην μικροπρέπεια και στην ασχήμια και αποθέωσε την αισθητική, την ομορφιά και τη δημιουργία.