Ευγενία Μανωλίδου

Η ιστορική σχέση Ελλάδος και Ρώμης, μια σχέση ανταγωνισμού, θαυμασμού και τελικά βαθιάς αλληλεπίδρασης, αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς ο πολιτισμός μπορεί να υπερβεί τα όρια της ισχύος.

Η Ελλάδα είναι ίσως η μοναδική περίπτωση στην παγκόσμια ιστορία όπου ο κατακτημένος λαός υπήρξε ο πραγματικός νικητής.

Όταν η Ρώμη υπέταξε την Ελλάδα, δεν ήταν η Ελλάδα που απώλεσε τον πολιτισμό της, αλλά η Ρώμη που αναγκάστηκε να αποκτήσει έναν νέο. Ο Οράτιος το διατύπωσε με απαράμιλλη καθαρότητα: «Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio.» Η υποδουλωθείσα Ελλάς δάμασε τον άγριο νικητή της και εισήγαγε τις τέχνες στο αγροίκο Λάτιο. Όλος ο στίχος είναι αποκαλυπτικός, διότι δεν μιλά μόνο για μια ανατροπή σχέσης ισχύος, αλλά και για το μέσο της ανατροπής: τις τέχνες, την παιδεία, τη γλώσσα, δηλαδή το σύνολο της ελληνικής πνευματικής παράδοσης.

Οι μορφωμένοι Ρωμαίοι γνώριζαν ότι χωρίς ελληνική παιδεία δεν μπορούσαν να σταθούν στο δημόσιο βίο. Ο Κικέρων, ο κορυφαίος ρήτορας της ρωμαϊκής αρχαιότητας, θεωρούσε την ελληνική γλώσσα ως την αυθεντική γλώσσα της φιλοσοφίας. Δεν είναι τυχαίο το απόφθεγμα που παραδίδεται από τη ρωμαϊκή παράδοση: «εἰ οἱ θεοὶ διαλέγονται, τῇ τῶν Ἑλλήνων γλώττῃ χρῶνται». Εάν οι θεοί συνομιλούν μεταξύ τους, χρησιμοποιούν την ελληνική γλώσσα. Τόσο πολύ θαύμασαν και αγάπησαν τη γλώσσα μας.

Το κορυφαίο παράδειγμα είναι ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος. Ενώ η Ρώμη διέθετε μια ακμάζουσα λατινική γραμματεία, ο ίδιος επέλεξε να γράψει το σημαντικότερό του έργο, το «Τὰ εἰς ἑαυτόν», στα ελληνικά. Η γλώσσα στην οποία ο ισχυρότερος άνδρας της αυτοκρατορίας απευθυνόταν στον ίδιο του τον εαυτό ήταν η γλώσσα του Σωκράτη, του Πλάτωνος και των Στωικών.

Αυτό από μόνο του αποκαλύπτει το βάθος της ελληνικής επιρροής. Από τον Γαληνό μέχρι τον Πλωτίνο, από τους αστρονόμους μέχρι τους μαθηματικούς, η υψηλή επιστήμη και φιλοσοφία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διεξήχθη στα ελληνικά. Η ελληνική παιδεία αποτέλεσε τη διανοητική ραχοκοκαλιά ενός κόσμου που ενοποίησε τρεις ηπείρους.

Παρά ταύτα, η Ρώμη διδάσκει και κάτι ακόμη: η παρακμή της δεν ήρθε από έναν ισχυρότερο εξωτερικό εχθρό, αλλά από την εσωτερική χαλάρωση, την ευμάρεια που οδήγησε σε εφησυχασμό, την απώλεια της πειθαρχίας και της αρετής που είχε κάποτε θαυμάσει στην ελληνική παιδεία. Οι αυτοκρατορίες ακμάζουν όταν αναζητούν παιδεία και παρακμάζουν όταν παύουν να τη θεωρούν αναγκαία. Αυτό αποτελεί ίσως το πιο επίκαιρο μήνυμα.

Η επίσκεψη του Πάπα στο Φανάρι, μέσα σε αυτό το ιστορικό πλαίσιο, εκτός από ένα μεγάλο διπλωματικό γεγονός, είναι και μια ισχυρή υπενθύμιση με πολλούς αποδέκτες: ότι ο διάλογος Ανατολής και Δύσης είναι πάντοτε πνευματικός πριν γίνει θεσμικός.

Ότι ο πυρήνας του ευρωπαϊκού στοχασμού εξακολουθεί να έχει ελληνικά θεμέλια. Ότι η Ιστορία δείχνει πως η πραγματική ισχύς δεν βρίσκεται στην κατοχή των όπλων ούτε στην επιβολή της εξουσίας, αλλά στη γλώσσα, την καλλιέργεια, την πνευματική συνέχεια. Και ότι ο Χριστιανισμός, από τα πρώτα του βήματα, διατύπωσε τη θεολογία του στην ελληνική γλώσσα, υιοθετώντας την ελληνική σκέψη και τον ελληνικό λόγο, μετατρέποντας το μήνυμα της αγάπης σε οικουμενική πρόταση ενότητας.

Γι’ αυτό η Ιστορία παραμένει αναντικατάστατη: ως πλαίσιο κατανόησης των μηχανισμών που διαμορφώνουν κάθε εποχή, ώστε να μη βρεθούμε ξανά αντιμέτωποι με εκείνα τα λάθη που η Ιστορία τιμωρεί όταν επαναλαμβάνονται.

Η Ευγενία Μανωλίδου είναι μουσικός και διευθύντρια της Σχολής Αρχαίων Ελληνικών «Ελληνική Αγωγή.»