Στέφανος Κομνηνός

Ωστόσο, οι μεγάλες και αναδυόμενες εμπορικές δυνάμεις—Ηνωμένες Πολιτείες, Κίνα, Ινδία και Τουρκία—έχουν αποδείξει ότι ο επιχειρηματικός πατριωτισμός, δηλαδή η στρατηγική προώθηση εθνικών συμφερόντων μέσω κρατικών επιδοτήσεων, δασμών και ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγής και κατανάλωσης, αποτελεί ισχυρό εργαλείο για την ενίσχυση της θέσης τους στο παγκόσμιο εμπόριο.

ΗΠΑ: Η Δύναμη του «America First»

Οι Ηνωμένες Πολιτείες, ως η μεγαλύτερη οικονομία παγκοσμίως, έχουν εφαρμόσει τον επιχειρηματικό πατριωτισμό με στόχο τη διατήρηση της εμπορικής και τεχνολογικής τους υπεροχής. Από τη δεκαετία του 1970, οι ΗΠΑ προώθησαν την παγκοσμιοποίηση μέσω της μείωσης εμπορικών φραγμών και της υπογραφής συμφωνιών όπως η NAFTA (1994), που αντικαταστάθηκε από την USMCA το 2020, ενισχύοντας το εμπόριο με τον Καναδά και το Μεξικό (1,2 τρισεκατομμύρια δολάρια εξαγωγές το 2023). Ωστόσο, παράλληλα, υιοθέτησαν πολιτικές που προάγουν την εγχώρια παραγωγή και την εθνική υπερηφάνεια.

Η πολιτική «America First», που κορυφώθηκε κατά την προεδρία Τραμπ (2017-2021), επικεντρώθηκε στην επαναπατρισμό (reshoring) βιομηχανιών, ιδιαίτερα σε τομείς όπως η τεχνολογία, η αυτοκινητοβιομηχανία και η φαρμακευτική βιομηχανία. Ο *CHIPS and Science Act* (2022) διέθεσε 52 δισεκατομμύρια δολάρια για την ενίσχυση της εγχώριας παραγωγής ημιαγωγών, μειώνοντας την εξάρτηση από την Ασία. Εταιρείες όπως η Intel και η TSMC δεσμεύτηκαν να κατασκευάσουν εργοστάσια στις ΗΠΑ, δημιουργώντας 350.000 θέσεις εργασίας μέσω reshoring το 2023. Το πρόγραμμα «Buy American», που ενημερώθηκε το 2021, απαιτεί από τις ομοσπονδιακές υπηρεσίες να προτιμούν αμερικανικά προϊόντα, κατευθύνοντας το 65% των δαπανών (700 δισ. δολάρια το 2023) σε εγχώριες εταιρείες.

Η αμυντική βιομηχανία αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο, με τις ΗΠΑ να κατέχουν το 40% της παγκόσμιας αγοράς όπλων (206 δισ. δολάρια εξαγωγές το 2022). Εταιρείες όπως η Lockheed Martin και η Boeing επωφελούνται από κρατικές συμβάσεις του Υπουργείου Άμυνας (816 δισ. δολάρια το 2023), ενώ το πρόγραμμα Foreign Military Sales (FMS) διευκολύνει εξαγωγές μαχητικών αεροσκαφών (π.χ., F-35) σε χώρες όπως η Σαουδική Αραβία και η Ιαπωνία.

Η προστασία της αμερικάνικης πνευματικής ιδιοκτησίας με ενεργή διπλωματική πίεση σε τρίτες χώρες μέσω ειδικής black list και περιορισμών σε ξένες εταιρείες, όπως η Huawei, ενισχύει την εθνική τεχνολογική αυτονομία. Η τεχνολογική ηγεμονία, με εταιρείες όπως η Apple (αγοραία αξία 3,4 τρισεκατομμύρια δολάρια το 2025) και η NVIDIA, και η κυριαρχία του δολαρίου (58% των διεθνών συναλλαγών) ενισχύουν την εμπορική επιρροή των ΗΠΑ.

Στον ενεργειακό τομέα, η επανάσταση του σχιστολιθικού αερίου από το 2000, με κρατικά φορολογικά κίνητρα, κατέστησε τις ΗΠΑ τον μεγαλύτερο παραγωγό πετρελαίου και φυσικού αερίου, εξάγοντας 8,5 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου ημερησίως και 200 δισ. κυβικά μέτρα LNG το 2023. Η *Inflation Reduction Act* (2022) διέθεσε 369 δισ. δολάρια για καθαρή ενέργεια, ενισχύοντας την παραγωγή ανεμογεννητριών και ηλιακών συλλεκτών. Ωστόσο, η εξάρτηση από κινεζικές σπάνιες γαίες για την παραγωγή τεχνολογικών και αμυντικών προϊόντων παραμένει πρόκληση, όπως και το υψηλό εμπορικό έλλειμμα (971 δισ. δολάρια το 2023), κυρίως λόγω εισαγωγών από την Κίνα.

Η τελευταία επιθετική δασμολογική πολιτική, στο πλαίσιο του Make America Great Again, αποτελεί το επιστέγασμα αυτής της πολιτικής κσι ενδεχομένως το τελειωτικό κτύπημα στους κανόνες του Κύκλου της Ουρουγουάης για το παγκόσμιο εμπόριο.

Κίνα: Η Στρατηγική της Παγκόσμιας Κυριαρχίας

Η Κίνα, από μια κλειστή αγροτική οικονομία το 1970, μετατράπηκε στη δεύτερη μεγαλύτερη εμπορική δύναμη, με εξαγωγές 3,6 τρισεκατομμυρίων δολαρίων το 2023 (14,8% των παγκόσμιων εξαγωγών). Οι μεταρρυθμίσεις του Ντενγκ Σιαοπίνγκ (1978) εισήγαγαν Ειδικές Οικονομικές Ζώνες (SEZs) σε πόλεις όπως η Σεντζέν, προσελκύοντας ξένες επενδύσεις και αυξάνοντας τις εξαγωγές από 9,8 δισ. δολάρια το 1978 σε 97 δισ. δολάρια το 1990. Η είσοδος στον ΠΟΕ το 2001 διευκόλυνε την πρόσβαση σε διεθνείς αγορές, καθιστώντας την Κίνα το «εργοστάσιο του κόσμου» για φθηνά καταναλωτικά αγαθά.

Η στρατηγική «Made in China 2025» επένδυσε 300 δισ. δολάρια σε τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη, οι ημιαγωγοί και η ρομποτική, με ετήσιες δαπάνες R&D 400 δισ. δολαρίων. Εταιρείες όπως η Huawei, που έλαβε 75 δισ. δολάρια σε επιδοτήσεις (2008-2018), εξάγουν ηλεκτρονικά αξίας 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων σε 170 χώρες. Η BYD, με 3,7 δισ. δολάρια σε επιδοτήσεις, κυριαρχεί στις εξαγωγές ηλεκτρικών οχημάτων (500.000 μονάδες το 2023). Η κρατική ναυτιλιακή COSCO Shipping, με στόλο 1.400 πλοίων, μεταφέρει το 10% του παγκόσμιου φορτίου, ενώ η CRRC εξάγει τρένα υψηλής ταχύτητας σε 20+ χώρες.

Η Κίνα χρησιμοποιεί δασμούς 5-25% σε εισαγωγές, όπως αυτοκίνητα και γεωργικά προϊόντα, και μη δασμολογικούς φραγμούς, όπως υποχρεωτικές κοινοπραξίες, για να προστατεύσει τις εγχώριες βιομηχανίες και να διευκολύνει τη μεταφορά τεχνολογίας. Η στρατηγική «Dual Circulation» (2020) ενισχύει την εσωτερική κατανάλωση, με 400 εκατομμύρια νοικοκυριά μεσαίας τάξης να συνεισφέρουν το 55% στο ΑΕΠ το 2023. Το e-commerce, με πλατφόρμες όπως η Alibaba, αντιπροσωπεύει το 50% των παγκόσμιων πωλήσεων λιανικής (2,9 τρισεκατομμύρια δολάρια).

Η πρωτοβουλία Belt and Road (BRI), με επενδύσεις 1 τρισεκατομμυρίου δολαρίων, ενίσχυσε το εμπόριο με 150 χώρες, ενώ η κυριαρχία σε σπάνιες γαίες (90% της παγκόσμιας παραγωγής) δίνει στην Κίνα διαπραγματευτική ισχύ. Η Κίνα ηγείται της RCEP, της μεγαλύτερης συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου, καλύπτοντας το 30% του παγκόσμιου ΑΕΠ.

Ινδία: Η Φιλοδοξία του «Make in India»

Η Ινδία, μέσω της πρωτοβουλίας «Make in India» (2014), υιοθέτησε τον επιχειρηματικό πατριωτισμό για να ενισχύσει την εγχώρια παραγωγή και να μειώσει την εξάρτηση από εισαγωγές. Η πρωτοβουλία προσέλκυσε ξένες επενδύσεις, με εταιρείες όπως η Apple και η Samsung να κατασκευάζουν smartphones εντός της χώρας, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και μειώνοντας τις εισαγωγές ηλεκτρονικών. Το 2023, η Ινδία εξήγαγε smartphones αξίας 11 δισ. δολαρίων, με το 25% της παγκόσμιας παραγωγής iPhone να προέρχεται από την Ινδία.

Η πρωτοβουλία «Digital India» προώθησε την ψηφιακή ανεξαρτησία μέσω πλατφορμών όπως το UPI, που διευκολύνει το 50% των παγκόσμιων ψηφιακών συναλλαγών σε όγκο. Στον ενεργειακό τομέα, η Ινδία επενδύει σε ανανεώσιμες πηγές, με στόχο την παραγωγή 500 GW έως το 2030, αν και η εξάρτηση από εισαγόμενο άνθρακα και πετρέλαιο παραμένει υψηλή (80% της ενεργειακής κατανάλωσης). Επενδύσεις σε πυρηνικά εργοστάσια στοχεύουν στη μείωση αυτής της εξάρτησης.

Η αμυντική βιομηχανία, με εταιρείες όπως η HAL και η DRDO, ενισχύεται μέσω κρατικών συμβάσεων, μειώνοντας την εξάρτηση από εισαγωγές όπλων. Παρά την πρόοδο, η Ινδία παραμένει ο δεύτερος μεγαλύτερος εισαγωγέας όπλων παγκοσμίως (9,5% των παγκόσμιων εισαγωγών, 2016-2020). Η ανάπτυξη εγχώριων οπλικών συστημάτων, όπως το μαχητικό Tejas, ενισχύει την εθνική υπερηφάνεια και τις εξαγωγές. Ωστόσο, η περιορισμένη τεχνολογική αυτονομία και η εξάρτηση από ξένες πρώτες ύλες αποτελούν εμπόδια.

Τουρκία: Η αξιοποίηση της Γεωστρατηγικής Θέσης

Η Τουρκία έχει αναδειχθεί σε σημαντικό παίκτη στο παγκόσμιο εμπόριο, με εξαγωγές 255,8 δισ. δολαρίων το 2023 και στόχο τα 267 δισ. το 2024. Η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας από τη δεκαετία του 1980, υπό τον Τουργκούτ Οζάλ, μείωσε τους δασμούς και εισήγαγε κίνητρα εξαγωγών, όπως φορολογικές ελαφρύνσεις και χαμηλότοκα δάνεια μέσω της Eximbank. Η Τελωνειακή Ένωση με την ΕΕ (1995) διευκόλυνε την πρόσβαση στην ευρωπαϊκή αγορά, με το 40% των εξαγωγών να κατευθύνεται στην ΕΕ.

Η Turkish Airlines, με κρατική συμμετοχή 49%, έχει εξελιχθεί σε παγκόσμιο κόμβο, με στόλο 458 αεροσκαφών και πτήσεις σε 129 χώρες το 2024. Η Turkish Cargo, η 4η μεγαλύτερη εταιρεία αερομεταφορών φορτίου, μετέφερε 1,7 εκατομμύρια τόνους το 2023, διευκολύνοντας την εξαγωγή κλωστοϋφαντουργικών, αυτοκινήτων και γεωργικών προϊόντων. Η αμυντική βιομηχανία, με τη Baykar να πρωτοστατεί, έχει καταστήσει την Τουρκία ηγέτη στα UAVs, με εξαγωγές 4,4 δισ. δολαρίων το 2023. Εταιρείες όπως η ASELSAN και η Turkish Aerospace Industries ενισχύουν την τεχνολογική παρουσία της Τουρκίας.

Η Τουρκία αξιοποιεί το φθηνό εργατικό δυναμικό, συμπεριλαμβανομένων 3,7 εκατομμυρίων προσφύγων (κυρίως Σύριων), για να μειώσει το κόστος παραγωγής. Η κλωστοϋφαντουργία, με εξαγωγές 18 δισ. δολαρίων, επωφελείται από μισθούς 500-700 δολαρίων/μήνα, ενώ οι πρόσφυγες, με μισθούς συχνά κάτω από 400 δολάρια, ενισχύουν την ανταγωνιστικότητα. Επενδύσεις σε υποδομές, όπως το Διεθνές Αεροδρόμιο Κωνσταντινούπολης και η Middle Corridor, αξιοποιούν τη γεωστρατηγική θέση της Τουρκίας ως γέφυρας μεταξύ Ασίας και Ευρώπης.

Στον ενεργειακό τομέα, αγωγοί όπως ο TANAP και ο TurkStream, καθώς και συμφωνίες LNG με την ExxonMobil (2024), καθιστούν την Τουρκία περιφερειακό κόμβο. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (25% της παραγωγής) μειώνουν την εξάρτηση από εισαγωγές. Η αγορά e-commerce, με πλατφόρμες όπως η Trendyol, έφτασε τα 48,3 δισ. δολάρια το 2022, ενισχύοντας τις εξαγωγές μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Ωστόσο, ο πληθωρισμός (38% το 2025), η υποτίμηση της λίρας και οι επικρίσεις για τις εργασιακές συνθήκες των προσφύγων αποτελούν προκλήσεις.

Συμπέρασμα

Ο επιχειρηματικός πατριωτισμός, όπως εφαρμόζεται από τις ΗΠΑ, την Κίνα, την Ινδία και την Τουρκία, δείχνει ότι η προώθηση εθνικών συμφερόντων μέσω κρατικών παρεμβάσεων, δασμών και ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγής αποτελεί βασικό μοχλό για την επιτυχία στο παγκόσμιο εμπόριο. Οι ΗΠΑ κυριαρχούν μέσω τεχνολογίας και γεωπολιτικής ισχύος, η Κίνα μέσω μαζικών επενδύσεων και ελέγχου πρώτων υλών, η Ινδία μέσω φιλοδοξιών αυτονομίας και η Τουρκία μέσω γεωστρατηγικής εκμετάλλευσης. Αυτές οι χώρες αποδεικνύουν ότι ο επιχειρηματικός πατριωτισμός δεν είναι οπισθοδρομικός, αλλά στρατηγικός, προσφέροντας μαθήματα για την ισορροπία μεταξύ εθνικής ταυτότητας και παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας.

Η Ελλάδα και η Ευρώπη καλούνται να μάθουν από αυτά τα παραδείγματα, υιοθετώντας πολιτικές που προάγουν την οικονομική αυτονομία και την παγκόσμια παρουσία, χωρίς να θυσιάζουν την ταυτότητά τους. Το «πως» αναλύεται την επόμενη εβδομάδα.

Ο Στέφανος Κομνηνός είναι πρώην Γενικός Γραμματέας Εμπορίου